De Gouden Driehoek en Industrieweg te Zuidbroek, gemeente Menterwolde. Een Archeologisch Bureauonderzoek

(1)

Libau, 28 mei 2009

De Gouden Driehoek en Industrieweg te Zuidbroek, gemeente Menterwolde

Een Archeologisch Bureauonderzoek

(2)

Libau, 28 mei 2009

Administratieve gegevens

provincie: Groningen

gemeente: Menterwolde

plaats: Zuidbroek

toponiem: Industrieterrein De Gouden Driehoek en Industrieweg bevoegd gezag: gemeente Menterwolde

opdrachtgever: BügelHajema Adviseurs

uiterste coördinaten: noordoost 254.768/576.858 zuidoost 255.683/575.965 noordwest 253.619/576.746 zuidwest 254.379/575.870 centrumcoördinaat: 254.510/576.344

kaartblad: 07H

onderzoeksmeldingsnummer: 35376 onderzoeksnummer:

beheer documentatie Libau, Rijksdienst voor Archeologie Cultuurlandschap en Monumenten, gemeente Menterwolde en E-depot

uitvoerder: Libau

auteur M. de Jong MA

autorisatie drs. J. Molema

telefoon: 050-3126545

fax: 050-3123362

e-mail: info@libau.nl

(3)

Libau, 28 mei 2009

1 Plangebied De Gouden Driehoek en Industrieweg te Zuidbroek

Een Archeologisch Bureauonderzoek

Planvoornemen

In opdracht van BügelHajema Adviseurs, vertegenwoordigd door mevr. M. Plantenga, is een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd voor de locatie De Gouden Driehoek en Industrieweg te Zuidbroek in de gemeente Menterwolde (zie figuur 1). De aanleiding voor dit onderzoek is de herziening van de bedrijventerreinen. Een gedeelte van het plangebied is al bebouwd, deze bebouwing blijft bestaan. Ook is een deel van het plangebied al eerder onderzocht. Het gebied waar de ingrepen gaan plaatsvinden wordt in dit bureauonderzoek verder

aangeduid als plangebied.

Figuur 1: Plangebied De Gouden Driehoek en Industrieweg te Zuidbroek. Het plangebied is met een rode lijn omgeven (Topografische Atlas Groningen).

Informatie

Het plangebied ligt aan de oostkant van Zuidbroek, ter weerszijden van het Winschoterdiep. Zuidbroek is ontstaan in de late middeleeuwen, waarschijnlijk was het een randveennederzetting. Het achtervoegsel broek staat voor moerassig land met (moeras) bos. In de late middeleeuwen heeft een deel van het plangebied te maken gehad met overstromingen vanuit de Dollard, waarbij kleigronden werden afgezet. Het Winschoterdiep bereikte Zuidbroek in 1628; hierdoor konden de venen in de omgeving worden afgegraven en de turf worden getransporteerd naar Groningen.

Binnen het plangebied komen verschillende landschappelijke eenheden voor. Het gedeelte ten noorden van het Winschoterdiep betreft volgens de fysisch geografische kaart (zie bijlage: Fysisch geografische kaart) met name een ontgonnen veenvlakte met meer dan 40 cm (rest)veen en een kleidek van 15-40 cm dikte (code mOv2). Ten noorden en ten westen daarvan ligt een getij-afzettingsvlakte (code Mv2) en in de noordoostelijke hoek bevindt zich een glaciale rug met dekzand (code Gr1). Het deel ten zuiden van het Winschoterdiep is niet gekarteerd in verband met de bebouwing maar gezien het omliggende gebied zal het ook hier een getij-afzettingsvlakte betreffen (code Mv2). De bodemkaart geeft een iets complexer beeld (zie bijlage: Kaart archeologie). In het noordelijke gedeelte van het plangebied bevinden zich globaal van west naar oost weideveengronden op zand, beginnend ondieper dan 1.20 m (code pVz) en vervolgens afwisselend veldpodzolgronden met leemarm en zwak lemig zand (code Hn21) en kalkarme poldervaaggronden, klei, profielverloop 2 (code Mn82C). In het zuidelijke deel van het plangebied is alleen de oostelijke helft gekarteerd. Het betreft wederom kalkarme

poldervaaggronden, klei met profielverloop 2 (code Mn82C) en kalkarme drechtvaaggronden, zware klei met profielverloop 1 (code Mv41C).

(4)

Libau, 28 mei 2009

2 Op de kadastrale minuut uit het begin van de 19^e eeuw staat zowel voor het noordelijke (zie bijlage: Minuutplan Zuidbroek sectie C, blad 1) als het zuidelijke deel van het plangebied geen bebouwing weergegeven (zie bijlage:

Minuutplan Zuidbroek sectie E, blad 3; Minuutplan Muntendam sectie A, blad 1 en sectie B, blad 1). Het gebied was in gebruik als bouwland en weiland (www.watwaswaar.nl). Ook op de Huguenin-kaart uit 1819-1829 (Versfelt

& Schroor, 2005) en de topografische kaarten uit 1853 (Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, 1990) en ca. 1900 (zie bijlage: Projectie huidige situatie op Bonnekaart uit ca. 1900) is in het plangebied geen bebouwing aanwezig.

In de noordelijke helft van het plangebied staan twee AMK-terreinen geregistreerd op de Archeologische Monumenten Kaart (AMK), ook zijn vijf waarnemingen weergegeven (zie bijlagen: Kaart archeologie en Uitgebreide rapportages monumenten en waarnemingen). Alle archeologische resten dateren uit de late middeleeuwen. In het zuidelijke gedeelte bevinden zich geen AMK-terreinen en zijn geen archeologische waarnemingen gedaan (geen registraties van vondsten in de archeologische database ARCHIS). Het westelijke AMK-terrein betreft de resten van een vroeg steenhuis, waarschijnlijk gebouwd voor 1200 (AMK-nummer 14749, waarneming 40751 en puinconcentratie 2 van waarneming 49415). Het oostelijke AMK-terrein bevat de resten van een klein gebouw dat mogelijk verband houdt met laat-middeleeuwse baksteenproductie (AMK-nummer 14750, waarneming 40568 en puinconcentratie 4 van waarneming 49415). Een deel van de funderingen is nog in situ aanwezig. De waarnemingen betreffen de fundering van een in 1997 grotendeels opgegraven steenhuis (waarneming 35015; Groenendijk & Molema, 1998), vier puinlocaties waaronder de bovenstaande AMK-terreinen en één mogelijk steenhuis (waarneming 49415) en gaten voor het winnen van potklei (nummer 40569).

