E. F aber*
In Slauerhoffs b e ro e m d e b u n d e l S c h u im en a s (Slauerhoff, 1988 [1930]) s ta a t h e t v e rh aa l ‘D e la a tste reis v a n d e N yborg’, w a a rin k a p i
tein F rö b o m d e id e n tite it v a n zijn schip v e ra n d e rt o m te v o o rk o m en d a t u itk o m t d a t hij o n d e rw eg illegaal e e n tw eed e lad in g h e e ft opgepikt.
(L)aat mij ev en e e n stel p a p ie re n u itz o e k en ”. F rö b o m lie t h e m b e g aa n . W eldra k w am hij trio m fa n te lijk terug. “D eze zijn geschikt.
V eran d ert u h e t tu ig e e n b eetje, ik d e ja a rta lle n e n nog e e n p a a r d in g etjes e n k laar zijn ze. Zo n a u w kijken die m e n s e n in d e h a v e n n iet, ais ze m ij zien. Ze k e n n e n mij. ’t Is m a a r o m u g e ru st te stellen ”. F rö b o m zei niets, h e t ging h e m a a n h e t h a r t d a t hij m o e s t k n o e ie n e n zijn schip v e rm o m m e n . M aar e e n d ag la te r h a d d e a c h te rm a s t e e n gaffel e n op d e spiegel s to n d e e n n ieu w e n a am : A arh u u s, K o p en h ag en . (...) (E) e n p a a r m a a n d e n la te r w as d e A arh u u s o o k op g e e n zee v a n de a ard b o l m e e r te v in d e n gew eest. D a a re n te g e n w as d e N yborg w eer o p g e d o k en in zijn o u d e g e d a a n te v a n fier z eilschip.’
O m te v e rk la ren d a t h e t schip m e t d e o o rsp ro n k elijk e lad in g m a a n d e n te la a t op d e p la a ts v a n b e s te m m in g a a n zal k o m en , sla a t de k a p ite in g a te n in h e t sch ip z o d a t h e t lijkt a lso f h e t schip d o o r e e n zw are sto rm is g eteisterd . H e t k u n stm a tig g e h av e n d e schip ra ak t e c h te r e c h t in e e n s to rm e n g a a t te n o n d er: ‘(...) h e t k arkas v a n zijn schip zw eefde tu sse n w in d e n w ater, d o o r d e d iep te n , bij d e la p a n s e ku st, w a a r n o g g een p eillo o d g ro n d h e e ft g e v o n d e n (...)’ (Slauerhoff, 1988 (1930), p. 79).
H e t is n ie t v erb azin g w ek k en d d a t m is d aa d op zee e e n o n d e rw e rp is d a t v e rsc h e id e n e N e d erla n d se schrijvers h e e ft g e ïn s p ire erd (bijvoor
b e e ld D e n Tex, 1996; N oordegraaf, 1990 [1971]; Pieters, 1995). Van alle v o rm e n v a n w a t ook w el m a ritie m e fra u d e ' w o rd t g e n o e m d (Conway,
* D e a u t e u r w e r k t v o o r h e t M in is te rie v a n B u it e n la n d s e Z a k e n e n is t h a n s a m b a s s a d e - s e c r e t a r i s bij d e P e r m a n e n t e V e r t e g e n w o o r d i g i n g v a n h e t K o n in k rijk d e r N e d e r l a n d e n bij h e t B u r e a u v a n d e V e r e n i g d e N a ti e s e n a n d e r e i n t e r n a ti o n a le o r g a n i s a t i e s in G e n è v e . Hij w a s t o t 1 9 9 8 v e r b o n d e n a a n h e t W ille m P o m p e I n s t i t u u t v o o r S t r a f r e c h t s w e t e n s c h a p p e n v a n d e U n iv e r s ite it U t r e c h t e n b e r e i d t e e n p r o e f s c h r if t v o o r o v e r d e c r im i n o g e n e k e n m e r k e n v a n d e N e d e r l a n d s e a s s u r a n t i e b e u r z e n .
1 Er b e s t a a t g e e n a l g e m e e n a a n v a a r d e d e f in itie v a n h e t b e g r ip m a r i t i e m e f r a u d e . V eel g e b r u i k t is d e o m s c h r ijv in g v a n E llen e n C a m p b e ll (1 9 8 1 , p. V): ‘f r a u d in c o n n e c t i o n w ith t h e m o v e m e n t o f g o o d s fr o m c o u n t r y t o c o u n t r y a c r o s s t h e g r e a t o c e a n s , d i s h o n e s t y in t h e u s e o f s h i p s to t r a n s p o r t t h o s e c a r g o e s , o f f e n c e s a g a i n s t t h o s e w h o f u n d b u s i n e s s i n t e r e s t s in v o lv e d a n d c r im e s a g a i n s t t h o s e w h o i n s u r e s h i p s a n d c a r g o e s '. P ira te rij w o r d t o v e r h e t a l g e m e e n n i e t a l s e e n v o rm v a n m a r i t i e m e f r a u d e b e s c h o u w d .
1990) is h e t w e g b ren g e n v a n s c h e p e n w ellich t h e t m isd rijf d a t h e t m e e s t to t de v e rb ee ld in g sp reek t, m a a r h e t is w aarsch ijn lijk n ie t de m e e s t v o o rk o m e n d e o f zelfs m a a r e e n veel v o o rk o m e n d e vorm . H et to t z in k e n b re n g e n v a n sch ip e n /o f lad in g o m zich te n n a d ele v a n de v e rze k era ar w ed erre c h te lijk te b e v o o rd e le n - s tra fb a a r g esteld in art.
328 v a n h e t W etb o ek v a n S trafrecht, e e n artikel d a t m a a r z eld en w o rd t to e g e p a s t - w o rd t d o o r d e sk u n d ig e n w e rk za a m in d e m a ritie m e ver- zek erin g sp rak tijk ais e e n a rch a ïs ch e e n in efficiën te v o rm v a n m is d a a d b e sc h o u w d .2 A ndere, m e e r ‘m o d e rn e ’ v o rm en , z o u d e n lu cra tie v er zijn.
G ew ezen w o rd t b ijv o o rb e eld o p frau d e s m e t c o g n o s s e m e n te n e n d o c u m e n ta ire k red ieten . De h e d e n d a a g s e (m aritiem e) h a n d els-, v erv o ers- e n v erzek erin g sp rak tijk lijkt vele m o g elijk h e d en te b ie d e n to t v e rsch illen d e v o rm e n v a n m a ritie m e frau d e, w a a ro n d e r h e t w e g b re n g e n v a n sc h e p en . In d eze b ijd rag e g a ik in o p en k ele k e n m e rk e n v a n d e N e d erla n d se (m aritiem e) a s s u ra n tie b e u rz e n e n b e to o g ik d a t h e t o p tre d e n v a n m a ritie m e frau d e e n v a n h e t w e g b ren g e n v an s c h e p e n in h e t b ijz o n d e r d o o r d eze k e n m e rk e n zo u k u n n e n w o rd e n vergem akkelijkt.
