Het bevrijdingsmonument op het Stadhuisplein, 1954 :
bezetting en bevrijding van Eindhoven 1940-1944
Citation for published version (APA):
Schippers, J. L. (2009). Het bevrijdingsmonument op het Stadhuisplein, 1954 : bezetting en bevrijding van
Eindhoven 1940-1944. In H. W. Lintsen, & P. Thoben (editors), De canon van Eindhoven (blz. 147-154). Heinen.
Document status and date:
Gepubliceerd: 01/01/2009
Document Version:
Uitgevers PDF, ook bekend als Version of Record
Please check the document version of this publication:
• A submitted manuscript is the version of the article upon submission and before peer-review. There can be
important differences between the submitted version and the official published version of record. People
interested in the research are advised to contact the author for the final version of the publication, or visit the
DOI to the publisher's website.
• The final author version and the galley proof are versions of the publication after peer review.
• The final published version features the final layout of the paper including the volume, issue and page
numbers.
Link to publication
General rights
Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain
• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal.
If the publication is distributed under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license above, please follow below link for the End User Agreement:
www.tue.nl/taverne Take down policy
If you believe that this document breaches copyright please contact us at: openaccess@tue.nl
providing details and we will investigate your claim.
» PERIODE 1920-1970: DE 'COMPANY TOWN' »ICOON HET BEVRIJDINGS-MONUMENT OP HET STADHUISPLEIN, 1954
HET BEVRIJDINGSMONUMENT
OP HET STADHUISPLEIN, 1954
BEZETTING EN BEVRIJDING VAN EINDHOVEN 1940-1944fi\e_}{et.Bevrljdingsmonument
0
§
§
~ ~ ~g
~ ~ ~§
~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~g
N • I. I I I I I I I I I. I I I I I I I I I. I ••• I I I I I I. I I I I I I I I I. ~ I I I I I I I I. 1 1 I I~ I I I I. I I I I I I I I J, I I I ••• I I I I. I I .~ ••••• ~I ~I I I .- : .~ I~ Iu
0 ~ ('0 I I I I I IIBEZETTER
MEl
MONUMENT
E
DoBEZETTING
JODEN
GEA
L
LIEERDE
STADHUISPLEIN
V
ERZETBe~JG!~!ENT
~~~H~N~!N~!J!!!~G
JAAR
M
ILLITAIREN
AANVANKELIJK
GROEPEN
EIND
Op bet Stadhuisplein staat bet
Eindhovense bevrijdingsmonument.
Het is een aandenken aan de ruim vier
zware jaren die stad en inwoners van
10 mei 1940 tot 18 september 1944
beleefden. Het monument bestaat uit
een beeldengroep met daarin een so
l-daat, een burger en een verzetsstrijder.
Vertegenwoordigers van die groepen
hebben hun Ieven gegeven voor de be
-vrijding van de stad. 'Gij die bier staat.
Gedenk hun dood. Voor dat gij gaat.
Hun offer was groot.' Zo Juidt de tekst
op bet monument.
18 SEPTEMBER 1944
De geallieerden landden op 6 juni 1944,
D-day, in Normandie. Van daaruit trokken
zij aanvankelijk traag. in verband met de
zware Duitse tegenstand, naar het oosten
en noorden. Eind augustus 1944 werd
Parijs bevrijd, waarna bet Duitse verzet
in Frankrijk instortte. Het noorden van
bet land en Belgie vielen zonder vee! tegen
-stand in geallieerde handen. De wanorde
bracht de geallieerde legerleiding op bet
idee om met een snelle actie - Opera tie
Market Garden - vanaf de Nederlandse
zuidgrens door te stoten naar Arnhem. Zo
konden de geallieerden een bestorming
van de Siegfriedlinie vermijden, wat vee!
mensenlevens zou sparen en de oorlog
mogelijk voor eind 1944 zou beeindigen.
Market Garden ging uit van het idee
dat de gedemoraliseerde Duitsers weinig
weerstand zouden bieden. Door middel van
verrassende parachutistenacties wilde de
Britse veldmaarschalk Montgomery een
aantal Nederlandse rivierovergangen in
handen krijgen. Een krachtig
grondoffen-sief kon vervolgens de tot stand gekomen
corridor naar Arnhem veilig stellen. De operatie begon op 17 september
en verliep aanvankelijk voorspoedig. Na
zware bombardementen op het vliegveld
Welschap landden in Son en Best
Ameri-kaanse parachutisten en infanterie met
zweefvliegtuigen. Zij drongen de volgende
dag rond 12 uur tot in het centrum van
Eindhoven door. In de avond van 18
september bereikte het Britse grondleger
de stad vanuit Valkenswaard. Bij die plaats
en later in Aalst vonden gevechten plaats tegen Duitse troepen die zich in de bossen
hadden verschanst.
