Recht van de Europese Unie
F. Amtenbrink H.H.B. Vedder
Boom Juridische uitgevers Den Haag
2005
Lijst van afkortingen 18
I WEGWIJS IN HET EUROPESE RECHT 21
II 1 2 2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.2.5 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4 2.4 2.4.1 2.4.2 2.4.3 2.4.4 2.5 2.5.1 2.5.2 2.5.3 2.5.4 2.6
HET INSTITUTIONELE KADER VAN DE EUROPESE UNIE
Inleiding
De Europese Raad en de gemeenschapsinstellingen Europese Raad
Inleiding Samenstelling Taken Organisatie
Raad van de Europese Unie Inleiding
Samenstelling Taken Organisatie Besluitvorming
De Europese Commissie Inleiding
Samenstelling en benoemingsprocedure Taken
Organisatie
Het Europees Parlement Inleiding
Samenstelling en benoemingsprocedure Taken
Organisatie
Hof van Justitie en Gerecht van eerste aanleg Inleiding
Samenstelling en benoemingsprocedure Taken
Organisatie Rekenkamer
27 27 29 29 29 31 33 34 36 36 37 39 42 48 53 53 54 58 66 69 69 70 74 80 83 83 84 86 88 90
RECHT VAN DE EUROPESE UNIE
2.6.1 Inleiding 90 2.6.2 Samenstelling en benoemingsprocedure 91 2.6.3 Taken 92 2.6.4 Organisatie 92 3 Zelfstandige en ondersteunende organen 93 3.1 Het Europese Stelsel van Centrale Banken en de Europese Centrale Bank 93 3.1.1 Inleiding 93 3.1.2 Samenstelling en benoemingsprocedure 94 3.1.3 Taken 95 3.1.4 Organisatie 96 3.2 Europese Investeringsbank 97 3.2.1 Inleiding 97 3.2.2 Samenstelling en benoemingsprocedure 98 3.2.3 Taken 98 3.2.4 Organisatie 99 3.3 Het Economisch en Sociaal Comite en het Comite van de Regio's 100 3.3.1 Inleiding 100 3.3.2 Samenstelling en benoemingsprocedure 100 3.3.3 Taken 101 3.3.4 Organisatie 102 3.4 Europese Ombudsman 103 3.4.1 Inleiding 103 3.4.2 Benoemingsprocedure 103 3.4.3 Taken 104 3.4.4 Organisatie 104 3.5 De Agentschappen van de Europese Gemeenschap en de Europese
Unie 107
III BESLUITVORMINGSPROCEDURES IN DE EUROPESE UNIE 111
1 Inleiding 111 2 De noodzaak van rechts- en beleidsvorming in de
Europese Unie 111 3 Wie vormen het bestuur van de Europese Unie? 112 4 Rechts-en beleidsvorming in de Europese Gemeenschap 113 4.1 Inleiding 113 4.2 Het exclusieve recht van initiatief voor de Commissie 114 4.3 De raadplegingsprocedure 116 4.4 De samenwerkingsprocedure 118
4.5 De medebeslissingsprocedure 120 4.6 De instemmingsprocedure 123 4.7 De begrotingsprocedure 125 4.8 De begroting 128 4.9 De procedures voor het sluiten van internationale akkoorden 129 4.9.1 Akkoorden inzake de gemeenschappelijke handelspolitiek 131 4.9.2 Akkoorden genoemd in de tweede alinea van artikel 300(3) EG 131 4.9.3 Akkoorden inzake wisselkoersen 133 4.9.4 De praktijk van het sluiten van gemengde akkoorden 133 4.10 De procedure tussen Raad en Commissie 134 4.11 De procedure betreffende het aannemen van liberalisatierichtlijnen
en beschikkingen 135 5 Rechtsvorming in de Europese Gemeenschap in de praktijk 135 6 Rechts- en beleidsvorming in de Europese Unie 137 6.1 De procedure betreffende de schending van de mensenrechten door
een lidstaat (artikel 7 EU) 138 6.2 De procedure betreffende de herziening van de Verdragen waarop
de Europese Unie is gegrondvest (artikel 48 EU) 139 6.3 De procedure betreffende de uitbreiding van de Europese Unie
