Buitenlandse handel en
economische ontwikkeling
1900-1940
Indonesië i s thans een arm land met v e l e rijkdommen. J u i s t i n d i t o p z i c h t v e r t o o n t de h u i d i g e s i t u a t i e een opvallende g e l i j k e n i s met het recente k o l o n i a l e v e r l e d e n , de v i e r e e r s t e decennia van deze eeuw, toen Nederlands-I n d l ë g e ï n t e g r e e r d werd Nederlands-In het Nederlands-I n t e r n a t i o n a l e h a n d e l s v e r k e e r maar w e i n i g economische o n t w i k k e l i n g doormaakte. De b u i t e n l a n d s e handel kende een stormachtige e x p a n s i e , a l t h a n s t o t aan de D e p r e s s i e , doch deze t r a d i t i o n e e l zo gevierde drager van economische g r o e i vermocht i n Nederlands-Indië z i j n f u n c t i e n i e t v e r v u l l e n . In d i t a r t i k e l wordt onderzocht waarom de expansie van deze handel i n de j a r e n 1900-1940 zo w e i n i g grs-ei e f f e c t e n o p l e v e r d e . Uitgangspunt h i e r b i j i s dat een b e l a n g r i j k deel van het antwoord te vinden z a l z i j n i n de handel z e l f ; w e l l i c h t was de expansie van de handel van een dusdanige aard dat z i j n i e t b i j z o n d e r b e v o r d e r l i j k was voor een trendmatige opwaartse beweging van de gehele economie, d . w . z . economische o n t w i k k e l i n g In de ruimste z i n . " '
Het t h e o r e t i s c h e v e r t r e k p u n t van deze s t u d i e i s o n t l e e n d aan een s t r o -ming d i e momenteel opgeld doet In de economische g e s c h i e d s c h r i j v i n g van de
Indonesische a r c h i p e l . Zo beweert Anne B o o t h , dat Nederlands-Indië betere r e s u l t a t e n oogstte i n de i n t e r n a t i o n a l e handel dan v e r g e l i j k b a r e a a n b i e -ders van p r i m a i r e p r o d u k t e n , maar dat d a a r u i t v o o r t v l o e i e n d e kansen op een
2
z g n . " t a k e - o f f i n t o s e l f - s u s t a i n e d growth" n i e t werden gegrepen. Wij z i j n geneigd een s t a p terug te doen 1n de l o g i s c h e argumentatie en t e r d i s c u s -s i e te -s t e l l e n i n hoeverre deze kan-sen w e r k e l i j k reëel z i j n gewee-st. A l l e e n een s y s t e m a t i s c h e en nauwkeurige analyse van de b u i t e n l a n d s e handel z e l f , alsmede het k l i m a a t waaronder g r o e i - e f f e c t e n z i c h zouden kunnen voordoen, kan h i e r o v e r u i t s l u i t s e l geven. Onze voornaamste b r o n , de bewaarde h a n d e l s
-3
s t a t i s t i e k e n van NederlandsIndië , z i j n derhalve aangevuld door e i g e n t i j d s e b e s c h r i j v i n g e n van p r o d u k t i e ten behoeve van de export en t e r v e r -vanging van de Import.
l i t e r a t u u r h i e r o m t r e n t . We onderscheidden een v i j f t a l b e l a n g r i j k e i n v o e r -produkten: r i j s t , eetwaren, machines (met f a b r i e k - en stoomwerktuigen), manufacturen (met modewaren en k l e r e n ) en i j z e r en s t a a l . Acht u i t v o e r p r o -dukten kwamen i n aanmerking voor de systematische a n a l y s e : a a r d o l i e (zowel ruw a l s g e r a f f i n e e r d ) , r u b b e r , k o p r a , k o f f i e , s u i k e r , t a b a k , thee en t i n . Gegevens b e t r e f f e n d e de t o t a l e waarde, en waar m o g e l i j k de t o t a l e h o e v e e l -h e i d , alsook d r i e vooraanstaande -h a n d e l s p a r t n e r s - N e d e r l a n d , S i n g a p o r e , de Verenigde S t a t e n - werden verzameld- a p a r t voor Java (met Madoera) en de Buitengewesten - en gecodeerd voor i n v o e r i n de computer. De geautomati-seerde verwerking vond p l a a t s door middel van het programmapakket SAS (= S t a t i s t i c a l A n a l y s i s System).
U i t v o e r
De j a r e n voor de E e r s t e Wereldoorlog waren goede j a r e n voor de Nederlands-Indische economie, op een k l e i n e t e r u g v a l i n de j a r e n rond 1910 n a . De waarde van de export steeg van f 230 m i l j o e n i n 1900 naa i 671 m i l j o e n i n 1913 ( g r a f i e k 1 . ) . In deze p e r i o d e werd de export nog g< iOmineerd door de oudere a g r a r i s c h e produkten ( s u i k e r , t a b a k ) , maar de nieuwe sectoren r u b -ber en o l i e hadden a l hun i n t r e d e gedaan.
In het begin ondervond de export w e i n i g l a s t van de E e r s t e Wereldoorlog De exportopbrengst b e r e i k t e een v o o r l o p i g hoogtepunt i n 1916 met f 865 m i l j o e n . In f e b r u a r i 1917 proclameerde D u i t s l a n d e c h t e r de onbeperkte d u i k b o t e n o o r l o g en werd het steeds m o e i l i j k e r om scheepsruimte te k r i j g e n . H i e r d o o r nam de export a f t o t 'maar' ƒ550 m i l j o e n i n 1918 (nog a l t i j d meer dan i e d e r j a a r van 1900-1911). Na de o o r l o g kwam de i n h a a l v r a a g op gang. De p r i j z e n stegen en i n sommige p r o d u k t e n , v o o r n a m l i j k s u i k e r en k o p r a , werd f l i n k g e s p e c u l e e r d . Hoewel i n de e e r s t e h e l f t van 1919 scheepsruimte nog schaars was, steeg de waarde van de export s t e r k t o t een absoluut hoogtepunt van ƒ 1.963 m i l j o e n i n 1920 (waarvan a l l e e n a l aan s u i k e r meer dan 1 m i l j a r d ) . In december 1920 e i n d i g d e deee hausse en maakte Nederlands I n d i ë , net a l s de h e l e w e r e l d , een k o r t e r e c e s s i e door.
