A Declaration of interdependence

A Declaration

of

lnterdependence

Hans

Nieuwenhuis

Fundamentele

rechten voor

ecosystemen?

'All

men are created equal'.

Is het

niet tijd voor

een nieuwe Declaration

of

Independence? Thans één waarin

de onvervreemdbare rechten van de natuur worden vastgelegd:

'All

living

beings are created equal'. Hebben

zrj

níet zonder onderscheid recht

op 'life, liberty

and

the

pursuit of

happiness'?

Het uitroepen van nieuwe fundamentele rechten dient vaak ter rechtvaardiging van een vrijheidstrijd: van de bevrijding van de Verenigde Staten van het Britse

juk

in

de achttiende eeuw

tot

en met de

strijd

van het dierenbevrijdingsfront

in

onze dagen. Moet ook niet een fundamenteel recht worden toegekend aan de natuur als ecosysteem, om haar te bevrijden van de mens, die zich op aansporing van Descartes heeft opgeworpen als haar 'maitre et possesseur'?

Natuur

en milieu; vaak

wordt

gedacht dat

zij

iets met elkaar te maken hebben.

Dat is

ook

zo: zrj zrln elkaars tegenpolen.

Milieu

is per definitie antropocentrisch;

voor

de mens

is het

zíjn

Umwelt,

environment, omgeving waarin

hij

zijn 'life,

liberty

and

pursuit

of

happiness'

kan ontplooien. Kenmerk van miiieu is zijn

multifunctionaliteit.

\íe

kunnen de bodem gebruiken

om

woningen

te

bouwen, aardappelen te telen, afual te storten. Soms lopen de gebruiksfuncties elkaar

voor

de voeten. Verbetering van de geschiktheid van de bodem

voor

landbouw kan ten koste gaan van

zijn

functie

bij

de

winning

van drinkwater. Bescherming van het

milieu

wil

zeggeni handhaving van z17n multifunctionaliteit. Sanering van de bodem

in

geval van verontreiniging is gericht op het herstel van de verschillende gebruiks-functies van de bodem.

BiodÍversiteit

en

interdependentie

Hans Nieuuenbuis

natuur'.1 '\We leven en kunnen niet anders leven dan in onderlinge afhankelijkheid

en wisselwerking met andere levende wezens en met de nietlevende natuur. Met

andere woorden, we leven en kunnen

niet

anders leven dan

in

ecosystemen, die

ten slotte het planetaire ecosysteem vormen.'2

Onderlinge afhankelijkheid, interdependentie;twee v ragenrtjzenín ditverband. Hoeveel natuur kan ons

milieu

verdragen? En: hoeveel (multifunctioneel)

milieu

kan de natuur aan?

'§flat

de eerste vraag betreft:

Het

gebied van de Oostvaardersplassen is een van de natuurlijkste ecosystemen van ons land. De aldaar aanwezige aalscholvers breiden

zich

in

rap tempo

uit. Het

ter plekke grazende Heckrund - een door 'terugfokken' verkregen benadering van

het

oerrund

- wordt

aan

zijn

lot

overgelaten;

na zijn

natuurlijk

einde

wordt

het kadaver niet vernietig d, maar overgelaten aan aasvogels,

wormen

en maden.

Aantasting van de

multifunctionaliteit

van het

milieu

dreigt. Palingvissers en

viskwekers

zien hun

bestaan bedreigd

door

de vraatzucht

van

de aalscholvers;

veehouders ztjnbang

voor

het overwaaien van besmettelijke ziekten, veroorzaakt

door

de kadavers.

Thans de tweede vraag: Hoeveel milieu kan de natuur verdragen? Een ongeremd beroep op de

multifunctionaliteit

van het milieu

voor

bijvoorbeeld waterwinning,

landbouw en

veeteeit

kan

onherstelbare schade toebrengen aan

het

onmisbare draagvlak

voor

deze activiteiten: de natuur opgevar als ecosysteem, dar

wil

zeggen

als stelsel van wisselwerkingen tussen de biosfeer en de abiotische bestanddelen, die

te zamen het leven

op

aarde mogelijk maken.

Zo

er na Genesis 1:28 ('vervult de aarde en onderwerpt haar') behoefte mocht

zljn

aao een nieuwer testament

voor

de verhouding van mens en natuur, moet het gaan

om

een 'Declaration

_of

Interdependence'.

Wederzijdse afhankelUkheid, geen

wederzÍjdse rechten

Wederzijdse afhankelijkheid;

uit

dit enkele feit vloeit nog geenszins het bestaan van wederzijdse rechten voort. De wederzijdse belangenbeharriging

bij

het samenleven

van bijen en bloemen (honing

in ruil

voor hulp

bij

de voortplanting) betekent niet

zonder meer dat zrj over en weer recbt kunnen doen gelden op het voortduren van

deze symbiose.

