De bronvan Il nieuwe verhalen uit hel BV is de Franse novellenverzamelingles Cenr nouvelles nouvelles(hierna CNN) die tussen 1464 en 1467 is gecompileerd aan het Bourgondische hof in opdrachl van Filips de Goede. Voor de verhalen 2,4,6,8,10, 12, 14, 16,20,22 en 23 uit het BV hebben resp. de verhalen I, 13, 16,27,34,28,35,38,37,61 en 62 model gestaan'. De leksl is in handschrift be- waard gebleven maar de verspreiding heefl hoofdzakelijk via de drukpers plaals gevonden. Vanaf de eerste druk die bij A. Verard in 1486 te Parijs verscheen101
1532 ISvande lekst een dertiental edities bekend'. De tekstvande verschillende edlliesvande CN wijkl niel veelvanelkaar af en daarom is hel niet mogelijk noch noodzakelijk Ie achterhalen welke druk van de CN de samenslellervan hel BV gebruikt heefi'. De bronnen van de oude verhalen zijn echler mogelijk wel te achlerhalen. Pleij" verondersteli dat de druk van Jan Bernlsz. niet de oudste versIevan hel BV is. Hij neemt aan dal de eerste druk van het BV als Nederlands/Engelse dubbelproduktie bij Jan van Doesborch (hierna JvD) in Antwerpen IS verschenen. Daarop wijsl volgens Pleij de grote invloed die JvD Sinds 1531, het jaar waarin hij op helzelfde adres als Jan Berntsz. in Utrecht drukt, op het fonds van Jan Berntsz. heeft". Zijn belangrijkste argument is echter dat er van hel BV 2 Engelse versies uit hel midden van de 16e eeuw bestaan", waarbij hel van belang is Ie weten dat ongeveer 40070 van hel fonds van JvD beSlaat uit Engelse leksten, mei daaronder verschillende Nederlands/- Engelse dubbelprodukties". Met hel oog op deze argumenten is hel dan ook lo- gIsch de bronnen voor de oude verhalen uil hel BV in het fondsvan JvD te zoe- ken.
A~n verhaal I uit hel BV "Hoe onse eersle moeder Eva bedrooch den alder- wIJsten man Adam ons eersle vader" (Gen. 3: 1-6) ligt een passage uitDen oor- spronck onser salicheyr (Antwerpen, JvD 1517) (hierna OS) len grondslag, ler- wIJl ook nog gebruIk IS gemaakl van een gegeven dat we legenkomen in een sa- men~attlngvan de OS,Die bibele inr corre(Antwerpen, JvD ± 1518/19) (hierna BC) . De passage uil de OS die als bron voor hel BV-verhaal heeft gediend volgl de tekst van de Bijbel van 1477 vrij nauwkeurig". Het grote verschil lUS:
sen de OS en het BV. enerzijds en de Bijbel anderzijds is echter dat aan de bijbel- lekst Uitleggingen ZIJn toegevoegd, op het karakter waarvan hierna nog zal wor- den teruggekomenl6.
Delekst van verhaal 3 uit het BV "Hoe die patriarek Loth bedrogen was by zijn I~ee dochteren" (Gen. 19:30) volgt de teksl van de verschillende bijbeledities vnj nauwkeung. Te oordelen naar hel woordgebruik heeft de Bijbel van 1477 aan de lekst ten grondslag gelegen. Zeker is dit echler niet, want gewezen moel worden op een tekst gehelen The .ix. Drunkardes. Volgens het colophon is de teksl In 1523 gedrukt door R. Bankes in London en "translated OUI of the du- c~e''''. De bundel beSlaat uit 9 verhalen die allemaal uit de Bijbel afkomstig ZIJn en waarvan de vindplaalsen hier zullen worden opgesomd: I. Noach (Gen.
6:2-9:29),2. LOlh (Gen. 13:1-19:38),3. Holophernes (Judilh 7:1-14:10), 4. Lor- deloamor (ws, Kedorlaomer, Gen. 14:1-17), 5. Amnon en Thamar (2 Samuel 13:1-38),6. Nabal en Abigaïl (I Samuel 25:2-42), 7. Belsazar (Daniël 5:1-6:1), 8. Simon (Mak. 16:11-18),9. Ela (I Kon. 15:33-16:14).
We hebben hIer hoogstwaarschijnlijk te maken mei een vertalingvaneen niet in
Dat Bedroch der Vrouwen, een onderzoek naar de functie van een 16e eeuwse
verhalenbundel
lPIET FRANSSEN
Inleiding
Het onderwerp van dit artikel is de verhalenbundelDat Bedroch der Vrouwen (hierna BV), die omslreek 1532 gedrukl is door Jan Bernlsz. te Utrecht'. De tekst is door mevrouw Kronenberg in haarBibliografiebeschreven onder num-
mer NK4422'. .
Hel BV is een verzameling verhalen rond het thema 'de listen van vrouwen in verleden en heden'. Aan de hand van 23 verhalen laat de schrijver zien hoe vrouwen steeds weer mannen bedriegen en altijd bedrogen hebben. De bundel bevat naast de verhalen een proloog, een voorwerk en een conclusie. Afwisslend wordt een loud' en een 'nieuw' verhaal verleid; de oude verhalen, waarvan de stof algemeen bekend is, spelen in de Bijbelse of Klassieke Oudheid, terwijl de nieuwe verhalen in de late Middeleeuwen zijn gesilueerd'. Destof van II vande 12 nieuwe verhalen is ontleend aan de Franse novellen bundelles Cent nouvelles nouvelles; van slechlS 1 nieuw verhaal, nummer 18 uit Het BV, is de bron onbekend'.
Het uiteindelijke doel van dit onderzoek is het bepalen van de functie van het BV in de 16e eeuw. De funclie van een tekst wordt In eerste instantie bepaald door de intentie van de schrijver. Hij kiest het onderwerp en bepaalt de vorm en de inhoud en hoewel de schrijver bij de keuze en uitwerking van zijn onderwerp altijd beïnvloed wordt door de in de maatschappij geldende waarden en normen', zal de persoonlijkheid van de schrijver in de vorm en de Inhoud van de tekst tot uiting komen. In dil artikel zal dan ook worden Ingegaan op de vraag wal de specifieke invloed van de schrijver op de vorm en de Illhoud van het BV is geweest terwijl een vervolgartikel zal gaan over andere factoren die de functie van het BY hebben bepaald en over de vraag welke functie het BV in de 16e eeuw heeft vervuld.