(artikel 49 EU) 140 6.4 De procedure betreffende nauwere samenwerking 141 6.5 Procedures in het kader van het gemeenschappelijk buitenlands en
veiligheidsbeleid 144 6.6 Procedures in het kader van politiele en justitiele samenwerking in
strafzaken 145 7 Overzicht en beschouwing 146
IV RECHTSBEGINSELEN VAN DE EUROPESE UNIE 149
1 Inleiding 149 2 Het autonome karakter van het Europese recht 149 2.1 Het autonome karakter van het gemeenschapsrecht 150 2.2 Rechtstreekse werking van het primaire gemeenschapsrecht 152 2.3 Voorrang van het gemeenschapsrecht 155 2.4 Autonomie van het unierecht? 156
RECHT V A N DE EUROPESE UNIE
3 De mogelijkheid en wijze van optreden van de Gemeenschap:
de beginselen van attributie, subsidiariteit en evenredigheid 157 3.1 Het attributiebeginsel: de bevoegdheid van de Gemeenschap 158 3.1.1 Inhoudelijke waarborgen 159 3.1.2 Procedurele waarborgen 160 3.2 Het vaststellen van de juiste rechtsgrondslag 160 3.3 Het subsidiariteitsbeginsel: de uitoefening van de bevoegdheid 162 3.3.1 Exclusieve en niet-exclusieve bevoegdheden van de Gemeenschap 162 3.3.2 De toets van het subsidiariteitsbeginsel 163 3.4 Het evenredigheidsbeginsel als algemeen beginsel van
gemeenschapsrecht 165 3.4.1 Het evenredigheidsbeginsel bij de bevoegdheidsuitoefening
door de Gemeenschap 165 3.4.2 Het evenredigheidsbeginsel als algemeen rechtsbeginsel 166 3.5 De mogelijkheid en wijze van optreden van de Europese Unie 167 4 Non-discriminatie 168 4.1 Nationaliteitsdiscriminatie 168 4.2 Andere vormen van discriminatie 170 4.3 Het beginsel van gelijkheid 171 4.4 Non-discriminatie in het EU-recht 173 5 Gemeenschapstrouw 173 5.1 Het constitutioneel-institutioneel beginsel van gemeenschapstrouw 173 5.2 Het procedureel beginsel van gemeenschapstrouw - de procedurele
gevolgen van de nuttig-effectdoctrine 175 5.2.1 De doorwerking van verordeningen 176 5.2.2 De doorwerking van beschikkingen 179 5.2.3 De doorwerking van richtlijnen - rechtstreekse werking 180 5.2.4 De doorwerking van richtlijnen - objectieve rechtmatigheidstoetsing 184 5.2.5 De doorwerking van richtlijnen — richtlijnconforme interpretatie 186 5.2.6 De verboden van horizontale rechtstreekse werking en omgekeerde
verticale werking en grenzen aan richtlijnconforme interpretatie 187 5.2.7 De doorwerking van volkenrecht 193 5.2.8 Gevolgen van de nuttig-effectdoctrine voor nationaal procesrecht 194 5.3 Het materieel beginsel van gemeenschapstrouw - de materiele
gevolgen van de nuttig-effectdoctrine 198 5.4 Unietrouw? 201 6 Grondrechten 201
10
V RECHTSBESCHERMING IN DE EUROPESE UNIE 205
1 Inleiding 205 2 Procedures voor het Hof van Justitie en het Gerecht van
eerste aanleg 207 2.1 Inleiding 207 2.2 De gang van zaken voor de Europese rechter 208 2.2.1 Taalgebruik 208 2.2.2 Schriftelijke en mondelinge behandeling 209 2.2.3 Het arrest 211 2.2.4 Proceskosten 212 2.2.5 Hogere voorziening 212 2.3 Beroep wegens niet-nakoming 213 2.3.1 Inleiding 213 2.3.2 Ontvankelijkheid 214 2.3.3 Gegrondheid 217 2.3.4 Gevolgen van het arrest 219 2.3.5 Gevolgen van het niet nakomen van het arrest - procedure voor het