In het plangebied is onderzoek uitgevoerd door RAAP, De Steekproef en ARC. De meeste van de door hen gedane waarnemingen zijn vermeld in ARCHIS (zie hierboven). Tijdens onderzoek door het ARC werd een kavelsloot aangetroffen in het profiel van een bouwput. Uit de kleilagen in het bodemprofiel bleek dat de sloot was gegraven in de eerste helft van de 15^e eeuw en nog in dezelfde eeuw gedempt werd (De Wit, 2008). Hoewel men in deze periode wateroverlast door de overstromingen vanuit de Dollard ondervond werden nog wel activiteiten ondernomen in het plangebied.

Bij het graven van een sloot oosten van AMK-terrein 14750 werden in het slootprofiel grondsporen met daarin puin en houtskool waargenomen (mededeling J. Molema). Gezien de nabij gelegen waarneming met potkleigaten en het AMK-terrein met een (mogelijk) gebouw voor baksteenproductie moet rekening worden gehouden met de aanwezigheid van meer potkleigaten en mogelijk ook met baksteenovens.

Zuidwestelijk van waarneming 40569, de gaten voor het winnen van potklei betreffend, is booronderzoek uitgevoerd. Hierbij zijn geen indicatoren van archeologische resten aangetroffen maar kon de aanwezigheid van archeologische grondsporen ook niet geheel worden uitgesloten (Tulp, 2008). Gezien de nabije ligging van de kleiwinningsgaten moet wel rekening worden gehouden met de mogelijke aanwezigheid van dergelijke sporen. In dat geval zal het, gezien de resultaten van het booronderzoek, waarschijnlijk om kleine(re) kleiwinningsgaten gaan.

Overweging en advies

In het noordelijke deel van plangebied komen archeologische resten uit de late middeleeuwen voor. In het zuidelijke deel van het plangebied bestaat eveneens de kans resten uit de late middeleeuwen aan te treffen.

In figuur 2 zijn de adviezen per deel van het plangebied gevisualiseerd. Wat betreft het plangebied ten noorden van het Winschoterdiep dient behoud in situ te worden nagestreefd van de twee AMK-terreinen (14749 en 14750) en waarnemingen (35015, 40568 en 40751) met (nog aanwezige) funderingsresten. Bij eventuele

werkzaamheden ter plaatse van de overige waarnemingen is een archeologische begeleiding aan de orde. Ten zuidwesten van AMK-terrein 14750 wordt proefsleuvenonderzoek aanbevolen om het voorkomen van

kleiwinningsgaten en andere archeologische resten vast te kunnen stellen. Voor de percelen ten oosten van dit AMK-terrein, ter weerszijden van de boven genoemde sloot, wordt geofysisch onderzoek aanbevolen om de aanwezigheid van archeologische resten zoals kleiwinningsgaten en mogelijke ovens vast te kunnen stellen (zie figuur 2 voor de bedoelde percelen). Met geofysisch onderzoek kan de omvang van de in het slootprofiel aangetroffen sporen in kaart worden gebracht. Afhankelijk van de aard en omvang van de aanwezige

archeologische resten dient in overleg met Libau te worden geoordeeld of een archeologische begeleiding tijdens de grondwerkzaamheden aan de orde is, of een opgraving voorafgaand aan de grondwerkzaamheden moet worden uitgevoerd. In de onderdelen van het plangebied waar de al aanwezige bebouwing blijft bestaan is, mits geen bodemverstorende ingrepen zullen gaan plaatsvinden, onderzoek niet noodzakelijk. Ook ter plaatse van de al onderzochte percelen is verder onderzoek niet noodzakelijk (met uitzondering van AMK-terreinen,

waarnemingen en het deel dat is opgenomen in het gebied voor geofysisch onderzoek). Wel geldt hier een meldingsplicht als onverhoopt toch nog archeologische vondsten worden gedaan.

Voor het plangebied ten zuiden van het Winschoterdiep wordt geadviseerd een booronderzoek van 6 boringen per hectare uit te laten voeren. In de smalle strook tussen het noordelijke en zuidelijke deel van het plangebied is onderzoek niet noodzakelijk mits geen bodemverstorende ingrepen plaatsvinden.

(5)

Libau, 28 mei 2009

3 Figuur 2: Onderzoeksterreinen binnen het plangebied:

Donkerblauw : proefsleuven;

Oranje : geofysisch onderzoek (het slootprofiel is in lichtblauw aangegeven);

Groen : booronderzoek;

Paars : booronderzoek indien bodemverstoring plaatsvindt;

Niet gearceerd deel van het plangebied : behoud van aanwezige resten;

Rood : AMK-terreinen;

Geel : waarnemingen.

Bijlagen:

- Fysisch geografische kaart Zuidbroek en omgeving;

- Kaart archeologie plangbied De Gouden Driehoek en Industrieweg;

- Minuutplan Zuidbroek, sectie blad ;

- Kaart archeologie detail noordzijde plangebied;

- Uitgebreide rapportage monumenten;

- Uitgebreide rapportage waarnemingen;

- Projectie van de huidige situatie op de Bonnekaart uit ca. 1900.

(6)

Libau, 28 mei 2009

4 Appendix 1

Geraadpleegde bronnen en kaarten

Actueel Hoogtebestand Nederland (www.ahn.nl) Archeologische Monumentenkaart

ARCHIS

Brood, P., A.H. Huussen & J. van der Kooi, 1999. Nieuwe Groninger Encyclopedie. REGIO-Project uitgevers, Groningen.