Om inzicht te krijgen in de intentie van de schrijver zal, uitgaande .van de veron- derslelling dal de oudste druk van het BV bij Janvan Doesborchlil Antwerpen is verschenen, worden onderzocht van welke bronnen de samensteller voor de oude verhalen gebruik heefl gemaakt en hoe het idee is ontslaan om een bundel àla het BV Ie maken. Hierdoor zal de ontstaansgeschiedenisvan hel BY en de werkwijzevande samensteller worden belicht, waarna dit beeld zal ",orden ge- completeerd door een overzicht van de argumenten die aannemelIjk kunne.n maken dat de oudste druk van het BV bij Jan van Doesborch te Antwerpen IS verschenen en dal hij, naast de drukker, ook de samensteller is. Hierna zullen de inhoudelijke verschillen tussen het BV en de bronnen aan bod komen, waar- bij zal worden geprobeerd deze te verklaren va~uitde karaktenstleke werkWIjze en wereldbeschouwing van de samensteller. DJ! moet uJ!ellldeliJk resulterenlil
een antwoord op de vraag in hoeverre de persoon van de samensteller de vorm en de inhoud van het BV heeft bepaald om op basis hiervan te kunnen komen
Dar Bedroch der Vrouwen
lot een uitspraak omtrent de intentie van de samensteller.
De bronnen van hel BV
271
272 Piet Franssen Dat Bedrach der Vrouwen
273 hel Nederlands overgeleverd werkje Uil het fonds van JvD. Hierop wijst naasl
hel feil dal de lekst uit hel Nederlands vertaald is, het gegeven dal de verhalen 2 en 3 uil de Engelse tekSl met dezelfde houlsnedes in hel BV voorkomen, lerwijl ook verhaal 5 over Amnon en Thamar in het fonds van JvD met onbekend ts.
Het verhaal over Loth en zijn (wee dochters is inThe .ix. Drunkardesnel als in de Bijbel slechts een onderdeel van het hele verhaal over Loth. De woordkeuze komt dermate overeen met die in het BV en de BIjbel van 1477, dat met kan worden uitgesloten dat de niet overgeleverde Nederlandse versie van The .ix.
Drunkordesals bron heeft gediend voor het derde verhaal uit hel BV".
De tekst van verhaaiSuit het BV "Van die vrouwe Jahel die den groten capi- teyn Sisara bedrooch" (Richl. 4:17-22, 6:24-27) komt vrijwel letterlijk overeen met de teksl Uil de BC en wordt bovendien vergezeld van dezelfde houtsnede".
Verhaal 7 Uil het BV "Van dat bedroch dat Holophernen verwan" (Judith 8:1-14:19) volgt lOt regel 25, evenals verhaal 5, de lekst uit Be. Daarna wijken de tekSlen aanzienlijk van elkaar af en komt de woordkeuze van hel verhaal meer overeen met die in de Bijbel van 1477 en The .ix. Drunkardes20.
Een verhaal uitDer. ix. Quaesten (Antwerpen, JvD 1528) heefl als bron gediend voor verhaal 9 uit het BV "Een out bedroch hoe die prince Naboth dootgesla- gen wert door die vrouwe Jesabel" (I Kon. 21), ondanks dal de lekst UilDer .ix.
Quaeslen handclr ovef Achab een van de negen slechtste mannen die ooit ge- leefd hebben, en de echtgenooI van Jezabel".
Verhaal II Uil het BV "Een bedroch in ouden tijden geschiet van Vergilius" be- val2 verhalenover Vergilius. Het eersteverhaalgaat over een meisje met wie hij overspel wil plegen. Zij trekt hem in een mand naar boven, omdat haar kamer op een bovenverdieping is. Halverwege laat zij hem echter hangen, zodathiJde volgende morgen voor de hele stad te kijk staal.
Hel andere verhaal gaat over de vrouw van Vergilius, die een minnaar heefl.
Vergilius verdenkt zijn vrouw van overspel en hij maakt een metalen leeuw d,ie als eigenschap heeft dat eenieder die zijn hand in de bek van de leeuw steek I en liegt, zijn hand verlies!. Ook de vrouw van Vergilius moel de proef doen, ma~r zij heeft haar minnaar ertoe gebracht zich in zOlskleren te steken, waardoorZIJ zonder angst kan beweren
datse metten man daer si mede beclaget "'as niet meer te doen hadde. dan mei dien iOl die daer slOnde u
en Vergilius bedrogen is. Als bron van dit verhaal uit hel BV heeft het boek Vir- gilius(Antwerpen?, Willem Vorsterman 1518-1525?) gediend. De samensteller van het BV heefl niet gebruik gemaakt van de Engelse verSIeOf the Iyfe of Vtr- gilius and of his deoth die van de pers van JvD (Antwerpen 1518?) koml en waarvan men aanneemt dal de tekst is gebaseerd op de oudste, niet overgelever- de, Nederlandse druk".
De bron van verhaal 13 uil het BV "Een bedroch geschiet in ouden tijden hoe Sampson bedroghen wert" (Richt. 16:4-21) heb ik niet kunnen achlerhalen.
Hoewel het verhaal de bijbeltekst vrij nauwkeurig volgt, wijkt hel woordge- bruik op sommige plaatsen van alle geraadpleegde edilies af.
De bron van verhaal 15 uit het BV "Een Oudl bedroch geschiet in oude tijden"
isDie Historie VOIIden stercken Hercules (Antwerpen, JvD 1521). Het verhaal uil het BV is een zeer slerke verkorting van dil boek. Nadat enige hoofdstukli- tels zijn genoemd, wordt het verhaal gecentreerd rond twee gebeurtenissen. Oia-
nyra krijgl van Nessus een liefdesdrank op het moment dat hij wordt doodge- schoten door Hercules. Later wordl Hercules verliefd op Jole, waarop Dianyra, Hercules een hemd stuurt dat IS Ingesmeerd meI de 'liefdesdrank'. Deliefdes- drank blijkt vergif te zijn en Hercules slerft onder helse pijnen, 'door de schuld maarzond~r":ledeweten van Dianyra', zoals de samensteller schrijft. Uniek is deze combll1aue van de [wee verhalen niet. In de vertaling van Boccaccio'sDe Claris mulieribus, Bescrivende vonden doorluchtighen glorioesten endeedelsten vrouwenuil 1525vinden we hetzelfde verhaal, weliswaar zonder inleiding, maar voorafgegaan door hel verhaal over Hercules en Jole, dal nog aan de orde zal komen1".