De j a r e n t w i n t i g waren een wat e v e n w i c h t i g e r , maar toch zeer gunstige periode voor de e x p o r t . De gemiddelde waarde van de e x p o r t gedurende de j a r e n 1921-1928 was i 1.489 m i l j o e n .
Nederlands I n d i ë v a s t h i e l d aan de gouden s t a n d a a r d , waardoor de Indische produkten r e l a t i e f duur werden. Door de D e p r e s s i e kelderden de p r i j z e n van de e x p o r t p r o d u k t e n . De p r i j s van s u i k e r was i n het begin van de j a r e n d e r t i g nog maar e e n v i j f d e van de p r i j s i n het midden van de j a r e n t w i n t i g . De t a b a k s p r i j s was door de Depressie g e h a l v e e r d . Andere produkten maakten een v e r g e l i j k b a r e p r i j s d a l i n g door. De waarde van de e x p o r t daalde s t e r k ; het gemiddelde van de p e r i o d e 1930-1936 was f 605 m i l j o e n . Na 1936 t r a d , mede door het l o s l a t e n van de gouden s t a n d a a r d , h e r s t e l o p .
De s a m e n s t e l l i n g van de e x p o r t
In de j a r e n voor 1914 werd de u i t v o e r gedomineerd door de a g r a r i s c h e p r o -d u k t e n , v o o r a l -door s u i k e r (+ 30%) en t a b a k ( + 1 5 Ï ) . K o f f i e , het l a a t s t e produkt van het c u l t u u r s t e l s e l , werd b i j h e t afnemen van de dwangcultures snel minder b e l a n g r i j k (11% i n 1902/03, nog geen 4 ï i n 1913/14). Het b e -v o l k i n g s p r o d u k t kopra maakte i n deze p e r i o d e een s t e r k e g r o e i door (4% i n 1900 t o t gemiddeld 10% i n 1909/13). Ook a a r d o l i e was i n de j a r e n voor de E e r s t e Wereldoorlog a l een b e l a n g r i j k produkt geworden (12% i n 1910). Het nieuwe produkt rubber dook i n 1912 voor het e e r s t i n de h a n d e l s s t a t i s t i e k e n op. Wat het oude mijnbouwprodukt t i n b e t r e f t , d i t nam gedurende de h e l e periode zo*n 4-6% van de t o t a l e u i t v o e r voor z i j n r e k e n i n g .
De E e r s t e Wereldoorlog had grote gevolgen voor de N e d e r l a n d s - I n d i s c h e economie. N i e t a l l e e n werd het l a s t i g scheepsruimte te k r i j g e n en werden bepaalde afzetmarkten g e s l o t e n , o o k de vraag veranderde. O l i e , rubber en t i n worden geacht ' s t e r k e ' produkten te z i j n , d . w . z . produkten waarnaar i n o o r
-l o g s t i j d g r o t e vraag i s5. Voor t i n i s dat n i e t d u i d e l i j k u i t het
basisma-t e r i a a l basisma-te h a l e n , maar hebasisma-t aandeel van rubber (werd 10-15%) en olie(20-30%) i n de t o t a l e u i t v o e r nam t i j d e n s de E e r s t e Wereldoorlog s t e r k t o e . De p r o -dukten d i e het meest leden onder de o o r l o g waren tabak en k o p r a .
G r a f i e k 1 1900-1940
G r a f i e k 2 De s a m e n s t e l l i n g van de u i t v o e r van N e d e r l a n d s -l n d i B , 1900-1939
(Gemiddeld aandeel i n % per decennium)
NW= nieuwe landbouwprodukten ( i n c l . tabak) TR= oude landbouwprodukten ( u i t c u l t u u r s t e l s e l ) S = s u i k e r
Ook rubber werd zwaar g e t r o f f e n door de c r i s i s (1932:5%) maar kwam a l na enkele j a r e n weer op 20% en meer. De o l i e was door v e r s c h i l l e n d e f a c t o r e n aan v r a a g - (groot a a n t a l gebruiksmogelijkheden) en aanbodzijde (enkele m u l t i n a t i o n a l s d i e de p r o d u k t i e regelden) een veel minder conjunctuurge-v o e l i g produkt. Het aandeel conjunctuurge-van de o l i e i n de gehele ex; >rt was i n de j a r e n t w i n t i g ongeveer 15% en 20% i n de j a r e n d e r t i g . O l i e Ie i minder onder de c r i s i s dan andere produkten.
Van de o v e r i g e produkten nam het belang van tabak en kopra a f . Hun aan-deel v a r i e e r d e i n zowel de j a r e n t w i n t i g a l s de j a r e n d e r t i g tussen de 5 en 8%. Een b i j z o n d e r e p l a a t s nam de thee i n , een a l van het C u l t u u r s t e l s e l stammend p r o d u k t , dat n o o i t e r g b e l a n g r i j k was geweest. Vanuit d i t b e s c h e i -den s t a r t p u n t groeide thee u i t t o t 6-3% van het t o t a a l na 1925.