W egbrengen van sc h e p e n
D e te rm w e g b ren g e n v a n s c h e p e n s ta m t u it d e tijd o n m id d ellijk n a de E erste W ereldoorlog, to e n in k o rte tijd zoveel s c h e p e n v o o r de N e d erla n d se k u st to t z in k en w e rd e n g e b ra c h t d a t ‘d e sp ra a k m a k e n d e g e m e e n te ’ (W ijnveldt, 1925, p. 6) e e n p o p u la ire te rm z o c h t v o o r h e t v ersch ijn sel e n v o n d in h e t ‘w e g b ren g e n v a n sc h e p e n ’. W ijnveldt, re c h te r in d e R o tte rd a m se re ch tb an k , h a d v a n d e to en m a lig e M in ister v a n ju stitie H eem sk erk o p d ra c h t g ek reg en o n d e rz o e k te d o e n n a a r de o o rz ak e n v a n d e p lo tselin g e to e n a m e v a n h e t a a n ta l w eg g eb rach te sch ep en . In d e p e rio d e to t 1918 w a ren gevallen v a n w e g b ren g e n e erd e r sp o rad isch . E n n a 1920 b lee k h e t a a n ta l gev allen w e e r sterk g edaald.
W ijnveldt z o ek t d e o o rz ak e n v o o r d e p lo tselin g e stijging in e e n c o m b i
n atie v a n zeer b ijzo n d ere e co n o m isch e o m sta n d ig h e d e n e n stru ctu rele k e n m e rk e n v a n d e w ijze w a a ro p s c h e p e n e n lad in g in d e rtijd w e rd en
2 M a t e r i a a l g e b r u ik t in d it a r tik e l w e r d v e r z a m e ld in d e p e r io d e t u s s e n 1 9 9 5 e n 1 9 9 8 . B ro n zijn in d e e e r s t e p l a a t s i n te rv ie w s m e t p e r s o n e n w e r k z a a m in d e m a r i t i e m e v e r z e k e r i n g s b r a n c h e (m a k e l a a r s , a s s u r a d e u r e n e n v e r z e k e r a a r s ) , bij e x p e r t i s e b u r e a u s (z o w e l bij b u r e a u s g e s p e c i a l i s e e r d in h e t v a s t s t e l l e n v a n s c h a d e s a i s bij f r a u d e - e x p e r t i s e b u r e a u s , w a a r o n d e r h e t in L o n d e n g e v e s t i g d e I n t e r n a t i o n a l M a r itim e B u r e a u ) , h e t V e r b o n d v a n V e r z e k e r a a r s , p e r s o n e n w e r k z a a m bij ( b i j z o n d e r e ) p o litie e n ju s ti t i e e n in d e a d v o c a t u u r . E en t w e e d e b ro n v a n g e g e v e n s zijn t w e e p e r i o d e s v a n p a r t i c i p e r e n d e o b s e r v a t i e bij b e d r ijv e n a c t i e f o p d e R o tt e r d a m s e a s s u r a n t i e b e u r s .
verzekerd. E en e n o rm e stijging v a n d e v raag n a a r s c h e e p sru im te in h e t la a tste ja a r v a n de o orlog m aa k te d a t vele o n d e rn e m e rs h u n geluk z o c h te n ais re d er v a n z ee sc h ep e n . D ire ct n a h e t e in d e v a n d e oorlog d a ald e e c h te r d e v raag n a a r sc h e e p s ru im te zo d ra m a tis c h - alle e erd e r v o o r d e m a rin e g ev o rd erd e s c h e p e n k w a m en teru g in d e h a n d e ls s c h e e p v a a r t- d a t v e le n e e n fa illisse m e n t p ro b e e rd e n te v o o rk o m en d o o r h u n s c h e p e n w eg te b re n g en . ‘H e t d a c h t d e n n ieu w b ak k e n re d ers g o ed d e g ev aren d e r zee te g e m o e t te k o m en ; w a n n e e r h e t schip m a a r w eg w as, k o n h e t g ev aar d a t v o o r d e o o rz aa k e rv an m o e s t d o o r g aan , w el b e d a c h t w o rd e n ’, ald u s W ijnveldt (1925, p. 5), die d a a r e c h te r a a n to ev o eg t d a t v ooral d e w ijze v a n v e rze k ere n v a n schip en lad in g d e b e t w as a a n d e serie v a n w eg g eb ra c h te sc h e p en . E en c o m b i
n a tie v a n p re m ie- e n p ro v isiezu ch t, al te g o ed e tro u w tu s s e n m a k e laar, a s s u ra d e u r e n verzekeraar, d e n o o d z a a k o m ais ‘c o u la n t’ b e k en d te s ta a n in d e v e rze k erin g sm a rk t e n e e n n o n c h a la n te o m g an g m e t d o c u m e n te n e n bew ijs m aak te, ald u s W ijnveldt, d a t w e g b ren g e n een zo h o g e v lu c h t k o n n e m e n .
Twee b e e ld b e p a le n d e gevallen - h et w eg b ren g en van d e Salem en d e Lucona
In d e m e e r re ce n te in te rn a tio n a le g esc h ie d en is b e p a le n tw ee gevallen in belan g rijk e m ate h e t b e eld v a n h e t fe n o m e e n w e g b ren g e n v an sc h e p en : h e t to t z in k e n b re n g e n v a n d e L u co n a in 1977 e n v a n de S a lem in 1980 (C onw ay 1981, 1990; E llen e n C am p b ell, 1981). D eze tw ee g evallen zijn b e e ld b e p a le n d n ie t alleen v an w eg e h u n om vang, m a a r o o k v an w eg e d e v e rb a n d e n die k u n n e n w o rd e n gelegd tu sse n de w ijze w a aro p d e m a ritie m e h a n d e ls-, v erv o ers- e n v ooral verzeke- rin g sin d u strie w e rk t e n d eze tw ee m a ritie m e fraudes. O n d erzo ek ers v a n d eze b e id e gev allen (Klinghoffer, 1988; P re tte reb n e r, 1989) k o m e n to t v ergelijkbare c o n clu sies m e t b etrek k in g to t d e o n d erlig g en d e o o r
z ak e n ais W ijnveldt in 1925 - kritiekloze ‘u ite rs te g o e d e tro u w ’ tu sse n a s s u ra d e u r e n m ak e laa r e n n o odzakelijke ‘c o u la n ce ’.