Achterberg formuleert een uitgangspunt dat

hij

aanduidt als 'basisprincipe van

de ecologische

ethiek':

'morele subjecten dienen andere levensvormen prima facie

zo

te

behandelen dat

hun

aanspraken op leven en bloei worden gerespecteerd'.r

t

\Ifl. Achterberg, Partners in de natuur:

een ecologtsche ethieh (diss. Amsterdam

z

Achterberg 1,986, p. 210.

r

Achterberg 1,986, p. 219.

een onderzoek naar de aard en de _fundamenten aan

UvA), Utrecht: Van Arkel 1986.

kheid .

Met

n, die band.

nilieu

jn van reiden ,kken'

w

ztln

rogels, iers en olvers; >rzaakt ;eremd inning, nisbare zeggeí len, die mocht roet het aan van enleven ent niet Iren van cipe van ma facie teerd'.r tten oan A Declaration of

Interd'epend'ence

s5

Zïjn

de'aanspraken' op leven en bloei van de andere

levensvormen' waarvan

Achterberg gewaagt,

;i';

een onschuldigt

*tt"foo''

en zouden

zii

eventueel

kr.r.r..,

,iig'otitt'

tot

echte rechten?

Deproefopat'o**ttà'gtlt"'dwanneerhetrechtinàlnkritischefase

belandt,

en het

_"""k;;

'"i'..ri

...irtsgeding. Een

in

internationale verdragen verankerd fundamenteel recht van

ecosyste-tï

i'

Pas een echt recht' als denkbaar zou

z:lndat

de rechtet

tt*ti**i*

gericht

op

t"*igi"g

van een luchthaven

in

het gebied

van de

t,o";t;";:ï"'in]

ona"'k'

ttn

i^"'ot

strekkend besluit van

regering en parlement' buiten spel zet' wegens onverenigbaarheid

met het

fundamen-tele recht op iysieke

o"*"""U*rheid

van de Oostvaardersplassen'

'Wanneerhetrechtzichconcretiseerttot"th"p""k'uormtdemensnoodzake-lijkerwijs

f,.t

-lddtfi'^t'

Het

formuleren van

""n'p'"tk'

vers/eer en beslissing is een 'talige' acti't'iteit,

dJuit

dien hooÍde is

voorbehouden aan de mens' Ecosystemen

en de daarin

"oorf.o*.1i.*"Ïr-*.^r.fi1k.

l.,r.nrrormen

kunnen

wei ter

sprake

komen, maar

z:t'if"tnt"

niet

tot

spreken

*ttat"

gebracht'

ook

niet door

woord-*"i:ï

*ï

;ÏffiÏJ-,l::. :ru;

het ko n sp reke n' v e rze'

n:oï

"

aangetekend

tegen drooglegging, en hebben geëist: geen

g""'oot

vis?

Of

zou het een voorkeur hebben

uitgesprokenï;;;;t.

noïr..,Í"rna

die het thans in ingepolderde staat herbergt? \X/ij zullen het

nooit.*:tï' D:-;;;"t

geeft haar geheimen

niet

priis:

'O, 't

ruischen van het ranke

riet!

O'

wist

ik

toch

uw

droevig

liedl'

Het voornemen' over te gaan

to"otkt"t'ing

van rechten aan ecosystem err' zal vaak ztjningegeven door de wens om

tt" itdttïit

een aanslag dreigt te plegen op de natuur,

in

_"ti"tll

i'n"t"

_'"n'p"ktt''

Hieryoor

is het verienen van rechten aan de naruur

niet

nodig. Een

plicht.o*

*n-L"rr"ld

beiang

te

ontzien kan heel goed bestaan

,..d.r';;;;ïr,

n.,

iar.rgr,ebbend

obiect een corresponderend subiectieÍ

rechtistoegekend.u*a."*a.r'ikebïschermingvancuitureelerfgoedtegenexPort

is zeer

wel

mogeliik

,o.,d"i

aan

Vermeerr'iö."rttt"

op

DelÍt'

een subiectief recàr

," ,r..l.n.tt

om in

Nederiand te

blilven

hangen'

Fundamentele Plichten

Fundamenteleplichten'inplaatsvanÍundamentelerechten'Nietopschimmige

rechten van de

n"""t'

i"t'op

fundamentlit

oittr"t""t:

dt

*:lt

met betrekking

tot

de natuur,

_-;;;;;o""

_"""d"tht

tonttntttttn'

Honorering van het

funda-mentele begi.rr.i.,rrn rroo, en wederhoor vergt parti]en

die elkaar kunnen

tegensPre-ken.

Rechtsp'"uxïï "i"t

treden

b'it";';;'g;t"

t''^

haar antropocentrisch perspectief.