Groenendijk, H.A. & J. Molema, 1998. Een middeleeuws steenhuis op het bedrijventerrein “De Gouden Driehoek”

te Zuidbroek. Paleo-aktueel 9.

Grote Historische topografische Atlas Groningen ± 1900 – 1930, schaal 1: 25000. Uitgeverij Nieuwland, 2006.

Tilburg.

Grote Historische Atlas van Nederland, 1: 50000. Deel 2: Noord-Nederland 1851 – 1855. Wolters-Noordhoff Atlasproducties, 1990. Groningen.

Luchtfoto’s Google Earth.

Minuutplans uit het begin van de negentiende eeuw (www.watwaswaar.nl)

Schroor, M & J. Meijering, 2007. Golden Raand, Landschappen van Groningen. In Boekvorm Uitgevers, Assen.

Snijders, F.L., 1985. Fysische geografie in de provincie Groningen. Milieu- en landschapsonderzoek Provinciaal Planologische Dienst. Groningen.

Stiboka, 1985. Bodemkaart van Nederland, schaal 1: 50.000. Stiboka, Wageningen (Toelichting gepubliceerd in 1986; kaartopname door A.E. Clingeborg et al.).

Tulp, C., 2008. Zuidbroek, De Gouden Driehoek, Gemeente Menterwolde. Steekproefrapport 2008- 10/15.

Versfelt, H.J. & M. Schroor, 2005. De atlas van Huguenin; militair-topografische kaarten van Noord-Nederland, 1819-1829. Historische inleiding en samenstelling door H.J. Versfelt en M. Schroor. Heveskes Uitgevers/Drentse Historische Vereniging, Groningen/Veendam.

Wit, M.J.M. de, 2008. Een archeologische profielopname op bedrijventerrein ‘Gouden Driehoek’ te Zuidbroek, gemeente Menterwolde. ARC-Rapporten 2008-79.

(7)

Libau, 28 mei 2009

5 Appendix 2

Archeologische periodes

paleolithicum tot 8800 v.Chr.

paleolithicum vroeg tot 300000 C14

paleolithicum midden 300000 – 35000 C14 paleolithicum laat 35000 C14 - 8800 v.Chr.

paleolithicum laat A 35000 - 18000 C14 paleolithicum laat B 18000 C14 -8800 v.Chr.

mesolithicum 8800 - 4900 v.Chr.

mesolithicum vroeg 8800 - 7100 v.Chr.

mesolithicum midden 7100 - 6450 v.Chr.

mesolithicum laat 6450 -4900 v.Chr.

neolithicum 5300 - 2000 v.Chr.

neolithicum vroeg 5300 - 4200 v.Chr.

neolithicum vroeg A 5300 - 4900 v.Chr.

neolithicum vroeg B 4900 - 4200 v.Chr.

neolithicum midden 4200 - 2850 v.Chr.

neolithicum midden A 4200 - 3400 v.Chr.

neolithicum midden B 3400 - 2850 v.Chr.

neolithicum laat 2850 - 2000 v.Chr.

neolithicum laat A 2850 - 2450 v.Chr.

neolithicum laat B 2450 - 2000 v.Chr.

bronstijd 2000 - 800 v.Chr.

bronstijd vroeg 2000 - 1800 v.Chr.

bronstijd midden 1800 - 1100 v.Chr.

bronstijd midden A 1800 - 1500 v.Chr.

bronstijd midden B 1500 - 1100 v.Chr.

bronstijd laat 1100 - 800 v.Chr.

ijzertijd 800 - 12 v.Chr.

ijzertijd vroeg 800 - 500 v.Chr.

ijzertijd midden 500 - 250 v.Chr.

ijzertijd laat 250 - 12 v.Chr.

Romeinse tijd 12 v.Chr. - 450 n.Chr.

Romeinse tijd vroeg 12 v.Chr. - 70 n.Chr.

Romeinse tijd vroeg A 12 v.Chr. - 25 n.Chr.

Romeinse tijd vroeg B 25 - 70 n.Chr.

Romeinse tijd midden 70 - 270 n.Chr.

Romeinse tijd midden A 70 - 150 n.Chr.

Romeinse tijd midden B 150 - 270 n.Chr.

Romeinse tijd laat 270 - 450 n.Chr.

Romeinse tijd laat A 270 - 350 n.Chr.

Romeinse tijd laat B 350 - 450 n.Chr.

middeleeuwen 450 - 1500 n.Chr.

middeleeuwen vroeg 450 - 1050 n.Chr.

middeleeuwen vroeg A 450 - 525 n.Chr.

middeleeuwen vroeg B 525 - 725 n.Chr.

middeleeuwen vroeg C 725 - 900 n.Chr.

middeleeuwen vroeg D 900 - 1050 n.Chr.

middeleeuwen laat 1050 - 1500 n.Chr.

middeleeuwen laat A 1050 - 1250 n.Chr.

middeleeuwen laat B 1250 - 1500 n.Chr.

nieuwe tijd 1500 – heden

nieuwe tijd A 1500 - 1650 n.Chr.

nieuwe tijd B 1650 - 1850 n.Chr.

nieuwe tijd C 1850 – heden

(8)

(9)

255482 / 577302

253448 / 575268

Mn82C

Mv41C

kVs

|h BEBOUW

kWp Hn21

Hn21

pVz

Mn82C Mn82C

Hn21

Mv41C pZn23

pVz zWz

15271

14749

14750 18213

315793500136422

40569 40568 18208

238258

4075149415 35015

238258

Kaart archeologie plangebied De Gouden Driehoek en Industrieweg te Zuidbroek

Combinatiekaart AMK, bodemkaart en ARCHIS

28-05-2009

Legenda

WAARNEMINGEN

ONDERZOEKSMELDINGEN

MONUMENTEN

archeologische betekenis archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd HUIZEN

BODEM ((c)Alterra)