D e su p e rta n k e r S a lem w erd op 17 ja n u a ri 1980 o n g ev eer 120 zeem ijl u it d e k u st v a n S enegal to t z in k e n g eb rach t. O m 10 v o o r 11 ’s o c h te n d s
m e rk t e e n b e m a n n in g s lid v a n d e p a s s e re n d e B ritse ta n k e r T rident de S a lem op: ‘It a p p e a re d to b e in tro u b le. E ig h teen m in u te s later, a n SOS m essag e w as received by radio. It c am e n o t fro m th e strick e n vessel itself, b u t fro m o n e o f th e tw o lifeboats w h ich h a d already b e e n low ered in to th e ra th e r frien d ly sea. (...) (E)veryone h a d safely a b a n d o n e d ship.
(...) Barely [seventeen] m in u te s later, a t 11.36, c rew m e m b e rs o f th e B ritish T rid en t w a tc h e d w ith a s to n is h m e n t as th e su p e rta n k e r Salem slid b e n e a th th e w aves. It w as classified as a VLCC (very large c ru d e carrier), a g ia n t vessel o f a lm o st 214.000 d e ad w e ig h t to n s w h ich stre tc h ed o u t for nearly a fifth o f a m ile!’ (Klinghoffer, 1988, p. 3).
D e te v rezen olievlek (193.000 to n ru w e olie) b lee f e c h te r uit. H e t to t zin k e n b re n g e n v a n d e S a lem w as n am e lijk slech ts h e t slu its tu k v a n e e n veel ingew ikkelder m isdrijf. D e olie a a n b o o rd v a n d e su p e rta n k e r - g e k o ch t d o o r Shell e n b e s te m d v o o r R o tte rd a m - w as eerder, in strijd m e t h e t to e n v a n k ra c h t z ijn d e o lie-em b arg o , a a n Z uid-A frika v e rk o ch t e n in D u rb a n g e lo st e n v e rv an g e n d o o r zeew ater.
Schip e n lad in g w a re n op d e L o n d en se v e rze k erin g sb e u rs Lloyd’s of L o n d o n v erzek erd v o o r in to ta a l 84 m iljo en dollar. D o o r d e o n tb re k e n d e olievlek k w a m e c h te r u it d a t d e S a lem to t z in k e n w as g eb rach t.
Shell e n d e Z uid-A frikaanse o lie m aa ts ch a p p ij Sasol b e re ik te n snel g en o eg o v e ree n stem m in g - Sasol b e ta a ld e u itein d elijk b ijn a tw ee k eer zoveel v o o r d e olie. D e s c h e e p se ig e n a a r h e e ft n o o it e e n claim in g e d ie n d v o o r h e t verlies v a n zijn schip. V ersch eid en e strafrech telijk e en civielrechtelijke p ro c e d u re s zijn n a a r a an leid in g v a n h e t w e g b ren g e n v a n d e S a lem gevoerd.
D esgevraagd gev en d e sk u n d ig e n w e rk za a m in d e m a ritie m e v e rze k e rin g sb ra n c h e e c h te r a a n d a t z o n d e r die o n tb re k e n d e olievlek v e rze k e raars v a n lad in g e n schip w aarsch ijn lijk z o u d e n h e b b e n u itb e ta a ld e n d a t er v o o r elk geval d a t u itk o m t e e n v erh o u d in g sg ew ijs b ijz o n d e r g ro o t a a n ta l g evallen o n o p g e m e rk t blijft. D a t h e e ft te m a k e n m e t de w ijze w a aro p zak e n w o rd e n g e d a a n in d e m a ritie m e v erze k erin g s
b ra n ch e . In d e w o o rd e n v a n o n d e rz o e k e r K linghoffer: ‘ (t)he ship p in g , oil a n d in su ra n c e trad e s h av e trad itio n a lly b e e n c o n d u c te d in a g e n t
lem a n ly m a n n e r th a t m ay n o t b e su itab le in th e p re s e n t e n v iro n m e n t o f reckless c o m p e titio n a n d tra n s n a tio n a l crim e. In th e in su ra n c e a n d
oil ind u stries, deals are co n sid ered form alized well befo re th e exchange of d o c u m e n ts ’ (Klinghoffer, 1988, p. 125).
H e t tw eed e b e e ld b e p a le n d e geval is h e t w e g b ren g e n v a n d e Lucona, drie ja a r eerder. O p 6 ja n u a ri 1977 v e rliet h e t v ra ch tsc h ip L u co n a de h a v e n v a n h e t Italiaa n se C hioggia m e t b e s te m m in g H o n g Kong.
A an b o o rd e e n n u c le aire o pw erkingsfabriek, o p d e O o sten rijk se en Z w itserse v e rze k erin g sm a rk te n v erzek erd v o o r ru im 31 m iljo en Z w itserse F ranken. H e t schip is in R o tte rd a m e n L o n d en v erzek erd v o o r 3 m iljo en gu ld en . O p 23 ja n u a ri, ais h e t sch ip bij m o o i w e e r ter h o o g te v a n d e M aled iv en v a a rt op e e n k alm e In d isc h e O ceaan , o n t p lo ft h e t schip. B in n en tw ee m in u te n is h e t gezo n k en . Z es b e m a n n in g sle d e n k o m e n om . Zes a n d e re n k u n n e n w o rd e n g ered (Hooke, 1989, p. 278). N et ais n a h e t z in k e n v a n d e Salem , w o rd t e e n m ilieu ra m p gev reesd - d it m aal d e stralin g v a n d e opw erkingsfabriek.
Volgens d e le id e n d e N e d erla n d se a s s u ra d e u r v a n d e L u co n a d e d e n in d ertijd zelfs g e ru c h te n d e ro n d e d a t e e n g e h eim e d ie n s t h e t schip to t z in k e n zo u h e b b e n g eb rach t.
