• No results found

Het bevrijdingsmonument op het Stadhuisplein, 1954 : bezetting en bevrijding van Eindhoven 1940-1944

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Het bevrijdingsmonument op het Stadhuisplein, 1954 : bezetting en bevrijding van Eindhoven 1940-1944"

Copied!
9
0
0

Bezig met laden.... (Bekijk nu de volledige tekst)

Hele tekst

(1)

Het bevrijdingsmonument op het Stadhuisplein, 1954 :

bezetting en bevrijding van Eindhoven 1940-1944

Citation for published version (APA):

Schippers, J. L. (2009). Het bevrijdingsmonument op het Stadhuisplein, 1954 : bezetting en bevrijding van

Eindhoven 1940-1944. In H. W. Lintsen, & P. Thoben (editors), De canon van Eindhoven (blz. 147-154). Heinen.

Document status and date:

Gepubliceerd: 01/01/2009

Document Version:

Uitgevers PDF, ook bekend als Version of Record

Please check the document version of this publication:

• A submitted manuscript is the version of the article upon submission and before peer-review. There can be

important differences between the submitted version and the official published version of record. People

interested in the research are advised to contact the author for the final version of the publication, or visit the

DOI to the publisher's website.

• The final author version and the galley proof are versions of the publication after peer review.

• The final published version features the final layout of the paper including the volume, issue and page

numbers.

Link to publication

General rights

Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain

• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal.

If the publication is distributed under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license above, please follow below link for the End User Agreement:

www.tue.nl/taverne Take down policy

If you believe that this document breaches copyright please contact us at: openaccess@tue.nl

providing details and we will investigate your claim.

(2)

» PERIODE 1920-1970: DE 'COMPANY TOWN' »ICOON HET BEVRIJDINGS-MONUMENT OP HET STADHUISPLEIN, 1954

HET BEVRIJDINGSMONUMENT

OP HET STADHUISPLEIN, 1954

BEZETTING EN BEVRIJDING VAN EINDHOVEN 1940-1944

fi\e_}{et.Bevrljdingsmonument

0

§

§

~ ~ ~

g

~ ~ ~

§

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~

g

N • I. I I I I I I I I I. I I I I I I I I I. I ••• I I I I I I. I I I I I I I I I. ~ I I I I I I I I. 1 1 I I~ I I I I. I I I I I I I I J, I I I ••• I I I I. I I .~ ••••• ~I ~I I I .- : .~ I~ I

u

0 ~ ('0 I I I I I II

(3)