In verhaal 17 van het BV "Een oudt bedroch geschiet in ouden lijden" dal gaat over koning Salomon en zIJn hefde voor buitenlandse vrouwen (1 Kon. 3: I, 3:3-14, 5: 15-17, 10:24-25 en 11: 1-1-24) wordl de bron van hel verhaal, in hel BV zelf genoemd: I .Dit voorseyt vindi c1aerlic int ierste boeck der coningenl int .xi.
capil. in die Bibel"". De samensleller heefl waarschijnlijk gebruik gemaakt van de Bijbel van Jacob van Liesveldl, omdat we in deze Bijbel een scheiding vinden lussen de 2 boeken Samuel en de 2 boeken der Koningen. Andere Bijbels ken- nen deze scheiding OIel. ZIJ bevalten 4 boeken der Koningen, waarbij hel in het BV genoemde dan het derde boek is.
De bron voor verhaal 19uit het BV "Een bedroch van ouden tijden" over Her- odias en Johannes de Doper (Mattheus 14: 1-11) heb ik niet kunnen vinden.
Hoewel hel verhaal vrij nauwkeurig wordl gevolgd, wijkt het woordgebruik af van de geraadpleegde bijbeledities".
Verhaal 21 Uil het BV tenslotte, "Een bedroch van ouden tijden", behandelt het verhaal van Jole en Hercules. Jole, de dochIer van de door Hercules ver- moorde koning Pricus, lijkl het beier om wraak te nemen door Hercules lot
"vroulijcke ende bespotlelike wercken"l1 te brengen dan hem te doden met een zwaard. Dit verhaal is zoals gezegd ook te vinden in de Boccacciovertaling waarbij de bewoordingen zo treffend overeenkomen, dat we mogen aanneme~
dal deze leksl als voorbeeld heefl gediend voor hel BV-verhaal vooral ook om- dal we het verhaal in deze vorm niel bij JvD tegenkomen". '
Het BV als 'hook of wikked wyves'
Nu we gezien hebben welke bronnen de samensleller van hel BV gebruikl heeft kunnen we ons afvragen hoe hij op het idee is gekomen om zo'n thematisch~
bundel te maken. Verhaal 37 uil de CNN geeft daarvoor een aanwijzing. Hel verh~al begl~t me~ een inleIding, waann wordt verteld over een echtgenoot die veel In geschIedeOIsboeken leesl met het doel Uil Ie vinden op welke manieren vrouwen In slaal zIJn hun echtgenooI te bedriegen. Voor eigen gebruik heefl hij
Uil ZIJnbronnen een compendium gemaakt opdat hij beIer op zijn hoede zal zijn als zIJn eIgen vrouw 0011 een van deze Iislen wil gebruiken. Ondanks dit boek wordt. de. man tochdoo~zijn eigen vr?uw bedrogen, waarna hij inziet dat zijn c~mpilatlewaardeloos IS omdat de listen van vrOuwen nu eenmaal oneÎndig z1Jn19.
Het motief kom I oorspronkelijk uit de Arabische literatuur en maakt deel uit van het verhaal vanSindibaden de Oosterse versies van het verhaal van de 'Ze- ven Wijzen"'. Naast deze versie van het verhaal in de CNN, kom I hel motief in de West:Europese. literatuur ook nog VOOr inLi Lais de Gugemarvan Marie de France, In hel Itahaanse gedichtCostigobriconen bij Petrus Alphonsus in diens
274 Piet Franssen Dal Bedroch der Vrouwen
275 Disciplina Clericalis" . Hel bekendste voorbeeld is echler te vinden bij Chaucer
in de proloog van de Wife of Bath in zijn Canlerbury Tales (1387-1400)".
In de CNN en bij Chaucer is de beschrijving van het 'book of wlkked wyves' Lt.t. andere teksten vrij concreet. De inhoud van dit 'fictieve' boek bestaat uIt verhalen uit de antifeministische en antihuwelijksliteratuur.
In de inleiding van verhaal 37 Uil de CNN wordt verwezen naar Malheolet, Ju- venaJis en deQuinze Joyes de Mariage. DeLamen/arlOnes Ma/heolul/ISeen La- lijnse tekst uit het eind van de dertiende eeuw, die algemene bekendheId heeft verkregen sinds Jehan Ie Fèvre er in de jaren 1371-72 een Franse vertaling van maakle. Het werk is een waarschuwing legen de vrouwen hel huwelijk en alle beschikbare autoriteiten worden aangehaald om het betoog Ie ondersteunen.
Het vormt een van de voornaamste bronnen voor de proloog van deW~fe of Bath van Chaucer". Juvenalis (c. 60.140 na Chr.) is een Latijns satirendIchter die vooral beroemd is geworden om zijn zesde satire die de onbeschaamdheden en ondeugden van de deftige Romeinse matrones hekelt. Ook in deQuinze Joy- es de Mariage (1420-1430) wordt tegen het huwelijk en de vrouw geageerd.
Chaucer noeml de schrijvers Theophrastus, Hieronymus, OVldlUS, de wijshe- den van Salomon en hel werk Valerius. MeI deze titel wordt de briefValerius ad Ruffinum(1181) bedoeld, die door Walter Map is geschreven en later is opge- nomen in zijn werk De nugis curia/hun. Ook deze brief, dIe vaak, en ook door Chaucer aan Valerius Maximus wordt toegeschreven, bestrijdt w.~er h~t huwe- lijk. De in dit kader belangrijksle schrijver van het genoemde vIjftal IS echler Hieronymus, die in zijn uiterst populaire geschrift AdversusJovlIlianum (393 na Chr.) de enig overgeleverde versie van Theophrastus boekLiber aureolus de nuptiisopneemt, waarin de vraag wordt be.h~deJdof een WIJSman moel trou- wen. Dit boek is door Middeleeuwse autoriteiten als Abelard, Johannus de Sa- lisburiensis en Vincent de Beauvais uitvoerig geciteerd en ook bij Albrechl von Eyb in diens Ehebüchlein komt Theophrastus uitgebreid aan hel woord".