In p la a ts v a n e e n o p w erk in g sfab riek w as e c h te r slech ts sc h ro o t a a n b o o rd . W an n e er d e Z w itserse e n O o sten rijk se v e rz e k e rin g sm a a tsc h a p p ije n die d e lad in g v e rzek erd en , d it o n td ek k e n , w eig eren ze u ite ra a rd de v erzekerde, d e O o sten rijk se b a n k etb ak k e r, society fig u u r e n in ti
m u s v a n m en ig O o sten rijk s p o liticu s U do P roksch, u it te b e ta le n (P rettereb n er, 1989). In d e O o sten rijk se p o litiek leid d e d it u itein d elijk to t e e n g ro o t sc h a n d aa l, m a a r to e n h a d d e n d e N e d erla n d se v e rze k e ra ars v a n h e t sch ip allang b e ta ald . H e t schip d e L ucona, d a t in g o ed e s ta a t v erk eerd e e n b e m a n d w erd d o o r e e n ged eeltelijk N e d erla n d se b e m a n n in g , w as d o o r P ro k sch g e h u u rd v a n d e P a n a m e se eig e n aa r v a n h e t schip via e e n R o tte rd a m se m a n a g in g a g e n t/b e v ra c h te r. D eze la a tste liet d e L u co n a v ia e e n N e d erla n d se m ak e laa r v erzek eren . H et schip w erd v o o r 60% op d e N e d erla n d se v erze k erin g sm a rk t o n d e r g e b rac h t. D e overige 40% ‘lo o p t’ in L o n d en . De z o g e h e te n le id e n d e a s s u ra d e u r h eeft, n a m e n s d e v e rz e k e rin g sm a a tsc h a p p ije n v o o r w ie hij o p tre e d t, g e te k en d v o o r 15% v a n h e t risico. N a h e t z in k e n v an d e L u co n a d ie n t d e v erze k erin g sm a k elaa r v a n d e m an a g in g a g e n t/b e v ra c h te r, op w ien s n a a m d e v erzek erin g v a n h e t schip staat,
e e n claim in bij d e le id e n d e a s s u ra d e u r v a n h e t schip. V olgens de regels v a n de N ed erlan d se verzek erin g sb eu rs zijn m ak elaar e n leid en d e a s s u ra d e u r verv o lg en s d e g e n e n die d e b e h a n d e lin g v a n d e claim
‘stu re n ’. B eid en a c h te n d e o m s ta n d ig h e d e n w a a ro n d e r d e L u co n a is g e zo n k e n m erk w aard ig , m a a r c o n cre te a an w ijzin g en o m a a n te n e m e n d a t d e v erzek erd e (de m a n a g in g a g e n t/b e v ra c h te r) h e t schip to t z in k e n zo u h e b b e n g e b ra c h t o f d aarb ij b e tro k k e n zo u zijn gew eest, is er niet. H oew el effectief o n d e r d ru k g ezet d o o r d e m ak e laa r d a t de u its ta a n d e claim v o o r h e t g e zo n k e n sch ip o n m id d e llijk m o e t w o rd e n b e ta ald , w a c h t d e le id e n d e a s s u ra d e u r enkele m a a n d e n m e t zijn beslissing. B ijzo n d er o n g ebruikelijk, d e N e d erla n d se m a rk t sto n d in d ertijd b e k e n d o m d e sn e lh e id e n h e t g e m a k - d e ‘c o u la n ce ’ (verge
lijk W ijnveldt, 1925) - w a a rm e e sc h a d es w e rd e n a fg eh a n d eld , m a a r
‘w e w ild en alles w e te n ’, ald u s d e leid e n d e a ssu ra d eu r, ‘alleen g e en enkele o m stan d ig h e id k w am n a a r v o re n die e e n w eigering zou k u n n e n re ch tv aard ig en ’. D us er w o rd t b e ta ald . O ok a ch teraf, ais d e volle o m v an g v a n h e t m isd rijf b e k en d is g ew o rd en e n er w ellich t to ch m o g e lijk h e d en blijk en te zijn g ew eest o m u itb e ta lin g v a n d e sc h a d e te v o o r
ko m en , zijn de b etro k k e n en o pvallend mild: ‘zo w erkt h e t n u e en m a a l’.
H oe w e rk t ’t? In e sse n tie b e h e e rs t h e t p rin c ip e v a n ‘u ite rs te goede tro u w ’ d e relaties tu s s e n de v e rsch illen d e a c to re n in h e t p ro c es v an m a ritie m v erzek eren , ju rid isc h g a a t h e t d a n o m d e relatie tu s s e n v e r
zek erd e e n v erzek eraars, in d e praktijk, zek er te n tijd e v a n h e t z in k en v an de Lucona, o m d e b ijzo n d ere relatie tu sse n m ak elaar e n a ssu ra d eu r (en d ien s ach terlig g en d e p rin c ip a le n , d e v erzek eraars). De b e h o efte a a n e e n dergelijk p rin c ip e o n ts to n d in d e b e g in tijd v a n d e m aritie m e verzekering, to e n h e t v e rz a m e le n v a n gegevens over d e to e d ra c h t v an e e n sc h a d e o n b e g o n n e n w erk w as. In d e w o o rd e n v a n d e E ngelse re c h te r S c ru tto n (in G reenhill vs. F ederal In su ra n c e Co. Ltd, 1927, 1 K.B. 65, p. 76): ‘Now, in s u ra n c e is c o n tra c t o f th e u tm o s t g o o d faith, a n d it is o f th e g rav est im p o rta n c e to c o m m e rc e th a t th a t p o sitio n sh o u ld b e o b serv ed . T he u n d e rw rite r know s n o th in g o f th e p a rtic u la r c irc u m s ta n c e s o f th e voyage to b e in su red . T he a ssu re d know s a g reat deal, a n d it is th e d u ty o f th e a ssu re d to in fo rm th e u n d e rw rite r o f ev ery th in g (...)’. A an h e t p rin c ip e v a n u ite rste g o e d e tro u w b e s ta a t
no g ste ed s b e h o efte, n u e c h te r vooral o m d a t h e t de m a rk t in sta a t ste lt snel, flexibel e n efficiën t te o p e rere n . P a rtijen h o e v e n n ie t alles op p a p ie r te z e tte n v o o rd a t e e n m a ritie m risico g e d ek t is, e n ook bij sc h a d es is h e t g eb ru ik elijk d a t m akelaar, a s s u ra d e u rs e n v erzek eraars sn el to t o v e re e n ste m m in g k o m en . ‘G o ed e tro u w ’ v e rv an g t zo
de n o o d z aa k v a n u itg eb reid e, tijd ro v en d e e n d u re co n tro les. D it w o rd t m ogelijk g e m a ak t d o o rd a t h e t p rin c ip e v a n u ite rs te g o e d e tro u w is in g eb e d in jare n la n g e w erk relaties tu sse n slech ts e e n h a n d v o l p ro fe s sio n als w e rk za a m op d e N e d erla n d se m a ritie m e v erzek erin g sm ark t.
Van d eze p ro fessio n als is d e m ak e laa r ongetw ijfeld d e m ach tig ste.