B i j het u i t b r e k e n van de Tweede Wereldoorlog nam het aandeel van de o l i e en rubber weer t o e , t e r w i j l deze o o r l o g voor de kopra en k o f f i e - door het v e r l i e s van de Europese afzetmarkten - z o ' n b e e t j e de n e k s l a g betekende.
B i j de analyse van de s t r u c t u r e l e w i j z i g i n g e n i n de handel gaan we u i t van een v i j f t a l c a t e g o r i e ë n : s u i k e r , o v e r i g e t r a d i t i o n e l e produkten, nieuwe landbouwprodukten, mijnbouwprodukten en o v e r i g e goederen ( g r a f i e k 2 ) . De nieuwe landbouwprodukten ( r u b b e r , kopra en tabak) vertoonden over de gehele periode g e z i e n een 1 i c h t e g r o e i ; deze werd u i t s l u i t e n d veroorzaakt door de expansie van de rubber. Het aandeel van de mijnbouwprodukten ( t i n , a a r d o l i e ) steeg v o o r a l i n het tweede decennium door de expansie van de a a r d o l i e p r o d u k t i e en b l e e f daarna s t a b i e l . Opvallend i s de grote a c h t e r u i t g a n g van de s u i k e r i n de j a r e n d e r t i g . De o v e r i g e t r a d i t i o n e l e l a n d -bouwprodukten ( k o f f i e en thee) w i s t e n z i c h daarentegen goed t e handhaven. De produkten d i e w i j a l s kenmerkend beschouwden voor de N e d e r l a n d s - I n d i s c h e e x p o r t , waren v o o r a l b e l a n g r i j k i n de j a r e n 1910-1929.
In grote l i j n e n kunnen we zeggen, dat e r binnen de u i t v o e r een v e r s c h u i -v i n g p l a a t s -v o n d -van de oudere a g r a r i s c h e produkten ( s u i k e r , k o f f i e , tabak) naar de nieuwe,namelijk de i n d u s t r i ë l e g r o n d s t o f f e n rubber en o l i e .
Invoer
onmid-del 1 i j k e n a - o o r l o g s e o p l e v i n g a l s gevolg van een grote i n h a a l v r a a g mani-f e s t e e r d e z i c h aan de i n v o e r z i j d e i e t w a t l a t e r , vergeleken met de u i t v o e r . Het j a a r 1919 zag nog w e i n i g b u i t e n l a n d s e aankopen en de aanwas i n 1920
l i e p ver a c h t e r b i j d i e van de u i t v o e r . In 1921 e c h t e r , toen de u i t v o e r k e l d e r d e , werden de z o j u i s t binnengehaalde opbrengsten u i t de export mede g e b r u i k t om meer te imp t e r e n , mede dank z i j de p r i j s s t i j n i n a e n boven de ƒ 1100 m i l j o e n .
Gestage expansie kenmerkte de i n v o e r ook na de t e r u g v a l i n 1922. De gemiddelde waarde s t e e g van f 750 m i l j o e n i n de e e r s t e h e l f t van de j a r e n t w i n t i g ( u i t g e z o n d e r d 1921) t o t b i j n a f 1 m i l j a r d . De piek i n 1929 deed n a u w e l i j k s onder voor d i e u i t 1921. Opmerkelijk i s dat de i n v o e r b l e e f s t i j g e n , ook nadat de u i t v o e r was begonnen te d a l e n . H i e r d o o r daalde het aandeel van het s a l d o op de handelsbalans dat wegvloeide naar het b u i t e n -land of a n d e r s z i n s onttrokken werd aan het g e l d v e r k e e r .
De D e p r e s s i e h e r s t e l d e de symmetrie tussen u i t v o e r en i n v o e r . Beide daalden t o t een z e e r l a a g n i v e a u . In de j a r e n 1931/36 slonk de i n v o e r -waarde, t o t d a t het gemiddelde van voor de E e r s t e Wereldoorlog was b e r e i k t ,
ruim ƒ 200 m i l j o e n . Veel f a n t a s i e i s n i e t nodig om te b e g r i j p e n hoe d r a -matisch deze teruggang het d a g e l i j k s leven van v e l e n i n Nederlands-Indië moet hebben b e ï n v l o e d . Het h e r s t e l , t e n s l o t t e , kwam a a r z e l e n d op gang en de gemiddelde i n v o e r op de vooravond van de Tweede Wereldoorlog beperkte z i c h t o t ongeveer ƒ 500 m i l j o e n .
De s a m e n s t e l l i n g van de i n v o e r
G r a f i e k 3 De B a i e n s t e H i n g van de i n v o e r van N e d e r l a n d s - I n d i ë , 1900-1939
(Gemiddeld aandeel i n % per decennium)
1920-1929 1930-1939
C ^consumptiegoederen R = r i j s t
K = k a p i t a a l goederen
d i t patroon b r a c h t de Depressie verrassend w e i n i g v e r a n d e r i n g . Reductie i n de b e s t e d i n g werd i n o g e n s c h i j n l i j k g e l i j k e mate het l o t van a l l e s o o r t e n i n v o e r . H e r v e r d e l i n g van de belangen b l e e f voorbehouden aan de expansieve k r a c h t e n .