BEZETTER

MEl

MONUMENT

E

DoBEZETTING

JODEN

GEA

L

LIEERDE

STADHUISPLEIN

V

ERZETBe~JG!~!ENT

~~~H~N~!N~!J!!!~G

JAAR

M

ILLITAIREN

AANVANKELIJK

GROEPEN

EIND

Op bet Stadhuisplein staat bet

Eindhovense bevrijdingsmonument.

Het is een aandenken aan de ruim vier

zware jaren die stad en inwoners van

10 mei 1940 tot 18 september 1944

beleefden. Het monument bestaat uit

een beeldengroep met daarin een so

l-daat, een burger en een verzetsstrijder.

Vertegenwoordigers van die groepen

hebben hun Ieven gegeven voor de be

-vrijding van de stad. 'Gij die bier staat.

Gedenk hun dood. Voor dat gij gaat.

Hun offer was groot.' Zo Juidt de tekst

op bet monument.

18 SEPTEMBER 1944

De geallieerden landden op 6 juni 1944,

D-day, in Normandie. Van daaruit trokken

zij aanvankelijk traag. in verband met de

zware Duitse tegenstand, naar het oosten

en noorden. Eind augustus 1944 werd

Parijs bevrijd, waarna bet Duitse verzet

in Frankrijk instortte. Het noorden van

bet land en Belgie vielen zonder vee! tegen

-stand in geallieerde handen. De wanorde

bracht de geallieerde legerleiding op bet

idee om met een snelle actie - Opera tie

Market Garden - vanaf de Nederlandse

zuidgrens door te stoten naar Arnhem. Zo

konden de geallieerden een bestorming

van de Siegfriedlinie vermijden, wat vee!

mensenlevens zou sparen en de oorlog

mogelijk voor eind 1944 zou beeindigen.

Market Garden ging uit van het idee

dat de gedemoraliseerde Duitsers weinig

weerstand zouden bieden. Door middel van

(4)

verrassende parachutistenacties wilde de

Britse veldmaarschalk Montgomery een

aantal Nederlandse rivierovergangen in

handen krijgen. Een krachtig

grondoffen-sief kon vervolgens de tot stand gekomen

corridor naar Arnhem veilig stellen. De operatie begon op 17 september

en verliep aanvankelijk voorspoedig. Na

zware bombardementen op het vliegveld

Welschap landden in Son en Best

Ameri-kaanse parachutisten en infanterie met

zweefvliegtuigen. Zij drongen de volgende

dag rond 12 uur tot in het centrum van

Eindhoven door. In de avond van 18

september bereikte het Britse grondleger

de stad vanuit Valkenswaard. Bij die plaats

en later in Aalst vonden gevechten plaats tegen Duitse troepen die zich in de bossen

hadden verschanst.

Het felle verzet was een teken dat de wanorde in het Duitse Ieger minder groat was dan verwacht. De avond van 19

sep-tember deed een Duitse tankeenheid een

paging om vanuit Nuenen de corridor op het smalle punt bij Son aan te vallen. Onderdeel van die aanval was een bom-bardement op de Eindhoven, waarbij ruim

225 slachtoffers vielen onder de feestende

bevolking. De aanval werd door de

ge-allieerden afgeslagen. Eindhoven bleef

vrij, maar tegen een zware prijs.

Market Garden was, zoals bekend, slechts een gedeeltelijk succes. Delen van Oost-Brabant waren verlost van de Duitse bezetting, maar Arnhem bleek een brug te

ver en de oorlog zou tot mei 1945

voort-duren.

SCHAARSTE EN PERSOONSBEWIJZEN

De oorlogssituatie veranderde het

dage-lijks Ieven van tal van burgers ingrijpend.

Bijvoorbeeld door het distributiesysteem,

data! weliswaar al vanaf 1939 hestand

maar nauwelijks was toegepast. Tijdens de

bezetting veranderde dit snel. AI in

augus-tus en september 1940 waren producten als

brood, vlees, eieren, koffie en bater aileen

nog te verkrijgen tegen inlevering van

distributiebonnen.

De lijst met zaken die, zoals dat heette,

'op de bon' waren, werd bijna maandelijks

uitgebreid. Het ging hierbij a! snel niet

meer aileen om levensmiddelen, maar ook

om textiel, schoenen en brandstoffen. Na

enkele oorlogsjaren waren veel zaken ook

met bonnen niet meer verkrijgbaar. 'Zwart

kopen' was dan de oplossing, maar dat was

aileen weggelegd voor mensen met geld.

Gezinnen met !age inkomsten moesten een steeds grater dee! daarvan aan

basis-behoeften besteedden.