TOP10 ((c)TDN)

bebouwd gebied doorgaande wegen bos

bouwland weiland

boomgaard/kwekerij heide

zand begraafplaats water

overig bodemgebruik

0 500 m

N

Archis2

(10)

Kadastrale minuut plangebied De Gouden Driehoek en Industrieweg te Zuidbroek

(11)

254826 / 577058

253606 / 575838

|h BEBOUW

Hn21 Mn82C

Mn82C

Hn21

pVz

14749

14750

40569 40568 18208

238258

40751 49415 35015

238258

Kaart archeologie detail noordzijde plangebied 28-05-2009

Legenda

WAARNEMINGEN

ONDERZOEKSMELDINGEN

MONUMENTEN

archeologische betekenis archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd HUIZEN

BODEM ((c)Alterra)

TOP10 ((c)TDN)

bebouwd gebied doorgaande wegen bos

bouwland weiland

boomgaard/kwekerij heide

zand begraafplaats water

overig bodemgebruik

0 100 m

N

Archis2

(12)

Uitgebreide Rapportage Monumenten

1 van 2 14749

Monumentnr:

07H - A01 CMA-nr:

Niet van toepassing Terreinbeheerder:

Zuidbroek Plaats:

Grondgebruik: industrieterrein RAAP 1999 RAAP puinconcentratie 2

CAA 07HZ-41 Beschrijving:

Terrein met daarin resten van een vroeg steenhuis. Waarschijnlijk heeft het huis nooit een fundering gehad. De locatie is grotendeels onderzocht en verdwenen, maar een gedeelte bij de wegberm resteert nog. De locatie is belangrijk omdat het waarschijnlijk een zeer vroeg steen huis betreft, gebouwd voor 1200.

Beschrijving

Terrein van archeologische waarde Status:

De Gouden Driehoek Toponiem:

Menterwolde Gemeente:

Groningen Provincie:

254004 / 576487 Coördinaten:

Borg/stins/versterkt huis Middeleeuwen laat A Middeleeuwen laat B

Verslag

Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek RAAP briefverslag 1999; in CMA

Molema, J. 1999 Bedrijventerrein De Gouden Driehoek te Zuidbroek, gemeente Menterwolde; een Aanvullende Archeologische Inventarisatie (AAI-1), in: RAAP-briefrapport 1999-1170/MW

Type:

Beheerder:

Toelichting:

Oppervlakte: 4.027 m2

Onderzoek: Onderzoeksnr 10621, Archeologisch: geofysisch onderzoek, gereedgemeld op 31-05-1999 Complexen

Complextype Begindatering Einddatering

Documentatie

Literatuur

(13)

Uitgebreide Rapportage Monumenten

2 van 2 14750

Monumentnr:

07H - 018 CMA-nr:

Niet van toepassing Terreinbeheerder:

Grondgebruik: industrieterrein RAAP 1999 RAAP-locatie nr.4b/c

CAA 07HZ-39 Off-site informatie:

Op hetzelfde industrieterrein, westwaarts, zijn resten van twee steenhuizen aangetroffen (CMA 07H-A01 en CAA 07HZ-25). Ook zijn even ten zuiden van het huidige terrein kleiwinningkuilen gevonden.

Beschrijving:

Terrein met daarin sporen van een klein gebouw, mogelijk verband houdend met baksteenproductie. Een deel van de funderingen en enig opgaand muurwerk zijn nog in situ. Na afloop van het onderzoek in 1999 is de locatie afgedekt met geel zand.

Onderzoek:

AAI + AAO; 1999; RAAP (Jan Molema) Beschrijving

Terrein van hoge archeologische waarde Status:

254515 / 576648 Coördinaten:

Borg/stins/versterkt huis Middeleeuwen laat Middeleeuwen laat

Verslag

Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek briefverslagen AAI en AAO; in CMA

MOLEMA, JAN 1999 AAO Bedrijventerrein De Gouden Driehoek, in: RAAP-briefrapport 1999-1770/MW

GROENENDIJK, H.A. & MOLEMA, JAN 1998 Een middeleeuws steenhuis op het bedrijventerrein "De Gouden Driehoek" te Zuidbroek (Gr.). (p.88-93), in: Paleoaktueel

Type:

Beheerder:

Toelichting:

Oppervlakte: 5.885 m2

Complexen

Complextype Begindatering Einddatering

Documentatie

Literatuur

(14)

Uitgebreide Rapportage Waarnemingen

1 van 12 35015

Waarnemingsnr:

DE GOUDEN DRIEHOEK Toponiem:

NAP maaiveld:

07HZ-25 Objectcode:

Archeologisch: opgraving

Verwerving: Geomorfologie: Onbekend

Grasland/weideland Grondgebruik:

Vondst van een steenhuisfundering op het toekomstig bedrijventerrein DeGouden Driehoek.Het gaat om een klein, rechthoekig steenhuis. Een gracht rond het complexontbrak met zekerheid. Het hoogteverschil tussen steenhuisvoet en de lemenvloer is onverklaard.Datering: het steenhuis is neergezet toen het land al volledig ontgonnenwas en akkers al tot in het zand reikten.

Hetzelfde geldt voor de lemenvloer. Datering op grond van het aardewerk globaal 13e/14e eeuw.Afbraak vond plaats voordat de Dollardklei werd afgezet.Van omringende cultuurland, behalve kavelsloot op ca. 12m ten N van hetsteenhuis geen verdere gegevens verzameld.