In meerdere o p z i c h t e n i s de p o s i t i e van r i j s t binnen de i n v o e r u i t z o n -d e r l i j k . Uitgaan-de van een b e t r e k k e l i j k i n e l a s t i s c h e vraag -d i e e v e n r e -d i g met de b e v o l k i n g z a l g r o e i e n , mogen we de i n v o e r van b u i t e n l a n d s e r i j s t beschouwen a l s een d i r e c t e w e e r s p i e g e l i n g van de oogst t h u i s . Bovendien was r i j s t een van de weinige produkten waarmee de o v e r h e i d z i c h a c t i e f g i n g bemoeien. Zo reduceerde een invoerverbod i n 1933 de aangekochte hoe-veelheden nog verder dan reeds de tegenvallende exportopbrengsten hadden gedaan. T e n s l o t t e b e s t a a t e r een n i e t a l t i j d eenvoudig te p r e c i s e r e n r e -l a t i e tussen de i n v o e r van r i j s t en de u i t v o e r van commercië-le gewassen. Menige desa-bewoner stond voortdurend voor de keuze tussen e n e r z i j d s veel r i j s t verbouwen en w e i n i g hoeven kopen en a n d e r z i j d s voor de export p r o duceren en met de d a a r u i t v l o e i e n d e opbrengsten r i j s t aankopen. Het r a t i o -neel -economisch gedrag v e r r i e d z i c h i n de consequente afweging van de voor-en nadelvoor-en d i e verbondvoor-en warvoor-en aan de beide a l t e r n a t i e v e n . B i j het gebruik van i r r i g a t i e w a t e r op de Javaanse sawahs speelde ook nog de afweging t u s -sen r i j s t v e l d e n en s u i k e r a a n p i a n t .
De i n v o e r van r i j s t , v o o r a l gekocht van s u r p l u s l a n d e n i n Z u i d o o s t - A z i ë , schommelde tussen 300.000 en 700.000 ton per j a a r , hetgeen overeen kwam met minder dan e e n - t i e n d e van de t o t a l e p r o d u k t i e t h u i s . Opvallende pieken waren 1901, 1910, 1917, 1921 en 1929. In de o n t w i k k e l i n g van de waarde kun-nen we een v i e r t a l golven ontdekken d i e e l k ongeveer een decennium b e s l a a n .
In de e e r s t e g o l f daalde de h o e v e e l h e i d t o t 200.000 ton i n 1903 en b l e e f laag t o t het s l e c h t e j a a r 1910. p r i j s m u t a t i e s bepaalden de tweede g o l f , met een d i e p t e p u n t i n 1914 en zeer hoge p r i j z e n i n 1917/18 en 1920. T i j -dens het derde decennium van onze p e r i o d e verschoof het accent van p r i j s naar k w a n t i t e i t ; de scherpe d a l i n g i n 1922 weerspiegelde een lage p r i j s , t e r w i j l de hoge waarde i n 1929 een gevolg was van de g r o o t s c h a l i g e aanko-pen. In de j a r e n d e r t i g daalden zcwel p r i j s a l s k w a n t i t e i t , waardoor de waarde t e r u g l i e p t o t nog net 1. 10 m i l j o e n . Tweemaal was de t o t a l e waarde van de r i j s t i n v o e r boven de S. 100 m i l j o e n geklommen, i n 1921 en 1929. Het hoogste aandeel i n het t o t a a l werd behaald i n 1910, toen een kwart van de bestedingen i n het b u i t e n l a n d voor de aankoop van r i j s t was bestemd.
mechanisering kwam de k w a l i t e i t van het produkt ten goede, maar was a l s zodanig n i e t bestemd om de import te doen verminderen. D i t neemt n i e t weg dat veel r i j s t i n v o e r i n j u i s t deze j a r e n door eigen p r o d u k t i e vervangen werd. In het p e r s p e c t i e f van de economische o n t w i k k e l i n g was het
bedenke-l i j k dat i m p o r t - s u b s t i t u t i e a bedenke-l bedenke-l e e n p bedenke-l a a t s v o n d , toen men door de p r i j s d a bedenke-l i n g van de landbouwproducten op de wereldmarkt geen andere keuze had dan weer r i j s t te gaan verbouwen.
Manufacturen maakten het g r o o t s t e deel u i t van de t r a d i t i o n e l e consump-t i e g o e d e r e n . Gemiddeld bedroeg heconsump-t aandeel 69% i n de c a consump-t e g o r i e consumpconsump-tie- consumptie-goederen. Manufacturen waren met name r o l l e n s t o f d i e nog enige bewerking moesten ondergaan a l v o r e n s z i j aan de k l a n t aangeboden konden worden. De
ingevoerde waarde l i e p gestaag o p , van ongeveer ƒ. 50 m i l j o e n voor 1906 t o t het dubbele ten t i j d e van de E e r s t e W e r e l d o o r l o g . Na een z e l f s binnen het N e d e r l a n d s - I n d i s c h e invoerpakket u i t z o n d e r l i j k scherpe toename i n 1920-b i j n a / . 400 m i l j o e n - vond een s t a 1920-b i l i s a t i e p l a a t s rond ƒ. 200 m i l j o e n . Een markante d a l i n g t r a d o n m i d d e l l i j k na de ommekeer i n het economisch g e -t i j i n 1929 op. He-t niveau gedurende de j a r e n d e r -t i g leek sprekend op da-t van 1910. De uitgesproken c o n j u n c t u u r g e v o e l i g h e i d van d i t s o o r t i n v o e r i l -l u s t r e e r t , hoe c r u c i a a -l de opbrengsten u i t de export waren voor de geag-gregeerde consumptieve v r a a g .
Er bestond een grote afzetmarkt voor t e x t i e l p r o d u k t e n , althans i n de t i j d e n van hoogconjunctuur. Waarom i s dan geen importvervangende t e x t i e l -i n d u s t r -i e van de grond gekomen ? H-ierop -i s geen s l u -i t e n d aantwoord gevon-den. Vast s t a a t s l e c h t s , dat het ontbreken van een g r o o t s c h a l i g e , inheemse t e x t i e l i n d u s t r i e n i e t geweten kan worden aan de b u i t e n l a n d s e c o n c u r r e n t i e o f bescherming van de belangen van de Nederlandse producenten. Tegen het einde van de j a r e n t w i n t i g en i n de j a r e n d e r t i g werden Nederland en Engeland door Japan verdrongen a l s de voornaamste l e v e r a n c i e r s van t e x t i e l p r o dukten. M o g e l i j k e r w i j s zou de v e r k l a r i n g van de o n t g l i p t e kans kunnen l i g -gen i n het ontbreken van k a p i t a a l en ondernemerschap t e r p l a a t s e .