T egen zijn d ru k z ijn m a a r w einig a ss u ra d e u re n b e s ta n d g eb lek en .3
Het g e m a n k e e rd e zinken van d e John Elton*
E en d e rd e geval (uit 1994) w e rp t lic h t op d e m ogelijke in v lo ed v an en k ele a n d e re k e n m e rk e n v a n d e w ijze v a n m a ritie m v e rze k ere n op h e t v e rsch ijn sel v a n w e g b ren g e n v a n s c h e p e n e n a n d e re v o rm e n v a n m a ritie m e frau d e (zie Faber, 1997). In h e t n a ja a r v a n 1994 v a a rt de b u lk ca rrie r Jo h n E lton, o n d e r C y p rio tisch e vlag, ru im tw e e h o n d e rd m ijl te n z u id e n v a n d e C a n arisc h e E ilanden. H e t sch ip is op w eg n a a r L issab o n m e t e e n lad in g s o ja b o n e n die h e t tw ee w e k en e e rd e r in Brazilië h a d in g en o m e n . D e m atig e n o o rd o o ste n w in d e n d e redelijk zw are zeeg an g h a d d e n g e en p ro b le e m m o e te n v o rm e n v o o r h e t schip d a t w elisw aar n ie t m e e r g lo e d n ie u w w as - g e b o u w d in 1976 - m a a r d a t re cen telijk klasse g e ïn s p e c te e rd w as e n o n d e rg e b ra c h t in h e t G riekse H ellenic R egister o f Shipping. N ie tte m in z o n d h e t sch ip e e n n o o d sig n a al uit, d a t w erd o p g e v an g e n d o o r d e S p aan se k u stw ach t.
D e m a c h in e k a m e r w as reed s o n d e r w a te r g elo p en , w a a rd o o r d e a a n drijving v a n h e t schip w as stilgevallen. D e b e m a n n in g slaag d e er n ie t in d e m a c h in e k a m e r leeg te p o m p e n e n tro k d e en ig m ogelijke c o n clusie: zo snel m ogelijk v a n b o o rd . Alle e en e n d e rtig b e m a n n in g s le d e n w e rd e n g ered d o o r d e k u stw a c h t e n o n d e rg e b ra c h t in e e n h o te l in Las Palm as.
D e Jo h n E lto n zo u zek er g e zo n k e n zijn, w are h e t n ie t d a t e e n S p aan se berger, re ag e ren d op h etzelfd e n o o d sig n a al, n a a r d e p o sitie v a n de
3 O p m e r k in g v e r d ie n t d a t d e N e d e r l a n d s e m a r i t i e m e v e r z e k e r i n g s b e u r s in d e a f g e l o p e n j a r e n s n e l is v e r a n d e r d . H e t s p e c if i e k e b e r o e p v a n a s s u r a d e u r is vrijw el u i t g e s t o r v e n , m a a r n i e t h e t p r i n c i p e v a n c o - a s s u r a n t i e w a a r b ij e e n ris ic o o v e r e e n a a n t a l v e r z e k e r a a r s w o r d t v e r d e e l d . E e n a a n t a l g r o t e v e r z e k e r a a r s h e e f t z ic h u it d e m a r i t i e m e v e r z e k e r i n g s m a r k t te r u g g e t r o k k e n . D e p o s itie v a n d e m a k e l a a r lijkt n o g v e r d e r v e r s te r k t .
4 D e n a a m v a n h e t s c h i p e n e n k e l e v a n d e f e it e n zijn g e w ijz ig d .
Jo h n E lto n w as o p g e sto o m d , h e t schip d rijv en d a a n tro f e n z o n d e r al te gro te m o eite h e t w a te r m ak e n d o o r h e t schip w ist te s to p p e n d o o r een a an tal o p e n s ta a n d e k le p p e n d ic h t te d ra aien . D e Jo h n E lto n w erd de h a v e n in g esleep t, w a a r d e h a v e n m e e s te r v aststeld e d a t ‘th e tan k s c o rre sp o n d in g to [the o pen] valves [were] c o n n e c te d to th e d o u b le b o tto m o nes, su c h a n a ctio n m e a n t th a t, w h e n th e flo atatio n re ac h ed th a t level, th e w a te r w o u ld h av e co m e in fa ster a n d , p robably, th e sin k in g p ro c ess w o u ld h av e a cc ele rated ’ (citaat u it h e t ra p p o rt v a n de h a v en m ee ste r). D e h a v e n m e e s te r v e rm o e d t d a t k a p ite in e n b e m a n n in g v a n d e John E lto n h e t sch ip h e b b e n p ro b e re n w eg te b re n g en , m a a r d e G riekse h o o fd in g en ieu r o n tk e n t o p d ra c h t te h e b b e n gekregen h e t schip, in C yp rio tisch e ig e n d o m , g e h u u rd d o o r e e n B raziliaans bedrijf, m e t s o ja b o n e n b e s te m d v o o r k o p ers in h eel W est-E uropa, to t zin k e n te b re n g en . H et sch ip w as v erzek erd in L o n d en , d e lad in g in R o tterd am . B ehalve u it G riek en b e s to n d de b e m a n n in g u it F ilip p in o ’s.
Volgens d e G riek en w as h e t allem aal d e sch u ld v a n d e F ilip p in o ’s: ‘The Filipinos are d ru n k a rd s , th ey sm o k e m a rih u a n a , th ey d o n ’t k n o w w h a t th ey ’re doing. T here’s always p ro b lem s w ith th e F ilippino crew a n d w h e n I w e n t d o w n to th e e n g in e it w as alread y flo o d ed a n d saw n o b o d y n e a r th e valve.’ M aar d e S p aan se a u to rite ite n h o u d e n de G riek en v e ran tw o o rd e lijk v o o r d e p o g in g to t w eg b ren g en . ‘It h as b e e n pro v ed th a t th e fu n d a m e n ta l cau se o f th e flo o d in g w as th e o p e n in g th a t w as d is m o u n te d in th e (...) pip e. (...) (I) t is tru e th a t, o n ce w a ter sta rte d to flo o d th e vessel, th e g re a t n u m b e r o f o p e n valves in th e e n g in e -ro o m as well as th e tu n n e ls ru n n in g alo n g th e e n tire len g th o f th e ship, sim p lified th e free flow o f w a te r in sid e th e vessel. (..) (C)lear signs exist to s u s p e c t th a t [the ship] suffered a d e lib e ra te sinking a tte m p t, p re su m a b ly carried o u t by m e m b e rs o f its crew.’