Het felle verzet was een teken dat de wanorde in het Duitse Ieger minder groat was dan verwacht. De avond van 19
sep-tember deed een Duitse tankeenheid een
paging om vanuit Nuenen de corridor op het smalle punt bij Son aan te vallen. Onderdeel van die aanval was een bom-bardement op de Eindhoven, waarbij ruim
225 slachtoffers vielen onder de feestende
bevolking. De aanval werd door de
ge-allieerden afgeslagen. Eindhoven bleef
vrij, maar tegen een zware prijs.
Market Garden was, zoals bekend, slechts een gedeeltelijk succes. Delen van Oost-Brabant waren verlost van de Duitse bezetting, maar Arnhem bleek een brug te
ver en de oorlog zou tot mei 1945
voort-duren.
SCHAARSTE EN PERSOONSBEWIJZEN
De oorlogssituatie veranderde het
dage-lijks Ieven van tal van burgers ingrijpend.
Bijvoorbeeld door het distributiesysteem,
data! weliswaar al vanaf 1939 hestand
maar nauwelijks was toegepast. Tijdens de
bezetting veranderde dit snel. AI in
augus-tus en september 1940 waren producten als
brood, vlees, eieren, koffie en bater aileen
nog te verkrijgen tegen inlevering van
distributiebonnen.
De lijst met zaken die, zoals dat heette,
'op de bon' waren, werd bijna maandelijks
uitgebreid. Het ging hierbij a! snel niet
meer aileen om levensmiddelen, maar ook
om textiel, schoenen en brandstoffen. Na
enkele oorlogsjaren waren veel zaken ook
met bonnen niet meer verkrijgbaar. 'Zwart
kopen' was dan de oplossing, maar dat was
aileen weggelegd voor mensen met geld.
Gezinnen met !age inkomsten moesten een steeds grater dee! daarvan aan
basis-behoeften besteedden.
In Eindhoven besloot de gemeente a!
begin 1941 drie centrale keukens in te rich-ten, waar inwoners tegen een geringe
beta-ling een warme maaltijd konden krijgen.
Ook grate bedrijven gingen er toe over hun
werknemers maaltijden te verstrekken. De zogeheten 'Philiprak' van Philips had een goede naam wat betreft kwaliteit. Door de
snelle bevrijding bleven ernstige tekorten,
zoals die in het westen en midden van het
land voorkwamen gedurende de hanger
-winter, Eindhoven en omgeving bespaard.
Een andere ingrijpende verandering was de invoering in de zomer van 1941 van een
persoonsbewijs, dat iedere Nederlander hoven de veertien jaar verplicht was bij
zich te dragen. Op dit moeilijk na te maken
document stonden behalve een pasfoto en een vingerafdruk allerlei persoonlijke
gegevens van de eigenaar vermeld.
Het persoonsbewijs was bedoeld om de bevolking te controleren en bepaalde
groepen te vervolgen. Aanvankelijk ging
het hierbij om tegenstanders van het
na-tionaal-socialisme, later ook om arbeiders
die in Duitsland te werk werden gesteld
en joden en zigeuners.
EINDHOVEN EN DE JODENVERVOLGING
Distributie en tekorten kwamen voort uit de oorlogssituatie. De jodenvervolging is
slechts verklaarbaar uit de op racistische
principes gebaseerde Duitse nationaal-socialistische ideologie. ]aden en enkele andere groepen als zwarten, zigeuners en
homoseksuelen werden hierin beschouwd als minderwaardige mensen met slechte eigenschappen.
In Duitsland had de nazi-ideologie
geleid tot uitstoting en later vervolging
van de joodse burgers. Een zelfde beleid
werd door de bezetter ook in Nederland
gevoerd. Nederlanders van joodse afkomst
Alb. p.147 T•en )aren na de bevrijdmg werd op het stadhulsple•n dit monument als aandenken onthuld.
2. B•i het Duitse bombardement op 19 september 1944. daags na de bevrijding vielen ruim 200 slachtoflers. Deze werden bijgezet In een groat graf.
zeals hier op het Sin! Joriskerkhol.
werden vanaf het najaar van 1940 geleide-lijk gescheiden van andere Nederlanders en geconcentreerd in bepaalde steden. Van daaruit werden zij vanafbegin1942 overge-bracht naar kamp Westerbork in Drenthe voor transport naar vernietigingskampen in Polen.