Van 1909 t o t 1917 was het niveau van de i n v o e r van eetwaren s t a b i e l , ongeveer S. 40 m i l j o e n i n lopende p r i j z e n . Na een korte i n z i n k i n g ten ge-volge van de verminderde scheepsruimte kwam de n a - o o r l o g s e h a u s s e , d i e z i c h e c h t e r , i n t e g e n s t e l l i n g t o t wat e l d e r s het geval was, d o o r z e t t e i n de j a r e n t w i n t i g . De invoerwaarde steeg van ƒ. 50 m i l j o e n i n 1920 t o t / 1 0 0 m i l j o e n i n 1929. Toen volgde de scherpe d a l i n g zodra de wereldwijde De-p r e s s i e haar aanvang had genomen. In 1932 was men terug oDe-p het niveau van voor de E e r s t e W e r e l d o o r l o g . Het h e r s t e l was b e s c h e i d e n . De wat mindere conj u n c t u u r g e v o e l i g h e i d vergeleken met de t e x t i e l p r o d u k t e n , waarvan de a f w i conj kende o n t w i k k e l i n g tussen de E e r s t e Wereldoorlog en 1929 g e t u i g t , w e e r s p i e -g e l t een i n e l a s t i s c h e v r a a -g .
De vraag naar k a p i t a a l g o e d e r e n u i t het b u i t e n l a n d o n t s t a a t u i t tweeërl e i hoofde: benodigdheden t e r u i t b r e i d i n g van de c a p a c i t e i t i n de e x p o r t -p r o d u k t i e en -pogingen t o t een im-portvervangende gemechaniseerde -p r o d u k t i e ; a l l e e n i n het e e r s t e geval i s de vraag a f g e l e i d u i t de b u i t e n l a n d s e vraag naar N e d e r l a n d s I n d i s c h e u i t v o e r p r o d u k t e n . Van de twee nader bekeken c a t e -g o r i e ë n , machines en i j z e r en s t a a l , b l i j k t de l a a t s t e meer -g e v o e l i -g te z i j n voor w i s s e l i n g i n de conjunctuur dan de eerstgenoemde.^ In s l e c h t e j a r e n kromp het percentage van i j z e r en s t a a l ook binnen de k a p i t a a l g o e d e ren i n e e n ; b i j betere t i j d e n gebeurde het t e g e n o v e r g e s t e l d e . D e z e l f d e r e -a c t i e t r e f f e n we overigens -a-an b i j de k -a p i t -a -a l g o e d e r e n -a l s geheel ten op-z i c h t e van de t o t a l e i n v o e r . Aangeop-zien deop-ze i n g r o t e trekken synchroon v e r l i e p met de t o t a l e u i t v o e r , mogen we de winstverwachtingen ten a a n z i e n van de export v e r a n t w o o r d e l i j k s t e l l e n voor de g r o t e r e c o n j u n c t u u r g e v o e l i g -h e i d van de k a p i t a a l g o e d e r e n . Op de vraag waarom daarbinnen weer de i n v o e r van machines minder s t e r k reageerde op de vraag naar de N e d e r l a n d s - I n d i s c h e e x p o r t , i s vooralsnog geen antwoord gevonden.
ƒ. 80 m i l j o e n en ƒ. 87 m i l j o e n . De D e p r e s s i e j a r e n l i e t e n een teruggang z i e n t o t het niveau van voor de E e r s t e W e r e l d o o r l o g , maar het h e r s t e l v a n -a f 1937 w-as k r -a c h t i g , met n-ame voor i j z e r en s t -a -a l . Het -ademde een g r o t e r optimisme dan op het e e r s t e g e z i c h t verwacht kon worden op grond van o n t w i k k e l i n g i n de e x p o r t p r o d u k t i e ; w e l l i c h t tekende z i c h h i e r een a d d i t i o n e l e vraag a f d i e het gevolg was van bescheiden pogingen t o t i n d u s t r i a l i -s a t i e van J a v a .
Onder de i j z e r - e n staalwaren d i e Nederlands-Indiè' u i t het b u i t e n l a n d b e t r o k , v i e l geen tendentie naar minder bewerkte goederen te bespeuren. A l l e e n het aandeel s p i j k e r s was verrassend hoog, t e r w i j l :at van spoorweg-m a t e r i e e l reeds vanaf het begin van de j a r e n t w i n t i g sn 1 afnaspoorweg-m. I j z e r e n s t a v e n , p l a t e n , b u n d e l s , p i j p e n en b u i z e n bleven een b e . a n g r i j k deel van het t o t a a l voor z i c h o p e i s e n ; m a t e r i a a l dat d u i d e l i j k verband h i e l d met de bouw l i e p soms snel t e r u g . A l s l e v e r a n c i e r moest Nederland reeds t i j -dens de E e r s t e Wereldoorlog z i j n vooraanstaande p o s i t i e p r i j s g e v e n aan de Verenigde S t a t e n . De hoogconjunctuur i n de j a r e n t w i n t i g h e r s t e l d e de oude verhoudingen e n i g s z i n s , doch zodra de Depressie begonnen was, bleek het Nederlandse marktaandeel naast dat van de Amerikanen n i e t te handhaven. Evenals i n de consumptiegoederen werd Nederlands-Indië a l s afzetmarkt voor het moederland steeds minder b e l a n g r i j k .