In Eindhoven besloot de gemeente a!

begin 1941 drie centrale keukens in te rich-ten, waar inwoners tegen een geringe

beta-ling een warme maaltijd konden krijgen.

Ook grate bedrijven gingen er toe over hun

werknemers maaltijden te verstrekken. De zogeheten 'Philiprak' van Philips had een goede naam wat betreft kwaliteit. Door de

snelle bevrijding bleven ernstige tekorten,

zoals die in het westen en midden van het

land voorkwamen gedurende de hanger

-winter, Eindhoven en omgeving bespaard.

Een andere ingrijpende verandering was de invoering in de zomer van 1941 van een

persoonsbewijs, dat iedere Nederlander hoven de veertien jaar verplicht was bij

zich te dragen. Op dit moeilijk na te maken

document stonden behalve een pasfoto en een vingerafdruk allerlei persoonlijke

gegevens van de eigenaar vermeld.

Het persoonsbewijs was bedoeld om de bevolking te controleren en bepaalde

groepen te vervolgen. Aanvankelijk ging

het hierbij om tegenstanders van het

na-tionaal-socialisme, later ook om arbeiders

die in Duitsland te werk werden gesteld

en joden en zigeuners.

EINDHOVEN EN DE JODENVERVOLGING

Distributie en tekorten kwamen voort uit de oorlogssituatie. De jodenvervolging is

slechts verklaarbaar uit de op racistische

principes gebaseerde Duitse nationaal-socialistische ideologie. ]aden en enkele andere groepen als zwarten, zigeuners en

homoseksuelen werden hierin beschouwd als minderwaardige mensen met slechte eigenschappen.

In Duitsland had de nazi-ideologie

geleid tot uitstoting en later vervolging

van de joodse burgers. Een zelfde beleid

werd door de bezetter ook in Nederland

gevoerd. Nederlanders van joodse afkomst

Alb. p.147 T•en )aren na de bevrijdmg werd op het stadhulsple•n dit monument als aandenken onthuld.

2. B•i het Duitse bombardement op 19 september 1944. daags na de bevrijding vielen ruim 200 slachtoflers. Deze werden bijgezet In een groat graf.

zeals hier op het Sin! Joriskerkhol.

(5)

werden vanaf het najaar van 1940 geleide-lijk gescheiden van andere Nederlanders en geconcentreerd in bepaalde steden. Van daaruit werden zij vanafbegin1942 overge-bracht naar kamp Westerbork in Drenthe voor transport naar vernietigingskampen in Polen.

In Eindhoven woonden in 1941 ongeveer

660 joden, waaronder ruim 200

buiten-landse, meestal Duitse vluchtelingen, die

uit het westen van dat land waren geeva-cueerd. Onder de groep oorspronkelijk Eindhovense joden waren vee) (kleine) middenstanders. alsmede enkele

fabrikan-ten en doktoren. Een veertigtal werkte

bij Philips. Net als elders werden de

Eind-hovense joden geleidelijk ge'isoleerd. Vanaf

het najaar van 1940 mochten zij niet meer

naar cafe, bioscoop of theater. Later

mach-ten joodse kinderen geen norm ale scholen

meer bezoeken.

Vanaf eind augustus 1942 waren er

de-portaties van Eindhovense joden. Philips

trachtte de eigen werknemers te

bescher-men door een Speciale Opdrachten Bureau

(SOBU) op te richten. Een van de

medewer-kers, Flip Homemann, werkte als inkoper

bij Philips. Flip was getrouwd met Bets en

samen hadden zij twee zonen Lex en Edo. Philips deed ondertussen pogingen de hele groep naar Curat;ao te Iaten emigreren. Tevergeefs. Op 18 augustus 1943 werden aile SOBU-medewerkers en hun gezins-leden, zo'n 80 personen in totaal, naar Kamp Vught gebracht. Daar moesten zij sa men met andere in het kamp bij Philips

te werkgestelde joden elektrische

appara-tuur en radiolampen maken. Maar tegen aile beloften deporteerden de Duitsers de

500 personen grote groep echter in mei

1944 naar Auschwitz.

Vanwege de jonge kinderen mocht het gezin Hornemann niet naar een werkkamp, zoals de meeste andere Philips-joden. Zij moesten in Auschwitz blijven waar moeder Bets ziek werd en overleed. Flip Hornemann kwam om in een ander kamp. Edo en Lex

werden naar een concentratiekamp bij

Hamburg gestuurd en daar gebruikt bij medische experimenten. Kort voor de