In Eindhoven woonden in 1941 ongeveer
660 joden, waaronder ruim 200
buiten-landse, meestal Duitse vluchtelingen, die
uit het westen van dat land waren geeva-cueerd. Onder de groep oorspronkelijk Eindhovense joden waren vee) (kleine) middenstanders. alsmede enkele
fabrikan-ten en doktoren. Een veertigtal werkte
bij Philips. Net als elders werden de
Eind-hovense joden geleidelijk ge'isoleerd. Vanaf
het najaar van 1940 mochten zij niet meer
naar cafe, bioscoop of theater. Later
mach-ten joodse kinderen geen norm ale scholen
meer bezoeken.
Vanaf eind augustus 1942 waren er
de-portaties van Eindhovense joden. Philips
trachtte de eigen werknemers te
bescher-men door een Speciale Opdrachten Bureau
(SOBU) op te richten. Een van de
medewer-kers, Flip Homemann, werkte als inkoper
bij Philips. Flip was getrouwd met Bets en
samen hadden zij twee zonen Lex en Edo. Philips deed ondertussen pogingen de hele groep naar Curat;ao te Iaten emigreren. Tevergeefs. Op 18 augustus 1943 werden aile SOBU-medewerkers en hun gezins-leden, zo'n 80 personen in totaal, naar Kamp Vught gebracht. Daar moesten zij sa men met andere in het kamp bij Philips
te werkgestelde joden elektrische
appara-tuur en radiolampen maken. Maar tegen aile beloften deporteerden de Duitsers de
500 personen grote groep echter in mei
1944 naar Auschwitz.
Vanwege de jonge kinderen mocht het gezin Hornemann niet naar een werkkamp, zoals de meeste andere Philips-joden. Zij moesten in Auschwitz blijven waar moeder Bets ziek werd en overleed. Flip Hornemann kwam om in een ander kamp. Edo en Lex
werden naar een concentratiekamp bij
Hamburg gestuurd en daar gebruikt bij medische experimenten. Kort voor de
Duitse capitulatie op 10 mei 1945 werden
zij gedood. Het Lex en Edo
Hornemann-plantsoen in Eindhoven herinnert aan hun 3
lot. Van de Eindhovense joden overleefde
ongeveer de helft de vervolging tijdens de
oorlogsjaren.
VERZETTEGEN DE BEZETTER
Het Eindhovense verzet tegen de bezetter
en met hem collaborerende Nationaal
Socialistische Beweging (NSB) had
ver-schillende vormen. In de eerste plaats
was er het ambtelijke verzet dat erop
was gericht Duitse maatregelen tegen te
werken. Een goed voorbeeld hiervan was het naar Duitsland sturen van werklozen. Onder Duitse druk nam dit in de loop van de oorlog het karakter aan van het ron-selen van mensen. Dit probeerden 'goede' ambtenaren zo vee! mogelijk tegen te gaan, door bijvoorbeeld vee! potentiele Duits-landgangers als niet gezond aan te merken. Later kwamen ook valse stempels en dito 'Ausweisen' in omloop, die vrijstelling van arbeid in Duitsland verleenden.
Philips-medewerkers saboteerden bij de productie van zaken die van militair belang waren. Sommigen ontvreemden ook onderdelen waarmee radiotoestellen en enkele zenders werden gebouwd. Zo
leverde
J.
Hoekstra, een chemicus bijPhilips, een belangrijke bijdrage aan de
opbouw van een verbindingsnet van de
landelijk opererende raad van Verzet.
Later was hij ook organisatorisch actief voor deze Raad.
Andere Eindhovenaren hielden zich bezig met het verbergen van al dan niet joodse onderduikers. Hiervoor bestond ook een aparte organisatie. De LO, afkorting
van Landelijke Onderduikers. Een
bij-zondere categorie onderduikers vormden
de neergeschoten geallieerde piloten. Zij
werden opgevangen en zoveel mogelijk via Belgie, Frankrijk en Spanje naar Groot-Brittannie gesmokkeld.
Gewapend verzet heeft zich in Eindhoven
slechts op beperkte schaal voorgedaan. De reden hiervoor was dat de stad relatief vroeg werd bevrijd. In het westen speelde het meeste gewapend verzet zich af in het najaar van 1944 en het begin van 1945. Een ondergedoken student Hoynck van
4. Naarmate de bezeltlng Ianger duurde ward de voedselsllualle niJpender. Vee! ging op de bon en was slechts mondjesmaat verkrljgbaar. Lange rlj wach· tenden voor viswlnkel, 1943 of 1944. 3. De bevrijd ng '" beeld: lerse soldaten en tanks op de Denner, 18 september 1944.
een aantal jonge mannen en vrouwen uit de regio in de Partizanen Actie Nederland (PAN). In juni van dat jaar was de region ale groep, die zelfstandig opereerde, zo'n 90 personen sterk.