254020 / 576595 Coördinaten:

Particulier / 10-1997 Particulier / 08-10-1997 Groenendijk / 10-1997 Vinder/datum:

Invoerder/datum:

Beschrijver/datum:

Beschrijving

Complex:

Cultuur:

Aantal:

Toestand:

Materiaal:

Code algemeen:

Begindatering:

Code specifiek:

Nederzetting, onbepaald

Niet van toepassing

Niet van toepassing 1

1

999

Fragment

Fragment Niet van toepassing

Niet van toepassing

Bot, dierlijk Huisplattegrond

Grondspoor/grondverkleuring

Greppel/sloot

Bot

Middeleeuwen laat: 1050 - 1500 nC

Middeleeuwen laat: 1050 - 1500 nC Niet van toepassing

Niet van toepassing

Niet van toepassing Vondsten

Toelichting:

klein steenhuis, geen paalgaten of restanten van stiepen

lemen vloer onder huis, relatie onduidelijk

kavelsloot

Vondstmelding: Extern nr:

Einddatering:

Middeleeuwen laat: 1050 - 1500 nC Onderzoeksmelding:

(15)

Uitgebreide Rapportage Waarnemingen

2 van 12 Complex:

Complex:

Cultuur:

Aantal:

Toestand:

Materiaal:

Code algemeen:

Begindatering:

Code specifiek:

Niet van toepassing

1

Fragment

Fragment Steen

Keramiek

Tefriet/basaltlava Bouwmateriaal

Steengoed

Maalsteen:ligger/loper

Middeleeuwen laat B: 1250 - 1500 nC

Onbekend Niet van toepassing

Niet van toepassing

Foto

Tekening

Verslag

Brief

Memo Onbekend

Onbekend

Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek

Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 5 foto's

dagrapport H. Groenendijk

copie; B.J.ten Kate aan H.Groenendijk, 15/07/98

ROB-medewerker (van Haaff?) over steenhuis Toelichting:

Toelichting:

o.a. kloostermoppen

Type:

Beheerder:

Toelichting:

Einddatering:

Onbekend

Documentatie

(16)

Uitgebreide Rapportage Waarnemingen

3 van 12 40568

Waarnemingsnr:

NAP maaiveld:

Archeologisch: booronderzoek

Verwerving: Geomorfologie: Polder/droogmakerij

Bebouwing/erf/weg/kerkhof Grondgebruik:

AAO, uitgevoerd door RAAP, als voorbereiding voor de aanleg van het indus-trieterrein De Gouden Driehoek. Bij de voorafgaande AAI (Molema 1999) warenter plaatse als grondsporen waargenomen.Gevonden werd een vloerrestant van een klein huis, resten van de bij-behorende plaggenfundering en enig opgaand muurwerk, afwateringsgreppels,en twee latere verstoringen van de huislocatie. Er werden aanwijzingen ge-vonden dat het huis nog in de middeleeuwen omver is getrokken, en datde locatie in/na de 16e eeuw, na het ophouden van de Dollardoverstromingen,is doorgegraven op zoek naar bakstenen.De afmetingen van het huis, 3 x 5, zijn bijzonder klein. De alternatieveverklaring van een oven (even zuidwaarts werden middeleeuwse gaten

voorpotkleiwinning aangetroffen) is echter onwaarschijnlijk wegens het geheelontbreken van sporen van verhitting, misbaksels, veel houskool e.d.Aan de andere kant doen de dunne funderingsmuur, de onnodig diepe ingra-ving van de vloer, de gelijkmatige slijtage van de vloer (geen looppad) ende plaggenstapelingen vermoeden dat het ook niet om een steenhuis gaat.Henny Groenendijk denkt aan een constructie die weliswaar geen oven is,maar wel in verband staat met steenproductie. Ook de geconstateerde rozeverkleuring van de grond in de omgeving, en de aangetroffen hoeveelhedenhoutskool buiten het huis, doen vermoeden dat steenproductie in de buurtheeft plaatsgevonden.De locatie is nog aanwezig en na afloop van het onderzoek afgedektmet geel zand. Hij zal bij de aanleg van het bedrijventerrein worden ont-zien.Vlakbij naar het westen bevond zich nog een steenhuislocatie, CAA 07HZ-25.

254504 / 576612 Coördinaten:

RAAP Archeologisch Adviesbureau / 08-2000 RAAP Archeologisch Adviesbureau / 05-11-2000 Molema / 05-11-2000

Vinder/datum:

Beschrijving

Complex:

Cultuur:

Aantal:

Toestand:

Materiaal:

Code algemeen:

Begindatering:

Code specifiek:

Onbekend

Infrastructuur, onbepaald

Niet van toepassing

5

9999

Onbekend

Fragment Niet van toepassing

Niet van toepassing

Keramiek Kuil

Greppel/sloot

Baksteen

Middeleeuwen laat A: 1050 - 1250 nC Niet van toepassing

Niet van toepassing

Niet van toepassing Vondsten

Toelichting:

tot in onderliggende potklei, functie onbekend

afwateringsgreppels, 20/30 cm br, meters lang, afstand 4 m, naast steenhui

puin in ingraving, boven vloerniveau steenhuis

Einddatering:

Middeleeuwen laat B: 1250 - 1500 nC Onderzoeksmelding:

(17)

Uitgebreide Rapportage Waarnemingen

4 van 12 Complex:

Complex:

Cultuur:

Aantal:

Toestand:

Materiaal:

Code algemeen:

Begindatering:

Code specifiek:

Onbekend

Niet van toepassing

9999

1

9999

1

Onbekend

Fragment

Onbekend Niet van toepassing

Keramiek

Bot, dierlijk

Niet van toepassing Paalgat/paalkuil

Dakpan

Vloer

Muur(restant)

Fundering

Bot

Kuil

Middeleeuwen laat A: 1050 - 1250 nC

Nieuwe tijd A: 1500 - 1650 nC

Nieuwe tijd A: 1500 - 1650 nC Niet van toepassing

Niet van toepassing

Niet van toepassing Toelichting:

Toelichting:

in zoden, bij twee hoeken vloertje.