Deweergave van het betoog van Theophrastus wordl door Hieronymus ingebed in zijn eigen werk, dat de vraag behandelt of de gehuwde vrouw gelijkwaardIg IS aan de maagd, zoals Jovinianus beweert. Hij concludeert dat de toestand van maagdelijkheid, zowel van mannen als van vrouwen, te prefererenISboven het huwelijk. Hij onderbouwt zijn betoog met cilalen van Salomon en Paulus en voorbeelden van slechte vrouwen. Hieronymus boek heeft 111de late MIddeleeu- wen een belangrijke functie gehad, omdat hel de geestelijkheid moest overtui- gen van de wenselijkheid van hel celibaat. Pranveronde~steltdan ook dal de vroege antifeminislische literatuur niet zozeer van anllfemlnlsmegetuigt~ls wel van een afwijzing van het huwelijk en dat deze lileratuur vooral zal zIJn ge- bruikt door de geestelijkheid en op de Universiteiten. . Desamensteller van het BV plaatst zich duidelijk in een tradilie. Het BV IS de realisering, de verwerkelijking van het fictieve 'book of wikked wyves' dati~de overlevering alleen is aangeduid. Bovendien kan er bij het BV geen .lwlJfel bestaan over de al1lifeministische lendens. De andere tekslgedeelten slUiten bIJ de realisering van het boek goed aan. Na de titel, die op de volgende pagina wordt geherformuleerd en die opvalt omdat helnut voor mannen en vro~wen zo precies wordt aangegeven, volgt een lijst v~n24 citatenH .~?der degeciteer- de schrijvers bevinden zich Theophraslus, Hteronymus, OVldlUS en Salomon.
Vier van de vijf schrijvers die ook Chaucer noeml. Daarnaast worden kerkva- ders, klassieke schrijvers en de aposlei Paulus geciteerd. Het voorwerk wordt afgesloten met een verontschuldiging van de 'Dactor', de schrijver. voor al die
kwetsende citaten. De bundel wordt eveneens afgesloten met een verontschuldi- gende conclusie, hoewel ook daarin wordt herinnerd aan hel feil dal de lislen v~n vrouwen nu eel~'.Tlaal oneindig zijn en dat dus ook het BV geen garantie bledl dat de mannelijke lezer niel ook door zijn vrouw wordt, of zal worden bedrogenJ6 .
Het is echter ook mogelijk dal het BV moel worden gezien als een tegenhanger van de BoccacclOvertalingBescrivende vanden doorluchlighen glorioes/en ende edels/en vrouwen (1525), een boek dat 104levenbeschrijvingen beval van voor- treffelijke vrouwen en waarmee de samensteller blijkens verhaal 21 uit het BV bekend was. Dil werk van Boccaccio als boek Over goede vrouwen staat niet al:
leen. Het is zelf een VOOrname bron geweest voor Chaucers Legend of good Women (c. 1380), terwijl in dil verband ook twee Franse leksten de aandachl verdienen, te welen deMiroir des bonnes femmes(c. 1280-1300) en Le livre du Chevalier de La TOllr Landry(1371-72)
DeMiroir des bonnesfemmesis de belangrijkste bron van hellaalstgenoemde werk, dat uitzonderlijk populair is geweest", en dat onder de titelSpieghel der Duechl (1515) o~k i.n het Nederlands is venaaid en gedrukt". Het boek gaat over een ndder die zIJn twee dochters wil onderwijzen. Aan de hand van exem- pelen, sleeds een uil de Bijbel en een uit een andere bron, laat hij zijn dochters zien hoe ze Zich moeten gedragen. Hoewel de titel van de Miroir het niel doet vermoeden, bevat het boek naasl een afdeling voorbeelden van goede vrouwen (onder wIe Juduh) een zelfs uitgebreidere afdeling voorbeelden van slechle vrouwen (onder wie Eva, Dalila, Jesabel, Jahel, Herodias en de dochters van Loth). Grigsby brengt het idee van deMiroirzelfs weer in verband meI het Ver- haal van Sindibad; hij noemt het "An allempl to dislinguish good from bad women"J9-. Duidelijk is wel dar naast 'het boek over slechte vrouwen' ook 'het boek over (goede) vrouwen' een grote populariteit kent en dat de vormen nauw met elkaar verbonden zijn.
De ontstaansgeschiedenis van het BV en de werkwijze van de samensteller kan nu als vo.lgt worden samengevat. De samensteller leest de CNN, waarbij hij wordt gelnsplreerd door het begin van verhaal 37 omeen dergelijk boek te ma- ken. Voor de nteuwe verhalen put hij vrijwel Uilsluitend uit de CNN, terwijl hij VOor de oude verhalen in eerste instantie, naast de Bijbel, gebruik maakt van leksten die voorkomen in het fonds van JvD. In het ene geval waarin hij dat niet doet (verhaal I I), betrefl he, een leksl die ook in hel fonds van van Doesborch voorkoml, terwijl in het andere geval (verhaal 21) de bron qua lhemaliek uit- zonderlijk 'goed' aansluil bij het BV. In de keuze van de oude verhalen, zit net al~.In de keuze van de citaten, een grore mate van traditionaliteit<fo. waaruit blijkt dal de samensteller zich bewust is van de traditie waarin hij zich met hel BV plaatst. Enige originaliteit kan hem in deze niel verweten worden. Hoe de samenstelling in concreto wat betreft de oude verhalen is gegaan, is moeilijk Vast te stellen. De overeenkomsl met de bronnen is vaak zo groot dat in ieder ge- v,,1 kan worden geconcludeerd dat de samensleller erg goed op de hoogle moet ZIJn geweesl van de omvang en inhoud van hel fonds van JvD. Eigenlijk komt alleen de drukker zelf in aanmerking, omdat hij alleen weet wat hij drukt welke leksten hij in zijn fonds heeft en waar bruikbaar materiaal te vinden is:
Hel BV en het fonds van JvO
AJvorens in te gaan op de inhoudelijke verschillen lussen het BV en zijn bron-
276 Piel Franssen Dat Bedroch der Vrouwen
277
nen. moet tcr afronding van het beeld van de ontstaansgeschiedenis van het BV aandacht worden geschonken aan het leven en fonds van JvD en de argumenten die zijn aan te voeren om hel BV daartoe te rekenen.
Over het leven vanJvD is weinig bekend. In 1508 wordt hij als 'verlichtere' aan- geduid in de archieven van het Sint-Lucasgilde van Antwerpen. In 1515 wordt hem door de raad van Brabant een octrooi LOegekend "om Iemogen printen nieuwe werken in Brabant en Overmaze" en in 1523 komen we zijn naam tegen op de Subsidy Rolls, "De Johanne van Dwysborow, extraneo, pro xls per an- num ijs", als parochiaan van St. Martin in the Fields te Londen. Blijkens een gegeven uit de rekeningen van de Buurkerk te Utrecht is hij in 1536 aldaar over- leden.