opleggen van een forfaitaire som of dwangsom (artikel 228(2) EG) 220 2.4 Beroep tot nietigverklaring 221 2.4.1 Inleiding 221 2.4.2 Ontvankelijkheid 221 2.4.3 Gegrondheid 232 2.4.4 Gevolgen van het arrest 235 2.5 Actie wegens nalaten 236 2.5.1 Inleiding 236 2.5.2 Ontvankelijkheid 236 2.5.3 Gegrondheid 239 2.5.4 Gevolgen van het arrest 239 2.6 Contractuele aansprakelijkheid van de Gemeenschap 239 2.6.1 Inleiding 239 2.6.2 Adressanten der aansprakelijkheid 240 2.6.3 Jurisdictie 240 2.6.4 Toepasselijk recht 241 2.7 Niet-contractuele aansprakelijkheid van de Gemeenschap 242 2.7.1 Inleiding 242 2.7.2 Ontvankelijkheid 242 2.7.3 Gegrondheid 243 2.7.4 Gevolgen van het arrest 246 3 Rechtsbescherming voor de nationale rechterlijke instanties 246 3.1 Prejudiciele procedure 246 3.1.1 Inleiding 246
11
RECHTVAN DE EUROPESE UNIE
3.1.2 Ontvankelijkheid 247 3.1.3 De prejudiciele beslissing en haar gevolgen 254 3.2 Staatsaansprakelijkheid 255 3.2.1 Inleiding 255 3.2.2 Jurisdictie en toepasselijk recht 256 3.2.3 Gemeenschapsrechtelijke voorwaarden voor de aansprakelijkheid
van lidstaten 257
VI MARKTINTEGRATIEBELEID 261
1 Inleiding 261 2 Marktintegratie 262 2.1 Stadia van marktintegratie 263 3 Het vrije verkeer 265 3.1 Inleiding: soevereiniteitsoverdracht, positieve en negatieve integratie 265 4 Positieve integratie door harmonisatie 266 4.1 Interne-marktharmonisatie 267 5 Gevolgen van harmonisatie 269 6 Harmonisatietechnieken 270 6.1 Totale harmonisatie 270 6.2 Minimumharmonisatie 270 6.3 Wederzijdse erkenning, optionele harmonisatie en spontane
harmonisatie 272 6.4 Nieuwe methode van harmonisatie 272 6.5 Instrumenten van harmonisatie 274 7 Het beoordelingskader van nationale maatregelen na
harmonisatie 274
VII HET VRIJE VERKEER VAN GOEDEREN, PERSONEN, DIENSTEN EN KAPITAAL 277
1 Inleiding: verbod van discriminatie en beiemmeringen 277 2 De reikwijdte van de bepalingen inzake het vrije verkeer 278 2.1 U-bochten, omgekeerde discriminatie en misbruik van
gemeenschapsrecht 278 2.2 Het vereiste van een voldoende causaal verband tussen de maatregel
en de belemmering 281 12
3 Het vrije verkeer van goederen: tarifaire en non-tarifaire
belemmeringen 282 3.1 Tarifaire belemmeringen: heffingen van gelijke werking 282 3.2 Tarifaire belemmeringen: binnenlandse belastingen 284 3.3 Non-tarifaire belemmeringen 288 3.3.1 Artikel 28 EG - het verbod van kwantitatieve invoerbeperkingen en
maatregelen van gelijke werking 288 3.3.2 De Cassis-uitzondering voor dwingende vereisten 291 3.3.3 De Keck-uitzondering voor verkoopmodaliteiten 295 3.4 Artikel 29 EG — het verbod van kwantitatieve uitvoerbeperkingen
en maatregelen van gelijke werking 297 3.5 Artikel 30 EG - rechtvaardigingen van beperkingen 299 3.6 Artikel 31 EG - staatshandelsmonopolies 301 3.7 Slotbeschouwing en samenvatting 301 4 Het vrije verkeer van personen 302 4.1 Inleiding 302 4.2 Het vrije verkeer van werknemers 302 4.2.1 Het begrip werknemer 302 4.2.2 Migratierechten: Richtlijn 68/360 305 4.2.3 Non-discriminatierechten: Verordening 1612/68 306 4.2.4 Van discriminatie- naar belemmeringenverbod 308 4.3 De vrijheid van vestiging 310 4.4 Beperkingen van het vrije verkeer van personen 314 4.5 Vrij verkeer van niet-marktburgers: studenten, gepensioneerden en alle