H a n d e l s b a l a n s en s a l d o p e r c e n t a g e
De v a r i a t i e s i n de t o t a l e i n v o e r van Nederlands-Indië hingen nauw samen met de f l u c t u a t i e s i n de t o t a l e u i t v o e r w a a r d e . ^ De u i t v o e r s t e l d e Neder-l a n d s - I n d i ë i n s t a a t veeNeder-l i n het b u i t e n Neder-l a n d te kopen en vergrootte tevens de behoefte aan d e r g e l i j k e goederen. V e e l , maar n i e t a l l e s wat e r verdiend was op de i n t e r n a t i o n a l e markten, werd wederom daar u i t g e g e v e n . Wat n i e t weer aan b u i t e n l a n d s e bestedingen werd u i t g e g e v e n , kwam b i j b u i t e n l a n d s e k a p i t a a l e i g e n a r e n t e r e c h t o f werd i n de a r c h i p e l z e l f aan het g e l d v e r k e e r o n t t r o k k e n . Anne Booth s p r e e k t i n d i t verband van een dubbele " d r a i n " :
O naar Europa en naar de Chinezen i n de k o l o n i e z e l f .
Gemiddeld l i e p het percentage van het s a l d o op t o t boven de 40% t i j d e n s de E e r s t e Wereldoorlog en i n de j a r e n t w i n t i g . Doordat men b i j het h e r -s t e l aan het e i n d van de j a r e n d e r t i g de i n v o e r langzamer l i e t toenemen dan de u i t v o e r , steeg toen het s a l d o p e r c e n t a g e .
Economisch b e l e i d
In de periode 1900-1940 was van een a c t i e f economisch b e l e i d van de Nederl a n d s I n d i s c h e o v e r h e i d Nederlange t i j d geen s p r a k e . Tot na 1929 werd het e c o -nomisch b e l e i d v o o r a l gekenmerkt door " o n t h o u d i n g " . De o v e r h e i d t r a c h t t e zo lang mogelijk haar l i b e r a l e economische o p v a t t i n g e n , haar "open d e u r " -p o l i t i e k vol te houden.
Geheel a f z i j d i g h i e l d z i j z i c h e c h t e r n i e t . De r e g e r i n g had enige b e -moeienis met k w a l i t e i t s v e r b e t e r i n g van de e x p o r t p r o d u k t i e door b i j v o o r b e e l d p r o e f t u i n e n en l a b o r a t o r i a . De l a n d b o u w v o o r l i c h t i n g s d i e n s t o n t p l o o i d e a c -t i v i -t e i -t e n -ten aanzien van de b e v o l k i n g s c u l -t u r e s om me-t eenvoudige midde-l e n - z o a midde-l s mangemidde-ls b i j de rubber o f z a a d v e r b e t e r i n g b i j de k o f f i e - een hogere k w a l i t e i t te k r i j g e n . Klachten omtrent de k w a l i t e i t van b e v o l k i n g s -produkten l e i d d e n t o t de i n s t e l l i n g van keuren.
Maatregelen van b e t Gouvernement ten behoeve van k w a l i t e i t s v e r b e t e r i n g konden n i e t a l t i j d g e ë f f e c t u e e r d worden. De te vroege pluk van kokosnoten kon men n a u w e l i j k s tegengaan door het bestaande systeem van opkoop en t u s -senhandel. Pogingen de a c t i v i t e i t e n van " b a k u l s " t e r u g te dringen door middel van v o l k s k r e d i e t b a n k e n , desabanken o f de pandhuisdienst hadden wel e n i g r e s u l t a a t . Toch bleven deze i n s t e l l i n g e n vreemd aan het bestaande s o c i a a l e c o n o m i s c h e systeem van de inheemse samenleving. De minder p r o b l e -matische k r e d i e t v e r l e n i n g door " b a k u l s " deed de b e v o l k i n g vaak op hen een beroep doen, ook a l moesten z i j dan een hogere rente b e i ;en en belandden z i j daardoor i n een m o e i l i j k oplosbare s c h u l d r e l a t i e .
-Zeker t o t de j a r e n d e r t i g leverde de voedsel landbouw problemen op. De p r o d u k t i e van r i j s t b l e e f a c h t e r b i j de v r a a g , waardoor veel r i j s t geïm-p o r t e e r d moest worden. Het bestedingsgeïm-patroon van de inheemse b e v o l k i n g werd daardoor mede a f h a n k e l i j k van de r i j s t p r i j s op de wereldmarkt. In
1918 moest het Gouvernement i n g r i j p e n , omdat toen de r i j s t p r i j z e n s t e r k s t e g e n . Naast de i n v o e r i n g van' een u i t - en i n v o e r v e r b o d , werd ook een maxi mumprijs v a s t g e s t e l d , d i t a l l e s i n de hoop dat de voedsel landbouw zou aan-t r e k k e n . Deze wens ging n i e aan-t i n v e r v u l l i n g en heaan-t verbod werd i n 1921 op-geheven. Toen i n 1921 de i n v o e r en p r i j s van r i j s t f o r s d a a l d e n , was d i t te danken aan de u i t v e r k o o p van r e g e r i n g s r i j s t .
Zeer a c t i e f betoonde het Gouvernement z i c h op het gebied van de m i j n bouw, met name i n de t i n w i n n i n g . Van oudsher vond d i t op Banka p l a a t s o n -der verantwoording van het Departement van P u b l i e k e Werken. Een b e l a n g r i j k aandeel had de o v e r h e i d ook i n de t i n w i n n i n g op Bi 11 i ton vanaf 1924, toen de Gemeenschappelijke Mijnbouwmaatschappij B i l l i t o n ( G . M . B . ) o p g e r i c h t werd. Daarvoor beperkten haar a c t i v i t e i t e n z i c h t o t het aan z i c h trekken van v i j f a c h t s t e deel van de n e t t o w i n s t van de 811 l i t o n m a a t s c h a p p i j . Staats bemoeienissen op Singkep dateren van 1933 toen de Singkep T i n Maatschappij haar c o n c e s s i e s 1887 overdeed aan de G.M.B.