Tussen 1504, het jaar van zijn eerSte gedateerde druk en 1532, het jaar van zijn laatst gedateerde druk, produceert JvD zo'n 50 verschillende boeken, waarvan
±50010 in het Nederlands, ±40"70 in het Engels en ± 10010 in het Latijn. In Ant- werpen drukt hij tussen 1502 en 1531? op vier verschillende adressen, waarna hij in 1531 naar Utrecht vcrhuist, waar hij zich op hetzelfde adres als dedrukker Jan Bernlsz. veslig141•
Naast zijn activiteiten als drukker, is JvO ook actief geweest als vertaler. Hij heeft voor de Londonse drukker Wyer The four lakens uit het Nederlands vcnaald41, terwijl hij wordt gezien als de mogelijke venaier van de lekst Vonden .X. Esels uil hel Engels4J• Daarnaast maakt een aantal van zijn uitgaves het waarschijnlijk dat hij ook werkzaam is geweest als compilator. Zijn uitgave Den oorsprol/ck onder salicheYI(1517) heeft hij verkort uitgegeven alsDie bibe- /e inl carte (1518/19), terwijl een gedeelte van de tekst apart is uitgegeven als Vijflhien vreesse/ijke lekenen (c. 1505), waarvan hij tevens de Engelse vertaling The fiJIeen lakens(c. 1505) heeft gedrukt. Zijn uitgave Of Ihe new Landes(c.
1520?) is een compilatie van vier teksten, waarvan drie door hem zijn uitgege- ven.
Aan de argumenten die Pleij al heeft aangedragen om een oudere druk van het BV van cic pers van JvD te veronderstellen, kunnen de volgende worden toege- voegd. De invloed van JvD op het fonds van Jan Berntsz. wordt gekenmerkt door het feit dat vanaf 1531 Jan Berntsz. een aantal boeken uit het fonds van JvD herdrukt. Zoals we gezien hebben, wordt \Oor de oude \erhalen uit het BV zeer sterk geleund op teksten uit het fonds van )VD, zodat het op basis hiervan uiterst waarschijnlijk is dal ook hel BV een herdruk is. Bovendien zien we in het BV ook ci.:neiging tot compileren die zo kenmerkend is voor andere teksten uit het fonds van JvD. De Bijbelse verhalen uit het BV, The .ix. Drunkardesen Der .ix. Quaeslen en wellicht ook die uit de OS en de BC, lijken allemaal gebasecrd te zijn op ècn bron, waarbij de verhalen die in verschillende boeken voorkomen, worden aangepast aan de situatieu .
Een tekst vergelijking van een passage uit de verschillende versies van het Vergi- liusverhaal, maakt het nog aannemelijker dat een oudere versie van het BV heeft bestaan. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de Engelse vertaling van het BV, The Deceyle of Women (DW):
Fr:jusque~ au seconde~lagede la tour. EI QU3nl iJ fUI ainsi queà dil piedz de la fenetre Ned: tot der lweeder stadien vanden loren. Endeal~hi op .x. voeten ...
De Engelse Vergiliusleksl laaI dele passage weg"'
OW: and whall he "a.:o.,1(1. fOOie (rom lhe ,... yndow she made [he eorde fasle(E2,") BV; ende si dede hem optreeken tot aan dal midden ,an den hu)se Ende als hi op elf voeten na bi haer vensteren "as (E3r)
Als we de BV-passage en de DW-passage vergelijken, zien we het verschil tussen 'elf voeten'en '.xI. fooIe'. Hellijkl aannemelijk dat 'xl'een verlezing vanlxi'is en dat dus een oudere druk van het BV of van DW (gebaseerd op de druk van JvD) moet hebben bestaan. Deze veronderslelling wordt gesteund door het feit dat el1lge houtsnedes111 de door mij geraadpleegde Engelse druk imitaties zijn van houtsnedes uit het BV. Dit is alleen verklaarbaar als we aannemen dat de betreffende houtsnedes na de dubbelproduktie vanJvD, zijn meeverhuisd naar Utrecht, ~od~{ze wel moesten worden nagesneden. Een laatste aanwijzing voor de bemoelel1lS vanJvDmet het BV vinden we in het BV zelf. Na verhaal 20 staat de volgende teks!:
~iesghelijcs is 00(.' gheschiet tOl London in Engelamintcorte zuYlwerck, by die abdie van sml salvators. van eellen Lombaert cnde eens coopmanswijf. (J3r)
Deze omschrijving verraadt m.i. bekendheid met de geografische situatie in Londen; kenl1ls waarvan we mogen veronderstellen dat JvD die bezat
Het lijkt op basis van deze gegevens uilerst waarschijnlijk dat er na 25j~ni 1528 (datering van Der .IX. Quaesten) en voor 1532 een Nederlands/Engelse dubbel- produktIe BV /DW IS verschenen, waarvanJvDniet alleen de drukker maar ook de samensteller is geweest.
De inhoudelijke verschillen lussen hel BV en zijn bronnen
In dit gedeelte zal in beknopte vorm een overzicht worden gegeven van de belangrijkste verschillen tussen het BVen zijn bronnen, wat zal worden gevolgd door een pogll1g deze versc~"len te verklaren. Bij deze verklaring zal de vraag naar de II1vloed van de schnJver op de vorm en de inhoud van het BV wederom centraal staan.
De verhalen uit het BV zijn in bijna alle gevallen bewerkingen van de bronnen.
De hoofdreden hiervoor is dat de samensteller de voorbeeldteksten vaak 'terk bekort heeft en alleen de kern van het verhaal heeft overgenomen. Deze bekor- tll1g komlop.~wee ma~!eren t?t stand; enerzijds worden passages gewoon weg- gelaten, terwIjl anderzijds de lI1houd op een zakelijker, soberder manier wordt weergegeven. De tekstvergeJijking zal zich daarom loespitsen op de toevoegin- ge~ Inhet BV en dte verschillen die invloed kunnen hebben gehad op de karak- terisering van personen en daardoor op de betekenis en werking van de lekst.
Aan alle oude verhalen is een titel toegevoegd, waarbij in de eerste 7 verhalen wordt meegedeeld Wte bedrogen wordt en tevens in 4 verhalen door wie.