De PAN bestond uit een aantal met elkaar verbonden cell en, waarvan de knokploeg (KP) Sander de bekendste was. Deze groep hield zich bezig met het helpen van geallieerde piloten en het verzamelen van inlichtingen. Andere PAN-groepen pleegden sabotage door suiker in de tanks van Duitse voertuigen te gooien. Ook zouden enkele aanslagen op spoorlijnen zijn gepleegd.
Na D-day intensiveerde de PAN zijn activiteiten en voerde de organisatie enkele aanvallen uit op Duitse militairen. Ook probeerde de groep militairen over te halen om te deserteren. Bij de bevrijcling van Eindhoven hielp de PAN de geallieer-den als gids en bij het bewaken van krijgsgevangenen.
BEVRIJDINGSVUUR
Eindhovens bevrijding wordt ieder jaar op 18 september herdacht op het Stad-huisplein. Met het uit het Normandische
Bayeux overgebracht bevrijdingsvuur
wordt dan de fakkel op het monument opnieuw ontstoken. Een dodenherdenking vindt ieder jaar plaats op 4 mei op de oorlogsbegraafplaats bij de Oude Toren in Woensel. Hier leggen verschillende organisaties kransen.
Vermelding verdient ten slotte dat een aantal hoofdwegen in Eindhoven naar belangrijke figuren uit de Tweede
Wereld-oorlog is genoemd: Veldmaarschalk
Mont-gomerylaan, Eisenhowerlaan, Winston
Churchilllaan, Franklin D. Rooseveltlaan.
De Generaal Pattonlaan houdt de herinne-ring levend aan de man die het Duitse Ieger bij het Ardennenoffensief tegenhield. In de Verzetsheldenbuurt in het stadsdeel Acht zijn straten genoemd naar een aantal Eindhovense verzetslieden. Het
18 Septemberplein ten slotte, in het centrum, herinnert aan de bevrijding. Hans Schippers 6. Het Duitse 6 b mbardement op 19 september 1944 veroorzaakte veel materiele schade. Zo werden de Sinl· Catharinakerk en hel nabijgelegen winkelpand van boekhandel Van Piere zwaar get rolf en.
5. Direct na de bevrljding barstten de festiviteiten los, zoals hier op de Mark!. 18 september gevlerd als haar bevrijdlngsdag. Daaraan gekop peld waren en zljn er diverse activi· telten, waarvan de meest bekende wei de zogeheten llchtjesroute Is. verspreld over da sled herlnneren aan de bevrljdlng. Het Airborne Iicht ornament verwijst near de gelljknamlge Amenkaanse luchtlandongs· dlvlsie.
VERWIJZINGEN Te bezoeken: » Stadhuisplein Bevrijdingsmonument »Lex en Edo Hornemannplantsoen Hornemann-monument »Anne Frankplantsoen met monument » Het Stadhuis Oorlogs gedenksteen (Niel Steenbergen 1949{1950) » Tramstraat reliefVallende bom (Carel Dericks 1943)
Plantsoen Zilvermeeuw-laan Monument voor de vrouw m oorlogstijd ~w 1 Mignot 1950) G aslaan Strijp-S Monument voor de gevcr1l'ernm (fr~n'C\1 Antonio Carasso1952) Airbornelaan, Airborne-monument , Begraafplaats Woensel, Oorlogsgraven gevallen militairen tijdens de Tweede Wereldoorlog > Rechtestraat, bronzen
tableau ter nagedachtenis aan de slachtoffers van het bombardement op 19 september 1944 (Gerard Engels 1996)
, Markt, Bevrijdingsrelief ter herinnering aan Market Garden (Jos Reniers 1994)
Begraafplaats Fellenoord Boschdijk, monument ter
nagedachtenis aan de
slachtoffers van het
bom-bardement op 6 december 1942. » Stationstunnei{Tunnel in stationsdoorgang, Herinneringsplaquette Literatuur:
» P.W. Klein, J. van de Kamp,
Het Philips-Kommando in Kamp Vught (Amsterdam{ Antwerpen 2003)
» Phocas Kroon, De joodse gemeenschap van Eindhoven
(Eindhoven 2003)
» Karel Margry,
De bevrijding van Eindhoven
(Eindhoven 1982)
,.,. J.M.P. van Oorschot,
Eindhoven, een samenleving m verandering, deel 2 1920-1960 (Eindhoven 1982) Hans Schippers, Eindhovens bestaan en bedrijvigheid (Eindhoven 1982) Websites: » Eindhovense oorlogs-monumenten www.eindhoven.scoutinq.nl /act ivi teiten/18seotember/ monumenten2004. htm » Philips-kommando www.ph1ljps-kommando,nl » Joods Historisch Museum Amsterdam · w.1hm.n1 zoek:!:: 1 n