De E t h i s c h e p o l i t i e k , d i e s e d e r t 1900 opgeld deed, l e i d d e i n 1908 t o t de o p r i c h t i n g van het Departement van Gouveroementsbedrijven. D i t depar-tement zou r i c h t i n g moeten geven aan de ideeën d i e men had met b e t r e k k i n g t o t de e x p l o i t a t i e van de bodemschatten i n N e d e r l a n d s - I n d i ë . Of het aan z i j n d o e l s t e l l i n g e n h e e f t v o l d a a n , i s t w i j f e l a c h t i g .
Van een andere b e l a n g r i j k e mijnbouwsector, de a a r d o l i e w i n n i n g , h i e l d de overheid z i c h t o t de j a r e n t w i n t i g a f z i j d i g . De b e l a n g s t e l l i n g van de r e g e r i n g u i t t e z i c h s l e c h t s i n haar f u n c t i e a l s ontvanger van de b e l a s t i n -gen. D a n k z i j w i j z i g i n g van de mijnwet i n 1917 kon z i j z e l f de e x p l o i t a t i e t e r hand nemen. In 1921 werd de N e d e r l a n d s - I n d i s c h e A a r d o l i e Maatschappij ( N . I . A . M . ) o p g e r i c h t . In deze werkmaatschappij had de o v e r h e i d een aanzien l i j k b e l a n g .
Het I n d u s t r i a l i s a t i e v r a a g s t u k
l i s a t i e v r a a g s t u k z i c h i n grote b e l a n g s t e l l i n g verheugen. D i t h i e l d v e r band met de d i v e r s i f i c a t i e van de economie en de o p l o s s i n g van het b e v o l kingsprobleem. Helaas bleek i n t i j d e n van hoogconjunctuur van de e x p o r t gewassen de b e l a n g s t e l l i n g voor I m p o r t s u b s t i t u t i e , e n I n d u s t r i a l i s a t i e g e r i n g . Enige plannen t o t b e v o r d e r i n g van inheemse i n d u s t r i e werden g e r e a -l i s e e r d , maar z i j -leverden w e i n i g b -l i j v e n d e r e s u -l t a t e n o p . Het f a -l e n van de met r e g e r i n g s g e l den gesteunde i n d u s t r i ë l e p r o j e c t e n was bepaald geen
9 reclame voor r e g e r i n g s s t e u n .
De Depressie van 1929 had een i n g r i j p e n d e f f e c t op het economisch l e -ven van N e d e r l a n d s - I n d i ë . De export daalde scherp i n waarde. Het Gouver-nement meende z i c h n i e t l a n g e r a f z i j d i g te kunnen houden. Gezien de Ineengekrompen wereldmarkt moest de e x p o r t p r o d u k t i e beperkt worden. Het k o n d i g -de voor een a a n t a l produkten r e s t r i c t i e m a a t r e g e l e n a f , v e e l a l i n -de vorm van i n t e r n a t i o n a l e a f s p r a k e n : i n 1933 werd de t h e e r e s t r i c t i e afgekondigd, i n 1934 gevolgd door de r u b b e r r e s t r i c t i e . Op het gebied van de s u i k e r c u l t u u r probeerden* de producenten e e r s t z e l f t o t p r o d u k t i e b e p a l i n g e n te k o -men: het Chadbourneplan van 1931. Deze overeenkomst had een wankele b a s i s en f u n c t i o n e e r d e dan ook n i e t . In 1937 ondertekende de N e d e r l a n d s - I n d i s c h e o v e r h e i d de Conventie van Londen, waarin opnieuw exportquota werden v a s t -g e s t e l d . E e r d e r , i n 1934, had z i j b e s l o t e n t o t de o p r i c h t i n -g van de Nederl a n d s I n d i s c h e V e r e n i g i n g voor de A f z e t van S u i k e r om dumping van de s u i -k e r te voor-komen.
In een wereld waarin de n a t i o n a l e overheden i n het algemeen v a s t b e s l o -ten waren t o t b e h a r t i g i n g van hun eigen economische b e l a n g e n , kon de Ne-d e r l a n Ne-d s - I n Ne-d i s c h e r e g e r i n g n i e t haar s t o k p a a r Ne-d j e van v r i j e hanNe-del b l i j v e n b e r i j d e n . Z i j t r a c h t t e door middel van b i l a t e r a l e overeenkomsten h a n d e l s voordelen te b e h a l e n . Deze overeenkomsten werkten remmend op de i n d u s t r i a -l i s a t i e p o g i n g e n : men was bevreesd dat i m p o r t s u b s t i t u t i e de hande-lsvoorde- handelsvoorde-l e n van de export i n gevaar zouden b r e n g e n . "1 0 De i n d u s t r i a l i s a t i e p o g i n g e n
z i j n te kenmerken a l s gematigd. S e r i e u z e o n t w i k k e l i n g e n op d i t gebied v o l -trokken z i c h tussen 1935 en 1939, t e r w i j l i n 1940 de plannen voor het e e r s t g r o t e r e vormen aannamen en h i e r v o o r ook k a p i t a a l gereserveerd werd. Het u i t b r e k e n van de Tweede Wereldoorlog maakte aan deze f r a a i ogende plannen een e i n d e .
C o n c l u s i e
n i a van deze eeuw ontpopte N e d e r l a n d s l n d i ë z i c h a l s een van de meest s u c -c e s v o l l e exporteurs van p r i m a i r e produkten op de wereldmarkt. De k e e r z i j d e van de m e d a i l l e was een a f h a n k e l i j k h e i d van de p r i j z e n op de i n t e r n a t i o n a -l e m a r k t ; voora-l t i j d e n s de Depressie i n de j a r e n d e r t i g b-leek hoe rampza-l i g de arampza-ldus ontstane kwetsbaarheid was.