In alle oude verhalen wordt aan het einde van de tekst nog eens uitdrukkelijk gezegd dat de man door de vrouw bedrogen is, terwijl in 3 verhalen (7,13,17) deze constarenng wordl versterkt met een uitspraak over de macht van de vrouw". Daarnaast worden de kwaliteiten van de mannelijke hoofdpersoon (en dus van het slachtoffer) breed uitgemeten met name in de verhalen I 1I en
IS~1. • •
In verhaal 7 wordt het karakter van Judith t.o.v. de bronnen veranderd. In het BV-verhaal wordt meer aandacht besteed aan de vleiende woorden die Judith spreekt en aan haar onderdanigheid", terwijl ook het moment waarop zij het hoofd van Holophernes afslaat anders wordt beschreven", waardoor de teneur van het verhaal111het BV afwijkt van die in de Be. In de BC wordt Judith heilig genoemd en vergeleken met Maria;111het BV valt het accent op de macht van de
278 Piet Frallssen Dat Bedroch der Vrouwen 279 vrouW die zoveel mannen hun leven heef[ gekostSo. ,
Bij het eerste verhaal uit het BV, over Ada~ en Ev~, moeten we lets, I,anger stilstaan, De eerste toevoeging versterkt een I~ de, Mldde~eeuwen, traditIOneel vooroordeel tegenover vrouwen als zouden ZIJ wispeltung en minder stand- vastig zijn:
50 kende hi (de duivel PF) die slarcheyt desman~.so dachte hi die vrouwe le bedrieghen.
.... ant si van brooscher nalUeren is ende crancker om .... ederstaen(Blv)
Even later blijkt deze 'starcheyt des mans' echter ook niet zoveel voor te stellen:
ende ghaf hem voort haren man Adam, die daer~ocaf adt, als een die niet en wildevertoo~·
nen zijn wijf. die nochtans die wijste man was dIe oy!. opter aerdcn Quam. sonder alleen dIe sone gods, (BIV)H,
Eva'c;; schuld aan de zondeval wordt echter in de volgende toevoeging, waarin Ada;;' als prefiguratie van Jezus optreedt, al gerelativeerd'u, waarna de tekst van het verhaal wordt afgesloten met een 'Nota' die grotendeels overeenkomt met passages uil de OS. In de ota wordt de klassieke vraag behandeld of de vrouw beter is dan de man, omdat zij niet in Da~ascus IS gemaakt zoals de man, maar in het paradijsSJ, wat maakt dat sommIge vrouwen
wiIJen zUn der mannen meester, sa dat dick noch ghebl/ertIlUter tljdt inder were/I. (BV I, B2r. eurs. PF)
Deschrijver vervolgt hierop met de tegenwerping dat God de heerschappij van de man over de vrouw bevolen heeft met dien verstande dat demanne~ hun~~
zin moeten onderhouden, hoewel volgens de schrijver "daer nu veel beden zIJn die dat ghebot niet en onderhouden" (B2r, curs. PF). In het verdere betoog wordt verklaard waarom God de vrouw uit het middel van de man heeft ge- maakt en hoe man en vrouw binnen het huwelijk eendrachtelijk moeten samen-
leven. .. .. .
De aanpassingen die de nieuwe verhalen hebben ondergaan zIJn.~T1j ger~ng,van omvang, mede omdat het beeld van de vrouw in de CNN al V~tJ negatl~f IS.
Aan alle verhalen wordt een titel toegevoegd, waann het woord bedroch voor- komt. In 4 verhalen (2, 4, 10 en 20) wordt de lezer er nog eens extra op geatten- deerd dat de man wordt bedrogen. In 2 verhalen (6 en 22) wordt daarentegen geageerd tegen mannen die hun vrouw te veel alleen laten en daardoor aan ver- leidingen blootstellen", terwijl in een drietal verhalen (2, 6 en 22) de vrouw als minder Ivaillant' wordt gekarakteriseerdss, Bovendien wordt zetev~nstn 3ver- halen (CNN 34, 38, r. 143 en 61, r. 54) van hel BV als. mInder slecht voorgesteld". In de C N-verhalen 13 en 37 zijn de echtgenoten Jaloerser dan In hun BV-tegenhangers. De echtgenoot in BV-verhaal 10 wordt dommer voor- esteld dan in het analoge CNN-verhaaJ. In BV-verhaal 8 wordt I.t.t. het C N-
~erhaal
de afloop van de geschiedenis niet verteld, omdat het conflIct In het CNN-verhaal uiteindelijk in der minne wordt geregeld. . ' . . Een algemene aanpassing moet nog vermeld worden. De Iromsc?e toon die Ineen aantal CNN-verhalen doorklinkt (1,16,27,37 en 38), wordt In het BV gr,o- tendeels vervangen door een zakelijke, duidelijke weergave van de gebeurtems-
sen)1, .,
r
Het belangrijkste verschil lUssen de BV en ZIJn voornaamste bron de CNN, Igt
echtet op het gebied van de presentatie. Hoewel de CNN zo belangrijk is voor het BV, is daar in de tekst niets van terug te vinden.
Deoudere commentatoren van de CNN noemen de CNN het eerste Franse no- vellen boek dat geen moraliserende tendensen bevat, terwijl volgens Auerbach, 'het erotische aspect de inhoud van de bundel geheel bepaalt' ". Dubuis" even- wel vindt het verkeerd de CNN het predikaat 'amuserend' te geven, waarbij hij wijst op een tiental serieuze verhalen. Hij prefereert de term ·onderhoudend'.
ongeacht of de verhalen nu moraliserend zijn of niel. Dit standpunt lijkt mij juist met dien verstande dat, omdat de CNN opgebouwd is uit 'er halen uit de oudere Franse en Italiaanse lÎleratuur (m.n. exempelenW), de eventueel morali·
serende tendensen zeker niet verdwenen zijn. Zeker voor de gedrukte versies van de CNN geldt dat ze dienen ter lering en vermaak, al verwijst het duidelijke 31l1ifeminismedat uil veel verhalen spreekt meestal niet zozeer naarde vrouw als bedreiging voor het ziele heil van de man, als wel naar de vrouw als potentiële belemmering voor het verkrijgen van aanzien en rijkdom.