Duitse capitulatie op 10 mei 1945 werden

zij gedood. Het Lex en Edo

Hornemann-plantsoen in Eindhoven herinnert aan hun 3

lot. Van de Eindhovense joden overleefde

ongeveer de helft de vervolging tijdens de

oorlogsjaren.

VERZETTEGEN DE BEZETTER

Het Eindhovense verzet tegen de bezetter

en met hem collaborerende Nationaal

Socialistische Beweging (NSB) had

ver-schillende vormen. In de eerste plaats

was er het ambtelijke verzet dat erop

was gericht Duitse maatregelen tegen te

werken. Een goed voorbeeld hiervan was het naar Duitsland sturen van werklozen. Onder Duitse druk nam dit in de loop van de oorlog het karakter aan van het ron-selen van mensen. Dit probeerden 'goede' ambtenaren zo vee! mogelijk tegen te gaan, door bijvoorbeeld vee! potentiele Duits-landgangers als niet gezond aan te merken. Later kwamen ook valse stempels en dito 'Ausweisen' in omloop, die vrijstelling van arbeid in Duitsland verleenden.

Philips-medewerkers saboteerden bij de productie van zaken die van militair belang waren. Sommigen ontvreemden ook onderdelen waarmee radiotoestellen en enkele zenders werden gebouwd. Zo

leverde

J.

Hoekstra, een chemicus bij

Philips, een belangrijke bijdrage aan de

opbouw van een verbindingsnet van de

landelijk opererende raad van Verzet.

Later was hij ook organisatorisch actief voor deze Raad.

Andere Eindhovenaren hielden zich bezig met het verbergen van al dan niet joodse onderduikers. Hiervoor bestond ook een aparte organisatie. De LO, afkorting

van Landelijke Onderduikers. Een

bij-zondere categorie onderduikers vormden

de neergeschoten geallieerde piloten. Zij

werden opgevangen en zoveel mogelijk via Belgie, Frankrijk en Spanje naar Groot-Brittannie gesmokkeld.

Gewapend verzet heeft zich in Eindhoven

slechts op beperkte schaal voorgedaan. De reden hiervoor was dat de stad relatief vroeg werd bevrijd. In het westen speelde het meeste gewapend verzet zich af in het najaar van 1944 en het begin van 1945. Een ondergedoken student Hoynck van

(6)

4. Naarmate de bezeltlng Ianger duurde ward de voedselsllualle niJpender. Vee! ging op de bon en was slechts mondjesmaat verkrljgbaar. Lange rlj wach· tenden voor viswlnkel, 1943 of 1944. 3. De bevrijd ng '" beeld: lerse soldaten en tanks op de Denner, 18 september 1944.

(7)

een aantal jonge mannen en vrouwen uit de regio in de Partizanen Actie Nederland (PAN). In juni van dat jaar was de region ale groep, die zelfstandig opereerde, zo'n 90 personen sterk.

De PAN bestond uit een aantal met elkaar verbonden cell en, waarvan de knokploeg (KP) Sander de bekendste was. Deze groep hield zich bezig met het helpen van geallieerde piloten en het verzamelen van inlichtingen. Andere PAN-groepen pleegden sabotage door suiker in de tanks van Duitse voertuigen te gooien. Ook zouden enkele aanslagen op spoorlijnen zijn gepleegd.

Na D-day intensiveerde de PAN zijn activiteiten en voerde de organisatie enkele aanvallen uit op Duitse militairen. Ook probeerde de groep militairen over te halen om te deserteren. Bij de bevrijcling van Eindhoven hielp de PAN de geallieer-den als gids en bij het bewaken van krijgsgevangenen.

BEVRIJDINGSVUUR

Eindhovens bevrijding wordt ieder jaar op 18 september herdacht op het Stad-huisplein. Met het uit het Normandische

Bayeux overgebracht bevrijdingsvuur

wordt dan de fakkel op het monument opnieuw ontstoken. Een dodenherdenking vindt ieder jaar plaats op 4 mei op de oorlogsbegraafplaats bij de Oude Toren in Woensel. Hier leggen verschillende organisaties kransen.

Vermelding verdient ten slotte dat een aantal hoofdwegen in Eindhoven naar belangrijke figuren uit de Tweede

Wereld-oorlog is genoemd: Veldmaarschalk

Mont-gomerylaan, Eisenhowerlaan, Winston

Churchilllaan, Franklin D. Rooseveltlaan.