"MONNIKEN EN NONNEN", wrsch. 13e eeuw

deels intact, baksteen, visgraat-gelegd, uitgesleten, oorpsr. 5x3 meter

baksteen, 32x16x8 cm, dikte muur 32 cm, afw. koppen/strekken, 1-steens

plaggenstapeling langs vloer als deel van fundering

kuil met beenderen, post-Dollardoverstromingen

uitbraakkuil, postmiddeleeuws

Einddatering:

Nieuwe tijd: 1500 - 1950

Documentatie

(18)

Uitgebreide Rapportage Waarnemingen

5 van 12 RAAP Archeologisch Adviesbureau regio noord

Tekening

Foto

Digitaal meetwerk

Verslag

Stichting Archeologie en Monument

Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek regio noord

regio noord

REGIO NOORD

regio noord

verslagnr. 1999-1770/MW; in CMA bij terrein

GROENENDIJK, H.A. & MOLEMA, J. 1998 Een middeleeuws steenhuis op het bedrijventerrein "De Gouden Driehoek" te Zuidbroek (Gr.) p.88-93, in: Paleoaktueel 9

MOLEMA, J. 1999 Bedrijventerrein De Gouden Driehoek, gemeente Menterwolde: een Aanvullende Archeologische Inventarisatie (AAI-1)., in: RAAP-briefverslag 1999-1170/

Type:

Beheerder:

Toelichting:

Beheerder:

Toelichting:

Collectie

Literatuur

(19)

Uitgebreide Rapportage Waarnemingen

6 van 12 40569

Waarnemingsnr:

NAP maaiveld:

Archeologisch: proefputten/proefsleu

AAO naar aanleiding van de waarneming van drie grondsporen in de kei-leem ondergrond n.a.v. de aanleg van bedrijventerrein De Gouden Driehoek.De sporen werden ingemeten, opgetekend en deels onderzocht d.m.v. proefsleuven. Daaruit bleek dat het gaat om drie kleiwingaten voor potklei, aange-legd door de keileemlaag heen. Breedte resp. 14, 22 en 23 meter, lengteminstens 30 meter. In de ondergrond zijn nog duidelijk spitsporen zicht-baar. De kuilen zijn deels opzettelijk opgevuld met een

verrommeld leempak-ket (dikte 65 cm), en vervolgens dichtgeslibd met Dollardklei (dikte 1.7meter).Dit is de eerste keer dat wingaten voor potklei in noord-Nederland zijnaangetroffen.De locatie is inmiddels overbouwd door het industrieterrein.

254510 / 576540 Coördinaten:

RAAP Archeologisch Adviesbureau / 08-2000 RAAP Archeologisch Adviesbureau / 05-11-2000 RAAP Archeologisch Adviesbureau / 05-11-2000 Vinder/datum:

Beschrijving

Complex: Cultuur:

Aantal: Toestand:

Materiaal:

Code algemeen: Begindatering:

Code specifiek:

Kleiwinning Niet van toepassing

3 Onbekend

Niet van toepassing

Kuil Middeleeuwen laat: 1050 - 1500 nC

Niet van toepassing

Tekening

Foto

Digitaal meetwerk

Verslag

Stichting Archeologie en Monument

Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek regio noord

regio noord

verslagnr. 1999-1770/MW; in CMA bij doc. steenhuis Vondsten

Toelichting: potkleigaten

Type:

Beheerder:

Toelichting:

Einddatering: Middeleeuwen laat: 1050 - 1500 nC Onderzoeksmelding:

Documentatie

Literatuur

(20)

Uitgebreide Rapportage Waarnemingen

7 van 12

(21)

Uitgebreide Rapportage Waarnemingen

8 van 12 40751

Waarnemingsnr:

NAP maaiveld:

Archeologisch: (veld)kartering

RAAP AAI locatie 2 (RAAP-briefrapport 1999-1170/MW).

Locatie van een vroeg steenhuis, mogelijk tussen 1150 en 1200 gebouwd. De locatie werd gevonden tijdens een AAI door RAAP in het kader van de voorbereidingen voor de aanleg van een industrieterrein. Na een oppervlaktekartering volgde

weerstandmetingonderzoek en boringen. Dezen wezen alle op de aanwezigheid van een steenhuis. Een deel van de locatie was licht aangetast doordat de bouwvoor was afgeschoven. De vondsten liggen onder een ca. 30 cm dikke laag Dollard-klei, in een veraarde veenlaag van ca. 0.25 cm dik, op dekzand. Door de hoge ligging van het dekzand is het onwaarschijnlijk dat het steenhuis diep gefundeerd is geweest. Of ter plaatse dus nog een funderingsbasis rest is twijfelachtig.Volgens mondelinge mededeling van PA Henny Groenendijk (01/2000) is het grootste deel van de locatie inmiddels opgegraven en verdwenen, maar resteert een gedeelte van ca. 1.5 meter lengte nog in de berm.

254060 / 576480 Coördinaten:

RAAP Archeologisch Adviesbureau / 05-1999 RAAP Archeologisch Adviesbureau / 05-1999 Molema / 06-1999

Vinder/datum:

Beschrijving

Complex:

Cultuur:

Aantal:

Toestand:

Materiaal:

Code algemeen:

Begindatering:

Code specifiek:

Borg/stins/versterkt huis

Niet van toepassing

9999

2

9999

Fragment

Fragment Keramiek

Keramiek

Keramiek Kogelpot

Dakpan

Pingsdorf geelwitbakkend

Baksteen

Middeleeuwen laat A: 1050 - 1250 nC Niet van toepassing

Niet van toepassing

kloostermop:volume ca. 8000-4000 cm Vondsten

Toelichting:

"monniken en nonnen"

Einddatering:

Middeleeuwen laat A: 1050 - 1250 nC Onderzoeksmelding:

(22)

Uitgebreide Rapportage Waarnemingen

9 van 12

Complex: Cultuur:

Aantal: Toestand:

Materiaal:

Code algemeen: Begindatering:

Code specifiek:

Borg/stins/versterkt huis Niet van toepassing

9999 Fragment

Keramiek

Steengoed Middeleeuwen laat B: 1250 - 1500 nC

Rijnlands

Verslag

Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek briefverslag RAAP AAI 1999

Toelichting:

Type:

Beheerder:

Toelichting:

Einddatering: Middeleeuwen laat B: 1250 - 1500 nC

Documentatie

Literatuur

(23)

Uitgebreide Rapportage Waarnemingen

10 van 12 49415

Waarnemingsnr:

0 NAP maaiveld:

Archeologisch: (veld)kartering

Verwerving: Geomorfologie: Kwelder/getijafzettingenvlakte

Akkerbouw/tuinbouw/bouwvoor Grondgebruik:

(De coordinaten zijn van puinconcentratie 2).