D a t h e t bij e e n p o g in g b lee f w erd overigens n ie t v e ro o rz a a k t d o o r een g eb rek a a n k e n n is v a n w eg b ren g en . E en N e d erla n d se e x p ert m erk te h iero v er op d a t d e b e m a n n in g g e en h alv e m aa tre g e le n h a d g e n o m e n o m h e t schip te la te n zinken. D e o o rz aa k w as d e lading. H e t schip b leek veel lan g e r op d e s o ja b o n e n te b lijven d rijv en d a n g ed ach t.
D e S p aan se a u to rite ite n v erv o lg en n ie m a n d , w a n t zij h e b b e n g een ju risd ictie: ‘h av in g th e in c id e n t tak e n p lac e in in te rn a tio n a l w aters,
th is M a ritim e C ap ta in cy u n d e rs ta n d s th at, it will h av e to b e th e ju r is d ic tio n o f th e sh ip ’s flag c o u n try (Cyprus) w h ic h will h av e to go on w ith th e in v estig atio n s (...).’ E n zo w o rd t e e n e e n v o u d ig geval een ingew ikkelde strafzaak m e t in te rn a tio n a le a sp e cten . O ok C yprus s ta rt g e en o n d e rzo e k e n de b e m a n n in g w o rd t d us n ie t vervolgd. Veel o n d e r
zo ek ers w ijzen ero p d a t d e in te rn a tio n a le c o n te x t w a a rin m aritie m e frau d e p e r defin itie p la a ts v in d t e n d e ty p isch e ju rid isc h e p ro b le m e n die d a a rm e e g e p a a rd g a an in b elan g rijk e m a te b ijd ra g en a a n h e t v e r
sch ijn sel m a ritie m e frau d e (zie b ijv o o rb eeld E llen e n C am p b ell, 1981;
M u eller e n Adler, 1985; Ford, 1993). D e a d v o c a te n v a n d e L o n d en se v erzek eraars v a n d e Jo h n E lto n ste ld e n w elisw aar m e te e n te r p laa tse v a st d a t n ie t v a n e e n g e d ek t e v e n e m e n t sp rak e k o n zijn - h e t g e re e d sc h a p w a a rm e e d e k le p p e n w a re n o p e n g e d ra a id lag im m e rs n o g in de m ac h in ek a m e r, d e b e m a n n in g h a d u ite ra a rd n ie t d e m o eite g e n o m e n zijn sp o re n u it te w issen - n ie tte m in w erd g e d u re n d e ja re n in L o n d en g e p ro c e d e e rd over d e v raag o f d e e ig e n are n n ie t to ch re c h t h a d d e n op v e rg o ed in g v a n h u n sch ad e. Z o u d e n d e v erzek eraars n ie t k u n n e n a a n to n e n d a t zij iets m e t d e p o g in g to t w e g b ren g e n te m a k e n h e b b e n - zie d e L u c o n a - d a n z o u d e n zij im m e rs re c h t h e b b e n o p v erg o ed in g v a n h u n sc h a d e (H azelw ood, 1982).
M arktkenm erken
In elk v a n d eze d rie v o o rb e e ld e n v a n w e g b ren g e n v a n s c h e p e n lijken b e p a a ld e k e n m e rk e n v a n d e m a ritie m e tra n s p o rt- e n v e rze k erin g s
b ra n ch e s te h e b b e n b ijgedragen a a n h e t b e s ta a n v a n m aritiem e fraude.
E en m a rk t m e t k e n m e rk e n die h e t o p tre d e n v a n frau d e b e ïn v lo e d en w o rd t in de crim in o lo g ie e e n c rim in o g en e m a rk t g e n o e m d
(N eed lem an e n N e ed le m a n , 1979). D e lite ra tu u r over d it o n d e rw erp is in m id d e ls z ee r u itg e b reid (zie v o o r en k ele klassieke stu d ies L eo n ard e n W eber, 1970; Brady, 1983; V aughan 1983; Szasz, 1986; C o lem an , 1987; Shapiro, 1990; C alavita, P ontell e.a., 1997) e n b e s ta a t u it zow el th e o re tis c h e (weinig) ais e m p irisc h e stu d ies (zeer veel). G rosso m o d o k u n n e n op basis v a n d eze lite ra tu u r d rie c a te g o rie ë n w o rd e n o n d e r sc h e id e n v a n m a rk tk e n m e rk e n die frau d e z o u d e n k u n n e n vergem ak-
kelijken, m a a r h e t blijkt m oeilijk o m m e t veel p recisie d e in v lo ed v an d eze m a rk tk e n m e rk e n o p h e t o p tre d e n v a n frau d e in k a a rt te b ren g en . E en e erste c ateg o rie v a n k e n m e rk e n b e tre ft d e e c o n o m isch e o rg a n is a tie v a n d e m arkt. D e m ate v a n m a rk tc o n c e n tra tie is d a n v a n b elan g , also o k d e vraag o f e e n m a rk t in v e ra n d e rin g is. V erder m o e t g ek ek en w o rd e n n a a r d e m a te w a a rin m a rk tp a rtije n afhankelijk v a n elk aar zijn e n o f c o n tra c ts p a rtije n zelf h u n o n d e rh a n d e lin g e n v o e ren o f zich la te n v erte g en w o o rd ig e n d o o r tu s s e n p e rs o n e n . E en z ee r g e c o n c e n tree rd e m a rk t zo u d e m a rk td e e ln e m e rs o n d e r b e p a a ld e o m s ta n d ig h e d e n b ijn a d w in g e n to t h e t p leg e n v a n m isd rijv en (zie L eo n ard e n W eber, 1975). Snelle v e ra n d e rin g e n in d e m a rk t lijken h e t p leg e n v an m isd rijv en e erd e r te vergem akkelijken. E en soortgelijke invloed lijken sterke w ed erzijd se a fh an k elijk h eid srelaties tu s s e n c o n tra c ts p a rtije n te h e b b e n , in h e t b ijz o n d e r ais h e t o m d e relatie tu s s e n o p d ra ch tg ev e r e n tu s s e n p e rs o o n gaat.