De Generaal Pattonlaan houdt de herinne-ring levend aan de man die het Duitse Ieger bij het Ardennenoffensief tegenhield. In de Verzetsheldenbuurt in het stadsdeel Acht zijn straten genoemd naar een aantal Eindhovense verzetslieden. Het

18 Septemberplein ten slotte, in het centrum, herinnert aan de bevrijding. Hans Schippers 6. Het Duitse 6 b mbardement op 19 september 1944 veroorzaakte veel materiele schade. Zo werden de Sinl· Catharinakerk en hel nabijgelegen winkelpand van boekhandel Van Piere zwaar get rolf en.

(8)

5. Direct na de bevrljding barstten de festiviteiten los, zoals hier op de Mark!. 18 september gevlerd als haar bevrijdlngsdag. Daaraan gekop peld waren en zljn er diverse activi· telten, waarvan de meest bekende wei de zogeheten llchtjesroute Is. verspreld over da sled herlnneren aan de bevrljdlng. Het Airborne Iicht ornament verwijst near de gelljknamlge Amenkaanse luchtlandongs· dlvlsie.

(9)

VERWIJZINGEN Te bezoeken: » Stadhuisplein Bevrijdingsmonument »Lex en Edo Hornemannplantsoen Hornemann-monument »Anne Frankplantsoen met monument » Het Stadhuis Oorlogs gedenksteen (Niel Steenbergen 1949{1950) » Tramstraat reliefVallende bom (Carel Dericks 1943)

Plantsoen Zilvermeeuw-laan Monument voor de vrouw m oorlogstijd ~w 1 Mignot 1950) G aslaan Strijp-S Monument voor de gevcr1l'ernm (fr~n'C\1 Antonio Carasso1952) Airbornelaan, Airborne-monument , Begraafplaats Woensel, Oorlogsgraven gevallen militairen tijdens de Tweede Wereldoorlog > Rechtestraat, bronzen

tableau ter nagedachtenis aan de slachtoffers van het bombardement op 19 september 1944 (Gerard Engels 1996)

, Markt, Bevrijdingsrelief ter herinnering aan Market Garden (Jos Reniers 1994)

Begraafplaats Fellenoord Boschdijk, monument ter

nagedachtenis aan de

slachtoffers van het

bom-bardement op 6 december 1942. » Stationstunnei{Tunnel in stationsdoorgang, Herinneringsplaquette Literatuur:

» P.W. Klein, J. van de Kamp,

Het Philips-Kommando in Kamp Vught (Amsterdam{ Antwerpen 2003)

» Phocas Kroon, De joodse gemeenschap van Eindhoven

(Eindhoven 2003)

» Karel Margry,

De bevrijding van Eindhoven

(Eindhoven 1982)

,.,. J.M.P. van Oorschot,

Eindhoven, een samenleving m verandering, deel 2 1920-1960 (Eindhoven 1982) Hans Schippers, Eindhovens bestaan en bedrijvigheid (Eindhoven 1982) Websites: » Eindhovense oorlogs-monumenten www.eindhoven.scoutinq.nl /act ivi teiten/18seotember/ monumenten2004. htm » Philips-kommando www.ph1ljps-kommando,nl » Joods Historisch Museum Amsterdam · w.1hm.n1 zoek:!:: 1 n

Referenties

GERELATEERDE DOCUMENTEN

Sommigen slagen erin om dat omvattende lijden te overstijgen, maar voor anderen is de stap naar euthanasie dan een keuze voor het minste kwaad.. Ik zou zo graag hebben dat mijn Kerk

In de afgelopen tien jaar heeft de Partito Socialista Italiano zich stormachtig ontwikkeld. In 1980 kon zij nog worden gedefinieerd als de 'grootste der kleine

Voor Cieremans was het herdenken en herinne- ren van de Tweede Wereldoorlog door boeken als Operatie Jedburgh niet alleen geschiedenis voor latere generaties, maar vooral ‘een

Anno 2010 weten we dat de Amerikanen des- tijds met heel veel militaire inspanningen Duits- land en Japan op de knieën hebben weten te krijgen, maar vervolgens met relatief

Emil en de vrijheid, over de bevrijding van Limburg 75 jaar geleden Information bevat-video.. Zoon André Rieu maakt film over zijn heldhaftige oma Information

Hun werk wordt al snel door de grote podia in Europa en nadien ook in de hele wereld opgepikt, en maakt dat Brussel – na New York – een internationaal centrum voor de dans wordt.

Gij zult uw zinnen niet zetten op het huis van uw naaste; gij zult uw zinnen niet zetten op de vrouw van uw naaste, niet op zijn slaaf, zijn slavin, zijn rund of zijn ezel, op

Voor veel aanwezigen was dat een tijd die zij niet als volwassene hebben meegemaakt, maar waar ze wel veel over gehoord hebben.. Door het onderzoek dat Van Liempt heeft gedaan,