AAI-1 op bedrijventerrein De Gouden Driehoek te Zuidbroek, bestaande uit veldverkenning, booronderzoek en geofysisch onderzoek.

Op 4 locaties zijn puinconcentraties aangetroffen:

Puinconcentratie 1:

Betreft een lichte concentratie puin. Vermoedelijk gaat het om verspreid puin afkomstig van de puinconcentraties 2 en/of 3.

Puinconcentratie 2:

Dit betreft de resten van een stenen huis. Twee pingsdorf-scherven wijzen erop dat het steenhuis voor 1200 gebouwd kan zijn.

Het is onzeker of er funderingsresten in de bodem aanwezig zijn.

Puinconcentratie 3:

Zeer waarschijnlijk heeft hier ook een steenhuis gestaan. Naast de twijfel of er nog funderingsresten zijn terug te vinden, is het probleem dat de locatie voor het grootste deel onder een nieuw aangelegd erf ligt en daardoor niet beschikbaar is voor nader onderzoek.

Puinconcentratie 4:

Op deze locatie is alleen een oppervlaktekartering verricht. De grondsporen waren duidelijk in het vlak zichtbaar: een plattegrond van een klein steenhuis van ca. 7 x 5 m. De fundering is in het verleden vanwege de stenen uitgegraven en opgevuld met Dollard- klei en puin.

Ten oosten en ten zuidoosten van het steenhuis liggen smalle greppeltjes: resten van een kleinschalig middeleeuws verkavelingspatroon.

Ook waren twee depressies zichtbaar; mogelijk houden deze verband met de middeleeuwse winning van keileem.

Met het steenhuis dat in 1997 is onderzocht, komt het aantal steenhuizen op het bedrijventerrein op vier.

254100 / 576500 Coördinaten:

RAAP Archeologisch Adviesbureau / 16-07-1999 RAAP Archeologisch Adviesbureau / 03-09-2004 RAAP Archeologisch Adviesbureau / 03-06-2003 Vinder/datum:

Beschrijving

Vondsten

Vondstmelding: 134988 Extern nr:

Onderzoeksmelding: 10621

(24)

Uitgebreide Rapportage Waarnemingen

11 van 12 Noordelijk Archeologisch Depot

Noordelijk Archeologisch Depot (Nuis) Complex:

Complex:

Cultuur:

Aantal:

Toestand:

Materiaal:

Code algemeen:

Begindatering:

Code specifiek:

Huisplaats, onverhoogd

Niet van toepassing

2

3

2

15

1

0

Fragment

Onbekend Keramiek

Keramiek

Onbekend

Aardewerk, gedraaid

Kogelpot

Pingsdorf geelwitbakkend

Kogelpot

Steengoed geglazuurd

Onbekend

Middeleeuwen: 450 - 1500 nC Niet van toepassing

geglazuurd

Niet van toepassing

Niet van toepassing Toelichting:

Toelichting:

ijzer; engobe;

vingerlijstversiering;

5 randfragmenten;

datering onbekend

Einddatering:

Middeleeuwen: 450 - 1500 nC

Beheerder:

Toelichting:

Collectie

(25)

Uitgebreide Rapportage Waarnemingen

12 van 12

Literatuur

(26)

(27)

Een archeologische profielopname op bedrijventerrein ‘Gouden Driehoek’ te Zuidbroek, gemeente Menterwolde (Gr.)

M.J.M. de Wit

ARC-Rapporten 2008-79

Groningen 26 juni 2008 ISSN 1574-6887

-Rapporten

(28)

(29)

Colofon

Een archeologische profielopname op bedrijventerrein ‘Gouden Driehoek’ te Zuidbroek, gemeente Menterwolde (Gr.)

ARC-Rapporten 2008-79 ARC-Projectcode 2008/226 Opdrachtgever

Dhr. R. Dijkstra te Kolham Bevoegd gezag

Gemeente Menterwolde, geadviseerd door dr. H.A. Groenendijk, provinciaal archeoloog van Groningen

Beheer en plaats van documentatie Archaeological Research & Consultancy ARCHIS nummer onderzoek

29157 Tekst

M.J.M. de Wit Afbeeldingen

B. Schomaker & M.J.M. de Wit Redactie

N. van Malssen Status

definitieve versie Autorisatie — A. Ufkes Uitgegeven door

ARC bv Postbus 41018 9701 CA Groningen ISSN 1574-6887 Groningen, 26 juni 2008

Een recente lijst van de ARC-Rapporten is te vinden op www.arcbv.nl

(30)

Rapport 2008-79 ARC bv

1 Inleiding

1.1 Aanleiding voor het onderzoek

Op 3 juni 2008 werd bij toeval door de provinciaal archeoloog van Groningen, dr.

H.A. Groenendijk, geconstateerd dat in de zuidoosthoek van het bedrijventerrein

‘Gouden Driehoek’ te Zuidbroek een grote bouwput was uitgegraven. Uit eerdere onderzoeken is gebleken dat dit plangebied archeologisch waardevol is. Onder meer zijn hier resten van een aantal steenhuizen en van baksteenproductie aangetroffen, te dateren in de Late Middeleeuwen (Groenendijk & Molema 1998).¹ Het bevoegd gezag, de gemeente Menterwolde, had op grond van deze onderzoeken bepaald dat bij het graven van bouwputten aandacht aan de archeologie moet worden besteed. In het profiel van de betreffende bouwput werd een laatmiddeleeuwse kavelsloot herkend. De proviciaal archeoloog besloot, samen met de gemeente Menterwolde, dat dit profiel gedocumenteerd moest worden. Dit onderzoek vond plaats op 9 juni 2008 en werd uitgevoerd door dr. H. Buitenhuis en mw. drs. M.J.M. de Wit van Archaeological Research & Consultancy (ARC bv).