Het boek opent met een opdracht aan de hertog van Bourgogne, die om het ma- ken van de bundel verzocht heeft. De tekst wordt gepresenteerd als een tegen- hanger van de Italiaanse novellenbundelCento Novelle Antiche, omdat de ver- halen in die bundel in vroegere tijden binnen de grenzen van Italië spelen, ter- wijl de meeste verhalen uit de CNN zijn gesitueerd in Frankrijk, Duitsland, En- geland, Brabant en Henegouwen. De opdracht eindigt dan met nog een verkla- ring voor het feildat het woord 'nouvelles' in detitelmag blijven staan: "aussi pource que I'estoffe, taille en facon d'icelles est d'assez fresche memoire et de myne beaucoup nouvelle"6I.
Dan volgen de honderd verhalen waaraan 35 verschillende namen van perso- nen, die de verhalen vertellen, zijn toegevoegd. Tot het einde toe wordt gesug- gereerd dal cr werkelijk sprake is van een vertelsÎtuatie, waarin een van de leden van het hof aan het woord is.
Hiertegenover staat het BV: Een thematische verzameling verhalen met een dui- delijke doelstelling en een serieus aandOende aanpak. Verdwenen is het adellijke luisterpubliek, verdwenen de moderne stijl. De verhalen uit de CNN worden zonder veel moeite in een thematisch kader geperst en krijgen de titel 'bedroch' opgeplakt, zodat ze weer teruggevormd zijn tOl exempelen.
Intermezzo: de werkwijze van Jan van Doesborch
Het verschil tussen het BV en zijn bronnen is verklaarbaar vanuit de gedachte dat de functie van het BV afwijkt van die van zijn bronnen. Dit verschil in func- tie kan voortkomenuitde specifieke intentie van de samensteller van de tekst en deze intentie is te achterhalen door na te gaan of een systeem in de verschillen met de bronnen te onderkennen is.
In het geval van het BV echter komt het verschil tussen het BV en zijn voor- beeldteksten niet alleen voort uit de van de bronnen afwijkende intentie van de samensteller, maar ook heeft de karakteristieke werkwijze van de samensteller invloed uitgeoefend op de vorm en de inhoud van het BV. Dit zal worden ver- klaard vanuit een andere tekst uit het fonds van lvD, die we al zijn tegengeko- men, nl. Der .ix. Quaesten (hierna DQ).
Deze tekst heeft de thematische opzet met het BV gemeen. In DQ wordt hel lot van de 9 slechtste mannen die ooit geleefd hebben; behandeld. Het zijn de 3 jo- den leroboam, Achab en loram, de 3 heidenen Cain, Nero en Pilatus en de 3
280 Piel Franssen Dal Bedroch der Vrouwen 281 christenen Judas, Mohamed en Julianus. De DQ-tekst vormt de tegenhanger
van een in de literatuur en beeldende kunst van de late Middeleeuwen zeer po- pulaire topOS, genaamd' ine Worthies' oftewel 'Negen Besten'. Ook in de Middelnederlandse literatuur treffen we de topOS aanu. Braekman in zijn recen- te uitgave van DQ neemt dan ook aan dat er een 160 eeuwse druk van het ge- dicht 'Der negen Besten' moet hebben bestaan". Dit lijkt des te waarschijnlij- ker omdat Dickins op een handschrift uit het einde van de 15e eeuw wijst, waarin de 'novi probi' en de 'novi improbi' tegenover elkaar worden geplaatst.
Acht van de negen kwaadsten komen overeen met de personen die in de druk van JvD genoemd worden. Alleen Mohamed heeft de plaats ingenomen van Barnabo Mediolani, een Italiaanse hertog, die al tijdens zijn leven een slechte naam had. Volgens Dickins is de tekst van het handschrift in Brugge gecompi- leerd, maar zijn de namen van de 9 besten en kwaadsten in Engeland
toegevoegd64 . .
Als eerste aOeiding van de tOpos 'Nine Worthies' noemt Schroeder de vorm 'NI- ne Worthy Wamen"'. Deze aOeiding heeft zich nietten volle ontwikkeld maar komt voor in een uniek boekjeDer Drei Glauben(1518), waarin naast de 9 beste mannen en vrouwen, ook de 9 slechtste mannen en vrouwen worden beschreven66. Als voorbeelden van slechte vrouwen worden O.a. Jesabel en Da- lida genoemd, terwijl Judith en Jael als goede vrouwen worden genoemd.
De samensteller van de DQ is duidelijk bekend met de topOS van de 'NlIle Wor- thies', die vooral in de Engelse en Schotse literatuur heel erg populair is ge- weest, en hij heeft dan ook het idee opgevat hiervan een tegenhanger te maken, iets dat in het fonds van JvD niet ongewoon is, zoals we zullen zien.
Schroeàer noemt als tweede afleiding van de topos de 'Ten \Vorthies', waarbij dan de tiende man een eigentijdse held is". JvD wordt gezien als de mogelijke vertaler uit het Engels van het boekje Vonden .X. Esels, waarvan twee latere edities zijn overgeleverd. Gezien de argumenten is dit geen gekke gedachte". In de tekst wordt de drukker door een vrouw gevraagd nog een plaatsje in te rui- men voor haar echtgenoot als tiende ezel. Het lijkt op basis hiervan heel aanne- melijk, de tekst te zien als een parodie op de topos van de 'Nine Worthies'. Ne- gen ezels zijn typen, net zo als de negen helden, terwijl de tiende ezel, net als de tiende held een eigentijds persoon is. Het lijkt dan ook gerechtvaardIgd de tekst
Vonden
.x.
Esels tot het fonds van JvD te rekenen.Ook van het BV bestaat een tegenhanger. Het is een tekst waarvan de titelpagi- na ontbreekt en die door Kruyskamp is aangeduid met de titelHistorie van Ja- son en Medea, naar het eerste verhaal. Pleij heeft de relatie gelegd met het BV", omdat de inhoud volstrekt tegenovergesteld is aan de inhoud van het BV - de verhalen handelen over mannen die vrouwen bedriegen, en de opbouw van de bundel overeenkomt met die van het BV. Ook in deze verhalenbundel zien we een, weliswaar iets minder regelmatige - afwisseling lUssen oude en nieuwe ver- halen. Van de 11 verhalen hebben 7 de CNN als bron gehad, terwijl van de an- dere 4 verhalen, waarvan Kruyskamp de bronnen niet zo goed kon achterhalen, 3 een boek uit het fonds van JvD als bron hebben gehad". De tekst is door Jan Nuyts in Antwerpen gedrukt, volgens Kruyskamp in 1543, volgens Rouzet ech- ter later11 •Hel werk is m.i. een herdruk van een eerdere uitgave van JvD in Ant- werpen. In het BV wordt niet naar de CNN als bron verwezen, zodal kan wor- den aangenomen dat er een relatie moel zijn geweest tussen JvD en de maker van het 'Bedrog der Mannen'. JvD en Jan Nuyts hebben geen rechtstreeks con- tact met elkaar gehad, en het is dan ook voor de hand liggend dat de tekst van Jan Nuyts een herdruk is1Z•
Resumerend kan worden vastgesteld dat JvD, naast de drukker van DQ ook de
mogeliJ~e drukker van een VIjftal andere teksten is geweest, te weten(Der .ix.