andere burgers van de Unie: naar een algemeen recht op vrij verkeer
voor personen 316 5 Het vrije verkeer van diensten 319 5.1 Grensoverschrijding bij diensten 319 5.2 De afbakening van het vrije dienstenverkeer ten opzichte van de
andere vrijheden en niet-economische activiteiten 319 5.3 Het recht op vrij verkeer van diensten 321 5.4 Beperkingen van het vrije dienstenverkeer 323 6 Het vrije verkeer van kapitaal 324 6.1 Het recht op vrij verkeer van kapitaal 324 6.2 Beperkingen van het vrije kapitaalverkeer 325 7 Terugblik op de vier vrijheden: assimilatie en verdergaande
integratie 326
13
RECHT V A N DE EUROPESE UNIE
VIII DE MEDEDINGINGSREGELS 329
1 Inleiding 329 1.1 Plaats van de mededingingsregels in het EG-Verdrag 329 1.2 Grondbeginselen van het mededingingsrecht 330 1.2.1 De persoonlijke werkingssfeer van het mededingingsrecht:
het begrip onderneming 331 1.2.2 De territoriale werkingssfeer van het mededingingsrecht 334 1.2.3 De beginselen van mededinging als economisch fenomeen:
marktafbakening 336 1.3 Het doel van het EG-mededingingsrecht 338 2 Artikel 81 EG - het kartelverbod 340 2.1 Inleiding 340 2.2 Artikel 81(1) EG 340 2.2.1 Cobrdinatie van het marktgedrag 341 2.2.2 'Ertoe strekken of ten gevolge hebben' 345 2.2.3 Beperking, verhindering of verstoring van de mededinging 346 2.3 Artikel 81(3) EG 354 3 Artikel 82 EG - het verbod op misbruik van een machtspositie 357 3.1 Inleiding 357 3.2 Het vaststellen van een machtspositie 357 3.3 Misbruik 359 3.3.1 Onbillijke prijzen 360 3.3.2 Onbillijke contractuele voorwaarden 360 3.3.3 Leveringsweigering 361 3.3.4 Getrouwheidskortingen 362 3.3.5 Beperken van de productie, de afzet of de technische ontwikkeling
ten nadele van de gebruikers 362 4 De handhaving van artikel 81 en 82 EG 362 4.1 Onschuldige afspraken en artikel 81 EG 363 4.2 De handhaving van artikel 81 EG ten aanzien van hard-core kartels 365 4.2.1 De tip, klacht of klokkenluider 365 4.2.2 Informatie vergaren: inspecties en verzoeken om informatie 366 4.2.3 De mededeling van punten van bezwaar 367 4.2.4 De beschikking 367 4.3 Rechtsbescherming in het mededingingsrecht 368 5 De Concentratiecontroleverordening 368 5.1 De werkingssfeer van de CoVo 369 5.2 De procedure van de CoVo 369 5.3 De inhoudelijke toets van de CoVo 371
14
6 Overheidsingrijpen in de mededinging 372 6.1 Inleiding 372 6.2 Nuttig-effect-regel 372 6.3 Artikel 86(1) EG - het verbod voor publieke ondernemingen 373 6.4 Artikel 86(2) EG - de rechtvaardiging voor publieke ondernemingen 375 6.5 Artikel 86(3) EG 378 7 Staatssteun 378 7.1 Inleiding 378 7.2 Artikel 87(1) EG 378 7.3 Artikel 87(2) en (3) EG 381 7.4 Procedures betreffende staatssteun 382
IX HET ECONOMISCH EN MONETAIR BELEID 385
1 Inleiding 385 2 Economische coordinate 386 2.1 Economische grondbeginselen 387 2.2 Multilateraal toezicht 388 2.3 Gemeenschappelijke handhaving van buitensporige tekorten in de
lidstaten 389 3 Monetaire unie 393 3.1 Het monetaire beleid in het Eurogebied 397 3.1.1 Aanhouden van prijsstabiliteit 398 3.1.2 Het wisselkoersbeleid 399 3.1.3 Overige taken van de ECB 399 3.1.4 Beleidsinstrumenten van de ECB 400 4 Voorwaarden voor deelname aan het Eurogebied 400