Opdrachtgever voor het onderzoek was dhr. R. Dijkstra uit Kolham.

1.2 Ligging van het onderzoeksgebied

Het onderzoeksgebied ligt in de zuidoosthoek van bedrijventerrein ‘Gouden Drie- hoek’ te Zuidbroek, aan een nieuwe verbindingsweg tussen de Unescoweg en de EG-weg en parallel aan het Winschoterdiep (afb. 1).

1.3 Objectgegevens

Provincie Groningen

Gemeente Menterwolde

Plaats Zuidbroek

Toponiem Gouden Driehoek

Kaartblad 7H

Co¨ordinaat 254.500/576.340

Periode Late Middeleeuwen

Type object Kavelsloot

Type bodem Dollardklei op veen op zand Geomorfologie Vlakte getijafzettingen

1.4 Doel van het onderzoek

Het onderzoek moest antwoord geven op de volgende onderzoeksvraag, zoals deze is vermeld in het Programma van Eisen (PvE), opgesteld door mw. drs. M.J.M. de Wit van ARC bv en goedgekeurd door dr. H.A. Groenendijk, provinciaal archeoloog van Groningen:

1 Dateert deze kavelsloot van v´o´or of tijdens de Dollardinundatie, aan het einde van de Middeleeuwen?

1En zie ook: Molema, J., 1999. AAO Bedrijventerrein Gouden Driehoek. RAAP-briefrapport 1999-1770/MV.

1

(31)

• Zuidbroek

Afbeelding 1 Topografische kaart van de onderzoekslocatie (aangegeven door een sterretje). Bron: Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten, Archis II.

(32)

1.5 Werkwijze

Ter plaatse van de kavelsloot werd in het westprofiel van de bouwput een stuk van ca. 7 meter breed opgeschoond, gefotografeerd, getekend (schaal 1:20) en beschre- ven.

2 Resultaten

Het gedocumenteerde profiel bestaat van boven naar onderen uit (afb. 2 en 3):

• bouwvoor

• Dollardklei

• veen

• dekzand, C-horizont

De bouwvoor bevat veel puin (laatmiddeleeuwse bakstenen, dakpannen) dat van elders is aangevoerd. In het pakket lichtgrijze Dollardklei is een tweedeling te zien.

De bovenste laag bevat veel plantenresten, terwijl de onderste laag wat vermenging met het eronder liggende veen laat zien. De kavelsloot is door het onderste pakket heen gegraven, het bovenste pakket dekt de sloot af. De sloot heeft drie vullingen:

een donkergrijs kleilaagje op de bodem, geel fijn zand aan de westkant en verder een rommelige laag van (grote brokken) klei met zand, met name aan de oostkant.

Het gele fijne zand lijkt doelbewust in de sloot te zijn gestort om de sloot te dempen (afb. 4). De rommelige laag is het gevolg van verspoeling. Hierdoor lijkt de sloot in het profiel ook breder dan hij in werkelijkheid is geweest. Te oordelen naar de breedte van de ingraving in het veen heeft de sloot een breedte gehad van ca. 1,75 m (zie afb. 2). Het feit dat de sloot ook in het oostprofiel zichtbaar is, geeft aan dat de kavelsloot een oost-west ori¨entatie heeft gehad.

3 Conclusie

Uit het onderzoek blijkt dat de kavelsloot is gegraven nadat het gebied al eens door de Dollard is overstroomd. Op een gegeven moment is de sloot gedempt en weer overstroomd door de Dollard. Deze laatste overstromingen vonden plaats in de tweede helft van de 15e eeuw, toen de Dollard definitief bezit nam van dit gebied (Groenendijk & Molema 1998, p. 93). De eerdere Dollardoverstromingen, waarvan de afzettingen te zien zijn in het onderste kleipakket in het profiel, moeten ook in de 15e eeuw moeten worden gedateerd maar dan in de eerste helft.² De kavelsloot dateert derhalve ook uit de eerste helft van de 15e eeuw. Het antwoord op de in het PvE gestelde onderzoeksvraag (zie paragraaf 1.4) luidt daarom dat de kavelsloot tijdens de Dollardinundatie kan worden gedateerd.

2Schriftelijke mededeling dr. H.A. Groenendijk.

3

(33)

4 Samenvatting

Bij een profielopname in een bouwput op bedrijventerrein ‘Gouden Driehoek’ is een oost-west geori¨enteerde kavelsloot aangetroffen. De kavelsloot is gegraven in de onderste laag klei die is afgezet bij de overstromingen in dit gebied van de Dollard in de Late Middeleeuwen. Nadat de sloot is gedempt, is het gebied weer overstroomd door de Dollard, getuige het bovenste pakket Dollardklei dat over de sloot heen ligt. Dit bovenste pakket Dollardklei wordt gedateerd in de tweede helft van de 15e eeuw. De sloot kan in de eerste helft van de 15e eeuw worden geplaatst.

4

(34)

˙ ˙

0,19 m -NAP 0,19 m -NAP

0 1 2

Meters Veen

Sloot, klei

Dekzand

˙ NAP-hoogte Sloot, gestort zand

Sloot, klei en zand, rommelig, verspoeld Bouwvoor

Legenda

Dollardklei

Afbeelding 2 Gedocumenteerd westprofiel. Kaart: B. Schomaker.

(35)

Afbeelding 3 Het gedocumenteerde westprofiel. Foto: M.J.M. de Wit.

Afbeelding 4 Detail van de kavelsloot: het gele fijne zand waarmee de sloot is gedempt.

Foto: M.J.M. de Wit.

(36)

Literatuur

Groenendijk, H.A. & J. Molema, 1998. Een middeleeuws steenhuis op bedrijventerrein

‘De Gouden Driehoek’ te Zuidbroek (Gr.). Paleo-Aktueel 9, pp. 88–93.

7