Het succes i n de b u i t e n l a n d s e handel l e i d d e n i e t t o t meer economische o n t w i k k e l i n g van b l i j v e n d e a a r d . H i e r v o o r kunnen d r i e oorzaken genoemd wor den d i e een s t e r k e o n d e r l i n g e samenhang v e r t o n e n :
1) Het aanbod aan u i t v o e r p r o d u k t e n werd steeds g e v a r i e e r d e r , maar b l e e f een z i j d i g door de zware nadruk op g r o n d s t o f f e n en a g r a r i s c h e produkten. De geringe mate van bewerking belemmerde de g r o e i - e f f e c t e n van de e x p o r t . 2) De omvangrijke opbrengsten u i t de e x p o r t werden te w e i n i g besteed aan de i n v o e r van kapitaalgoederen.waarmee meer bewerking van de produkten en eni ge i m p o r t s u b s t i t u t i e m o g e l i j k waren geweest.
3) Het economisch b e l e i d van de k o l o n i a l e o v e r h e i d was ten aanzien van b e i -de aspecten te w e i n i g c o r r i g e r e n d .
De expansie van de handel met het b u i t e n l a n d i n de j a r e n 1900-1929 was n i e t van d i e n a a r d , dat een " t a k e - o f f I n t o s e l f - s u s t a i n e d growth" d a a r u i t automatisch v o o r t v l o e i d e . E r werd een kans gemist. W e l l i c h t had een a c t i e -ver economisch b e l e i d d i t kunnen voorkomen.
A . H . P . CLEMENS J . T h . LINDBLAD W.B. SPRINGVELD.
1. D i t a r t i k e l i s gebaseerd op de bevindingen van een d o c t o r a a l w e r k c o l l e g e i n de economische g e s c h i e d e n i s o . l . v . d r . J . T h . L i n d b l a d , gegeven i n het academisch j a a r 1985/86. Aan het c o l l e g e namen d e e l : J . E . van den Berg ( b i j d r a g e over s u i k e r ) , G. B u i t e n ( t e x t i e l ) , A . H . P . Clemens ( k o p r a ) , J . E . C o l i j n ( r u b b e r ) , J.W. Cramer ( r i j s t ) , R. G a l j a a r d ( a a r d o l i e ) , M. H i e t i n k ( t i n ) , A. van Kommer ( t h e e ) , A. K r e i s c h e r ( k o f f i e ) ,
W.B. S p r i n g v e l d ( m a c h i n e s ) , J . F . Touw ( i j z e r en s t a a l ) en V . J . S t o u t e n . 2. A . B o o t h , ' E x p o r t s and growth i n the c o l o n i a l economy, 1 8 3 0 1 9 4 0 ' , b i j
-drage aan de c o n f e r e n t i e 'Economie growth and s o c i a l change i n Indone-s i a ' te Groningen, 12-14 Indone-september 1984.
3. Statistiek van den handel, de scheepsvaart (en de in- en uitvoerrechten)
in nederlands-lndië over het jaar 1900...19S3 ( B a t a v i a 1902-1925).
' J a a r o v e r z i c h t van den i n - en u i t v o e r van N e d e r l a n d s - l n d i ë gedurende
het j a a r 1 9 2 4 . . . 1 9 3 8 ' , Mededelingen van het centraal kantoor voor de
statistiek 20-176 (Weltevreden 1925-1940).
het j a a r 1 9 3 9 . . . 1 9 4 0 ' , Jaarberiaht/Jaaroverzioht (van het C e n t r a a l Kantoor voor de s t a t i s t i e k ) ( B a t a v i a 1940-1941).
4 . V g l . J . S . F u r n i v a l l , Netherlands India: a study of plupal economy
(Cambridge 1939) 303-345;
D.H. B u r g e r , Sooiologisoh-eoonomische geschiedenis van Indonesië
(Wageningen 1975) I I , 7 8 - 8 4 , 9 5 - 1 0 4 ;
J . A . M . C a l d w e l l , ' I n d o n e s i a n e x p o r t and p r o d u c t i o n from thé d e c l l n e o f the C u l t u r e System to the F i r s t World W a r ' , i n : C D . Cowan, e d . , The
eoonomio development of Southeast Asia (Londen 1964) 7 2 - 1 0 1 ;
R . J . van Leeuwen, ' I n d o n e s i a ' I n : W.A. L e w i s , e d . , Tropical development 1880-1913 ( E v a n s t o n . I I I . 1970) 250-282.
5. 0 . 0 . M . B r o e k , Eoonomio development of the Netherlands Indies (New York
1942) 9 7 .
6. Machines werden a a n v a n k e l i j k vermeld onder de r u b r i e k " F a b r i e k s - en stoomwerktuigen".
7. De c o r r e l a t i e - c o ë f f i c i ë n t tussen de t o t a l e u i t v o e r en de t o t a l e i n v o e r bedraagt 0 , 8 4 . Wanneer berekend tussen de h i e r geanalyseerde u i t v o e r en i n v o e r i s de c o ë f f i c i ë n t 0 , 8 9 . Beide berekende c o ë f f i c i ë n t e n z i j n s t a t i s t i s c h s i g n i f i c a n t .
8. A. B o o t h , ' E x p o r t s ' .
9 . J . D . N . V e r s l u i j s , Aspecten van Indonesië's industrialisatie en haar
financiering,(Groningen/Batavia 1949) 1 1 .
10. C. R o t h , The eoonomio eituation of the Netherlands Indies from 1928 to