E en tw eed e categ o rie k e n m e rk e n b e tre ft d e regelgeving e n d e w ijze v a n h an d h av in g . D a n g a a t h e t o n d e r a n d e re o m v ra g en ais ho ev eel regels zijn er e n h o e d u id elijk z ijn ze, h o e m oeilijk is h e t v o o r ex tern e h a n d h a v e rs o m to eg a n g te krijgen to t de m ark t, in h o e v erre zijn zij afhankelijk v a n gegevens v a n d e m a rk t zelf, e n in h o ev erre slag en de m a rk tp a rtije n e rin zich effectief te ‘b e s c h e rm e n ’ teg e n reg u lerin g en h a n d h a v in g v a n b u iten af? O ok m e t b e tre k k in g to t dergelijke k e n m e r
k en blijk t h e t e c h te r n ie t een v o u d ig e e n o n d u b b e lz in n ig v e rb a n d b lo o t te leggen m e t h e t o p tre d e n v a n fraude. O n d e r o m sta n d ig h e d e n is zelfreg u lerin g w ellich t ju is t effectiever d a n e x te rn e h a n d h av in g . Vaak w o rd t c o m p lex iteit v a n regels a an g ew ezen ais e e n o m stan d ig h e id die o v ertred in g v a n die regels vergem akkelijkt, zo n ie t uitlokt.
Tegelijkertijd zijn c o m p lex e regels so m s onverm ijdelijk. W at w el d u i
delijk n a a r v o ren k o m t u it h e t o n d e rzo e k d a t n a a r d it a sp e c t is verricht, is d a t ais d e h a n d h a v e r afhankelijk is v a n d e m ed ew erk in g v a n de m a rk td e e ln e m e rs - e e n k e n m e rk v a n z ee r g e sp e cialise erd e m ark ten , zoals d e fin an ciële m a rk te n - e n h a n d h a v in g d u s e e n o n d e r h a n d e lin g sp ro ces is, d e k a n s d a t m isd rijv en o n o p g e m e rk t b lijven g ro o t is.
D ie k an s w o rd t w aarschijnlijk n og g ro ter ais er g een duidelijk slachtoffer o m a a n d a c h t v a n h a n d h a v e rs verzoekt.
E en d e rd e categ o rie k e n m e rk e n b e tre ft d e h a n d elsm o res . U it o n d e r zo ek n a a r m e t n a m e de fin an ciële m a rk te n k o m t n a a r v o re n d a t de n o o d z a a k v a n sn e lh eid e n efficiëntie v a ak v e rh in d e re n d a t fo rm ele v e reisten w o rd e n n ag eleefd e n d a t op d e nalev in g d a a rv a n c o n tro le w o rd t u itg e o e fe n d (zie b ijv o o rb e eld V aughan, 1983; C alavita, P ontell e.a., 1997). H e t lijkt p arad o x aal, m a a r ju is t d e h o g ere e is en die d e to e g e n o m e n , v a ak in te rn a tio n a le , c o n c u rre n tie a a n m a rk td e e ln e m e rs stelt, lijken h e n to t m in d e r g e fo rm aliseerd zak e n d o e n te v erp lich ten . D a t w o rd t m ogelijk g e m a a k t d o o r v e rtro u w e n sre laties tu s s e n h a n d e ls p a rtn e rs e n tu s s e n p rin c ip a le n e n h u n tu s s e n p e rs o n e n in h e t b ijz o n der. M aar dergelijke o n g e c o n tro le e rd e v e rtro u w e n sre laties lijken te g e lijkertijd d e d e u r o p e n te z e tte n v o o r m isbruik.
Een crim in o g en e m arkt?
W ie de v ersch illen d e k e n m e rk en die u it d e besch rijv in g v a n d e N e d er
la n d s e (m aritiem e) v e rze k erin g sb e u rze n n a a r v o re n k o m e n vergelijkt m e t d e k e n m e rk e n die o p b asis v a n d e crim in o lo g isch e lite ra tu u r ais crim in o g e e n lijken te k u n n e n w o rd e n aan g e m e rk t, z ie t e n k ele o p v a l
le n d e o v e ree n k o m ste n (zie u itg e b re id e r Faber, 1997). Ik n o e m er enkele. D e ‘g e n tle m a n ly m a n n e r’ v a n d e v e rze k erin g sm a rk t m a a k t d a t c o n tra c tp a rtije n liever eikaars w o o rd geloven d a n de details v a n h u n o v e ree n k o m st op p a p ie r te z etten . H e t p rin c ip e v a n ‘u ite rste g o ed e tro u w ’ b e h e e rs t d e relaties v a n vrijw el alle acto ren : v a n o u d s h e r n o dig o m d a t d e precieze to e d ra c h t v a n e e n m a ritie m e sc h a d e o n m o g elijk te a c h te rh a le n viel, in d e m o d e rn e tijd v eeleer e e n s u b s titu u t v o o r u itg e b reid e, tijd ro v en d e e n d a a ro m d u re co n tro les. D e o n d e rh a n d e lin g e n over h e t v e rz e k e rin g sc o n tra c t e n d e sc h a d e w o rd e n g ev o erd d o o r m ak e laa r e n assu rad eu r, b e id e n tre d e n e c h te r op v o o r d e ach terlig g en de eigenlijke c o n tra ctp a rtijen , nam elijk de verzekerde e n d e v erzek e
raars. M ak elaar e n a s s u ra d e u r b e h a rtig e n d e b e la n g e n v a n h u n p rin c i
p a le n , m a a r h u n eig en b e la n g e n z u lle n d a a rm e e n ie t altijd volledig sam en v allen . H e t v aak g ro te a a n ta l v erzek eraars d a t g ezam en lijk een g ro o t risico ais e e n sch ip o f e e n lad in g d raag t, m a a k t d a t elke v e rze k e ra a r afzo n d erlijk slech ts e e n b e p e rk t risico lo o p t. H e t b e la n g d a t w o rd t
g e h e c h t a a n e e n snelle e n g em akkelijke a fh an d e lin g v a n sch ad es, m a a k t d a t so m s n auw elijks co n tro le w o rd t u itg e o e fe n d o p d e precieze to e d ra c h t v a n e e n sch ad e. E n d e in te rn a tio n a le co n tex t, die ju rid isc h e n p ra k tisc h g e co m p lic ee rd is, b e m o eilijk t e e n effectieve h a n d h a v in g v a n regels.