Indirecrkomt

dit ook

n,".

,o...,

.,i."d. fo,,,,.,1..ing van de fundamenteie

plicht

die

atr"ttu"t'tiïnJat

_{'l' 'iit}

hit;;;;-*ttt""""t'

96_

Hans Nieuaenbuis

subiecten dienen andere levensvormen niet nodeloos, dat

wil

zeggen zonder zwaarder

wegende morele gronden, schade

of

letsel toe te brengen.'4

De

vereniging

'Red

de aalschoiver' eist een verbod

van het

afschieten van duizenden aalscholvers. §íegen de door de

overheidda

rvoor aangevoerde gronden

(de economische belangen

bij

de bescherming van de kweekvis) zwaar genoeg om

het afschieten te rechtvaardigen?

Nu

het recht het Godsoordeel niet langer

tot

de toegelaten bewijsmiddelen rekent,

blijft

slechm de mens over om te beslissen of deze aanslag

op

zrjn 'partners

in

de natuur' door zijn eigen belangen

wordt

gerechtvaar-digd.

Het

basisprincipe van Achterberg

lijkt

ervan

uit

te gaan dat we varkens pas mogen slachten als we daarvoor voldoende zwaarwegende morele gronden kunnen

aanvoeren.

§/at

is de morele grondslag van de varkensfrikandel? Is een

verwijzing

flaar oflze behoefte aan voedsel daartoe voldoende? Maar hoe dan het tegenargument

te ontkrachten, dat slechts het gebruik van plantaardigvoedsel geoorloofd is, omdat

het maaien en dorsen van koren gepaard gaat met minder leed dan het fokken en

slachten van varkens?

De door

Achterberg gewezen weg

voert

rechtstreeks naar een strict vegetarisme. Carnivoren moeten op zoek naar een steviger basis voor onze

fundamentele

plicht

ten opzichte van de natuur.

Is

U

wel eens jaloers,

lui of

gulzig? §fat: alle drie? Dan heeft

U

al drie van de

zeven hoofdzonden bedreven. Fundamentele plichten zi)n de tegenhanger van de

door paus Gregorius de Grote (540 - 604) geboekstaafd e zeven hoofdzonden. Hoofd-zonden heten

zrj

daarom, omdat

ztj

andere, grotere, zonden voortbrengen: van kwaad

tot

erger.

Over de identiteit van onze hoofdzonde jegens de natuur kan geen misverstand

bestaan: gulzigheid. Een droom van overal en altijd: het landvan Kokanje,

Schlaraf-fenland, Luilekkerland; de ontelbare vetgemeste varkens ztjn er

voor

het gri.lpen,

gebraden en

wel,

mes en

vork in

de rug.

Nederland

in

1,997: zestienmiljoen mensen, zestien miljoen varkens. De

provin-cie Brabant is overdekt met varkensstallenwaar kunstmatige bevruchting

zorgÍvoor

een

tijdige

vervanging

van

de varkens die

in

slachthuis en vleesfabriek worden

verheven

tot

karbonade, achterham en frikandel. Op de schaarse plekken waar nog

geen varkensstal staat,

groeit

de maïskolf, een voedergewas

dat behoort

tot

de zogeheten 'mensafhankelijke' planten, planten die

voor hun voortplanting

zijn

aangewezen

op

de

hulp

van de mens.

Als spiegelbeeld van deze hoofdzonde, kan onze fundamentele plicht ten opzichte

van de natuur worden gelokaliseerd: tussen Descartes en Achterberg. \We _mogen

ons niet opwerpen als

haar'maitre

et possesseur",Íraar hoeven ons

ook

niet af te

tobben over de vraag welke zwaarwegende morele gronden we kunnen aanvoeren

ter

rechtvaardiging van het verorberen van een Big Mac.

Als

goed vruchtgebruiker hebben §/e ons

te

gedragen: haar vruchten mogen

wij

genieten, maar het 'wezen'van de natuur mogen

wij

niet aantast.en.

'nbuis arder van rden

;om

)t

de deze Iaar-; _Pas rnen zing :Ient rdat 1en laar tnze

rde

rde rfd-van and raf-r€ÍIr

,in-)or

len A Declaration of Interdependence

_97

bruik

is slechts geoorloofd voor zover her wezen der dingen behouden blljft,,salaa

rerum substant.ia' _, aldus een oude Romeinse bron.5 Zoals ook reeds naar voren

komt

uit

haar oorspronkelijke betekenis, nattí.rt, geboorte, afgeleid yaÍ7 _{nAscor, behoort}

tot

het

wezen

van

de

natuur

dat

zij

zelf

voor

haar

voortplanting kan

zorgen.

Aantasting van haar regenererend vermogen is een halsmisdaad tegen de natuur.