X HET SECTORENBELEID EN HET FLANKEREND BELEID 403
1 Inleiding 403 2 Het landbouwbeleid 403 2.1 De achtergronden van de landbouwtitel 403 2.2 De landbouwtitel in het EG-Verdrag 404 2.3 De landbouwtitel in de praktijk 405 2.4 De landbouwtitel als juridische proeftuin 408 2.4.1 De verdeling van bevoegdheden tussen de Gemeenschap en de lidstaten 408 2.4.2 Grondrechten en het GLB 409
15
RECHT VAN DE EUROPESE UNIE
2.4.3 Rechtsgrondslagen en het GLB 409 2.4.4 Comitologie en het GLB 410 2.5 Het communautair gehalte van het GLB 410 3 Het vervoerbeleid 411 3.1 De achtergronden van het vervoerbeleid 411 3.2 De praktijk van het gemeenschappelijk vervoerbeleid 411 3.3 Het communautair gehalte van het gemeenschappelijk vervoerbeleid 413 4 Het atoomenergiebeleid 414 4.1 De praktijk van Euratom 414 4.2 Het communautair gehalte van het atoomenergiebeleid 415 5 Flankerend beleid ten opzichte van het vrije personenverkeer:
de ruimte van vrijheid, veiligheid en rechtvaardigheid 415 5.1 Inleiding 415 5.2 De geschiedenis van de ruimte 416 5.3 De ruimte in de PJSS-pijler 417 5.3.1 Politiele samenwerking 418 5.3.2 Justitiele samenwerking en onderlinge aanpassing van het strafrecht 418 5.3.3 Institutionele bepalingen en rechtsbescherming 419 5.3.4 Het communautair gehalte van de PJSS-pijler 421 5.4 De ruimte in de eerste pijler 422 5.4.1 Visa, asiel en immigratie 422 5.4.2 Samenwerking inzake grensoverschrijdend burgerlijk recht 423 5.4.3 Institutionele bepalingen en rechtsbescherming 423 5.4.4 Het communautair gehalte van de ruimte in de eerste pijler 425 5.5 De opneming van het Schengen-acquis 425 6 Het overige flankerende beleid van de Gemeenschap 426 6.1 Inleiding 426 6.2 Werkgelegenheid 426 6.3 Douanesamenwerking 427 6.4 Sociale politiek, beroepsopleiding en jeugd 427 6.5 Cultuur 431 6.6 Volksgezondheid 431 6.7 Consumentenbescherming 432 6.8 Trans-Europese netwerken 433 6.9 Industrie 434 6.10 Economische en sociale samenhang 434 6.11 Onderzoek en technologische ontwikkeling 436 6.12 Milieu 436 6.13 Maatregelen op het gebied van energie, civiele bescherming,
toerisme en ander beleid 438 6.14 Het communautair gehalte van het flankerende beleid 439 16
XI HET BUITENLANDSE BELEID VAN EUROPA 441
1 Inleiding 441 2 Het buitenlandse beleid van de Gemeenschap 441 2.1 De bevoegdheid van de Gemeenschap om een buitenlands beleid te
voeren 441 2.2 De exclusiviteit van de bevoegdheid van de Gemeenschap 444 2.3 Verdere procedurele overwegingen bij het internationaal optreden
van de Gemeenschap 445 3 De terreinen waarop de Gemeenschap een buitenlands
beleid voert 446 3.1 De gemeenschappelijke handelspolitiek 446 3.2 Het associatiebeleid en het ontwikkelingsbeleid 448 4 Het buitenlandse beleid van de Unie 450 4.1 Het Gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid 450 4.2 Het buitenlandse beleid inzake PJSS 453 5 De uitbreiding van de Unie 453
XII DE ONTWIKKELING VAN DE EUROPESE INTEGRATIE 457
1 Inleiding 457
2 Economische integratie 459 3 Juridische integratie 465 4 Politieke integratie 474 5 Een chronologie van de Europese integratie in steekwoorden 481
BlBLIOGRAFIE 4 8 5 JURISPRUDENTIEREGISTER 4 9 5 WETGEVINGSREGISTER 525 TREFWOORDENREGISTER 553
17