H e t g a a t e c h te r te v er o m op basis v a n d eze o v e ree n k o m s te n te b e w e ren d a t d e N e d erla n d se v e rze k erin g sb e u rze n c rim in o g e e n zijn. Ik wil in d it v e rb a n d op e e n a sp e ct speciaal d e a a n d a c h t vestigen: v ertro u w en ais m ogelijk c rim in o g en e o m stan d ig h e id . In de, v o o rn a m e lijk A ngel
saksische, lite ra tu u r w o rd t e r v aak op g ew ezen d a t e en o n g eco n tro leerd v e rtro u w e n tu s s e n z ak e n rela ties - in h e t b ijz o n d e r tu s s e n o p d ra c h t
gevers e n tu s s e n p e rs o n e n - e n h e t, d aarb ij h o re n d e , g eb rek a a n c o n trole, to t m is b ru ik b in n e n die z ak e n rela ties z o u d e n leid e n (zie b ij
v o o rb e eld Shapiro, 1990). G e co n fro n te erd m e t d it w eten sch a p p elijk e in zich t, b e n a d ru k k e n vrijw el alle p ro fessio n als u it d e N e d erla n d se m a ritie m e v erzek erin g sw ereld die ik in d e lo o p d e r ja re n h e b g e s p ro k en, ju is t h e t teg en o v erg esteld e: h e t w ed erzijd s v e rtro u w e n d a t de m o res op d e N e d erla n d se b e u rsv lo e r e e n eeu w lan g h e e ft b e h ee rst, v o o rk o m t ju is t m isb ru ik . N u z u lle n m a rk td e e ln e m e rs h u n w erkelijke in sc h a ttin g e n n ie t p e r se m e t o n d e rzo e k ers w illen d elen . Toch m o e t m e n zich afvragen w a a ro m vrijw el alle m a rk td e e ln e m e rs h u n v e rtro u w e n v ertro u w e n , terw ijl o n d e rz o e k su itk o m ste n su g g ereren d a t (een o v erd aad aan) v e rtro u w e n zo u k u n n e n b ijd ra g en a a n h e t o p tre d e n v a n fraude.
In 1925 c o n clu d ee rd e W ijnveldt d a t h e t “w e g b ren g e n v a n sc h e p e n ” e e n n ao o rlo g s v e rsch ijn sel g e w ee st is, d a t m ogelijk is g e w o rd en d o o r e e n co m p lex v a n o m s ta n d ig h e d e n , w elke zich slech ts bij u itz o n d e rin g v o o rd o e n e n v an zelf w e e r v erd w ijn en . A ssu ra d eu re n , m ak elaars, red ers, b e v rac h te rs, allen h e b b e n fo u te n b e g a a n e n allen h e b b e n g eleerd - o m e e n v o lg en d e k e er w e e r te stru ik elen , zij h e t ook op e en a n d e r p u n t. H e t o n d e rlin g v e rtro u w e n m o e t over de g eh eele lijn h e r steld w o rd e n e n d atzelfd e o n d e rlin g v e rtro u w e n v e rla n g t ook n iet n a a r w ettelijke reg elin g en , w elke b o v e n d ie n in d e p rak tijk to ch n ie t u itv o e rb a a r zijn’ (W ijnveldt, 1925, p. 132). V olgens W ijnveldt m aa k t o n d e rlin g v e rtro u w e n s trin g e n te c o n tro les overbodig. D a t lijkt o o k n u
de g a n g b are o p v a ttin g op d e v erzek erin g sb eu rs. M aar k a n v e rtro u w e n v e rtro u w d w orden?
Literatuur
Brady, J.
Arson, u rb a n econom y, a n d orga
n ize d crime; th e case o f B oston Social p ro b lem s, nr. 1, 1983, pp. 1-27
Calavita, K., H.N. Pontell e.a.
Big m o n e y crime, fr a u d a n d p o li
tics in th e sa vin g s a n d loan crisis Berkeley, U niversity o f C alifornia Press, 1997
Conway, B.
The piracy b usiness L o n d en , H am ly n , 1981 C olem an, J.W.
Toward a n integrated theory o f w h ite-co lla r crim e
A m e ric an jo u rn a l o f sociology, nr. 2, 1987, pp. 406-436 Conway, B.
M a ritim e fr a u d
L o n d en , Lloyd’s o f L o n d o n Press, 1990
Ellen, E., D. Campbell In te rn a tio n a l M a ritim e F raud L o n d en , Sw eet a n d M axwell, 1981
Faber, E.
S h ip p in g a n d scuttling; c rim in o
genesis in m a rin e insurance C rim e, law & social change, 28e jrg., 1997, pp. 111-135
Ford, M.
M a rin e in su ra n ce fr a u d in in te r
n a tio n a l trade
L o n d en , W hitherby, 1993 Hazelwood, S.
Barratry; the S c u ttler’s easy route to the g olden prize
L loyd’s m a ritim e a n d c o m m e rc i
al law q uarterly, nr. 3, 1982, pp. 383-400
Hooke, N.
M od ern sh ip p in g disasters 1963- 1987
L o n d en , Lloyd’s o f L o n d o n Press, 1989
Klinghoffer, A.J.
F raud o f th e century; th e case o f th e m ysterio u s su p e rta n k er S a lem
L o n d en , R outledge, 1988 Leonard, W.N., M.G. W eber A u to m a k e rs a n d dealers; a stu d y o f crim in o g en ic m a r k e t forces L aw a n d society review, nr. 4, 1970, pp. 407-424
Mueller, G.O.W., F. Adler O u tla w s o f the ocean; the c o m plete b o o k o f c o n tem p o ra ry crim e o n the high seas
N ew York, H e a rs t M arin e P u b lish ers, 1985
N eedlem an, M.L., C. Needlem an O rg a n iza tio n a l crim e; two m o d els o f crim inogenesis T he sociological q uarterly, 1979, pp. 517-528
Noordegraaf, J.
O nder g o ed ko p e vlag U r k - T erschelling, U itgeverij S m it & W ytzes, 1990 (1971) Pieters, L.
D e a rg o n a u ten
A m sterd am , M eulenhoff, 1995 Pretterebner, H.
D er Fall Lucona; O st-Spionage, K o rru p tio n u n d M o rd im D u n stkreis d er R egierungsspitze M ü n c h e n , K naur, 1989 Shapiro, S.
C ollaring th e crime, n o t th e cri
m inal; reconsidering the concept o f w h ite-co lla r crim e
A m e ric an sociological review, ju n i 1990, pp. 346-365 Slauerhoff, J.
S c h u im en as
A m sterd am , N ijgh & Van D itm ar, 1988 (1930)
Szasz, A.
Corporations, org a n ized crime, a n d th e disposal o f h a za rd o u s waste; a n e x a m in a tio n o f the m a k in g o f a crim in o g en ic regulatory structure
C rim inology, nr. 1, 1986, pp. 1-27 Tex, C. den
C laim
A m sterd am , U itgeverij B ert Bakker, 1996
Vaughan, D.
C ontrolling u n la w fu l o rg a n iza tio n a l behavior, social structure a n d corporate crim e
C hicago, U niversity o f C hicago Press, 1983
Wijnveldt, J.
H et w egbrengen va n schepen;
een na-oorlogs verschijnsel D e n H aag, B o ek h an d el vh. Gebr.
B elinfante, 1925