Besten)., (De .ix. Dronkaards)?, (Vonden
.x.
Esels)?, (Dal Bedroch der Vrou- wen)?en(Dat Bedroch der Mannen)? Deze boekjes hebben met elkaar gemeen dat ze thematisch zijn en dat gebruik wordt gemaakt van veel materiaal dat al eerder door JvD is gebruikt. Dit hergebruiken van materiaal is kenmerkend voor JvD. Hij doet dit in de vorm van compilaties en door middel van themati- sche boekjes~die niet veel tijd en geld kosten. Wel moet gesteld worden dat hij daarbIj redelIjk ortgllleel te werk gaat, want de genoemde boekjes zijn uniek in de letterkunde van West-Europa. Een ander aspect van de boekjes is hun bele- rende en didactische opstelling en in dat licht gezien zal het geen verwondering wekken dat het BV in combinatie met het 'Bedrog der Mannen' geen letterlijke vertaling van de C IS geworden. De vorm en de inhoud van het BV blijkt in hoge mate belllvloed te zijn door het feit dal JvD, met zijn voorkeur voor the- malische werken, de drukker en de samensteller is geweest.Analyse van de verschillen tussen het BV en zijn bronnen
Terugkomend OJl de verschillen tussen het BV en zijn bronnen valt op te mer- ken, datlilhet geheel van deze verschillen en toevoegingen een systeem is te on-
derken~en.Het uitgangspunt hiervoor is de INota' na hel eerste verhaal. De conclUSie geeft weer hoe God, volgens de schrijver, hel samenleven van man en vrouw binnen het huwelijk heeft gewild:
maer heeftse ghemaect uutc:n midden touen behulp van den man ende dal man ende ...ijfin- den hou'Aeiijcken staet~ullenso eendrachteliJck leven ende van eenen "-ilIe zijn ende sullen '\\oee Zielen ende een lichaem zijn, d\\oe!ck so godwil ordineren !otonser zielen salicheyt.
Amen. (B2v)
De schuld voor het feit dat het in de praktij k niet zo gaat, ligt bij de vrouw én biJ de man. De vrouw is defectief <lwant si van brooscher natueren is ende crancker om wederstaen" (Blv) en vaak opstandig "sa willen die sommighe vrouwen hier uut argueeren, dat si beter zijn dan die mannen ende willen zijn der mannen meester, so dal dickwil noch ghebuert nu ter lijdt inder werelt."
(B2r), terwijl de man geen verantwoordelijkheid durft te nemen:
endeghafhem \oort haren man Adam die daeroocafadt. als een die niel en wilde vertoor·
nenzijn \\ijf (BI\)
en vaak zijn gezin niet goed onderhoudt:
wam God heeft den mannen gheboden tewerd. enals hy seyde; In sweel dijns aensichls sul- dy eten u broot. daer nu veel lieden zijn die dal ghebol niel en onderhouden. (B2r)
Bij dit uitgangspunt sluiten de toevoegingen goed aan, hoewel natuurlijk het ac- cent vooral komt te liggen op het zwakke karakter en de listigheid van de
vro~w. Steeds wordt weer op deze karakterzwakheid van de vrouw gewezen als ze l1Iet aan de verleiding kan weerstaan1J en zeker in de nieuwe verhalen is het overspel een vorm van opstandigheid. De ech [genoot in de nieuwe verhalen van het BV wordt steeds als minder jaloers, dommer en minder bedacht zijnde op bedrog afgeschIlderd. Ook wordt geageerd tegen mannen die lange reizen ma-
282 Piel Franssen Dat Bedroch der Vrouwen
283 ken en hunvrouw onbewaaktachterlaten. Dit zijn allemaal vormen van kritiek
op het handelen van mannen. Zij laten na gezag uit te oefenen; leiding te geven
aan hun vrouw.
Centraal in de bundel staat echter de macht van de vrouw. Daarom worden de kwaliteiten van de bedrogen mannen met name in de oude verhalen zo breed uitgemeten en opent de tekst met een lange reeks citaten die het gevaar van de vrouw accentueren. Daarom ook wordt aan het einde van een 33ntal verhalen nog eens gewezen op de macht van de vrouwen het feit dat de man bedrogen wordt.
Bovenstaande verklaring van de toevoegingen in het BV vormt een aanzet tot
een uitspraak omtrent de betekenis van de tekst en de intentie van de samenstel- ler. Het is echter mogelijk deze verklaring te nuanceren door in te gaan op het beeld van de man en de vrouw in de nieuwe verhalen.
In de tekstvergelijking zijn de oude en de nieuwe verhalen steeds gescheiden ge- houden en wel omdat er tussen deze twee groepen verhalen grote verschillen bestaan op het gebied van de thematiek en de afloop van de verhalen.
Het uitgangspunt van de samensteller van het BV is de op dat moment ervaren situatie. Dit kan worden afgeleid uit de Nota na het verhaal over Adam en Eva, waarin duidelijk naar de actuele situatie wordt verwezen. Hel gaat om 'hel sa- menleven binnen het huwelijk' en de nieuwe verhalen zijn daarvan de exponen- ten, omdat de relatie tussen de vrouwen het slachtoffer in de oude verhalen meestal geen huwelijksrelatie is. In II van de 12 nieuwe verhalen draait her ver- haal om een vrouw die overspel pleegt waardoor de echtgenoot bedrogen wordt.
In het ene verhaal dat niet over overspel gaat, wijst de vrouw haar minnaar af, omdat hij op het cruciale moment impotent blijkt te zijn. Als we nu kijken wat over de optredende personen in de nieuwe verhalen wordt gezegd, krijgen we het volgende beeld. In BV-verhaal 2 wordt de echtgenoot aangeduid met 'goet bloet', Hij is dus onnozel en wordt als hij zijn vrouw van overspel beschuldigt, ook nog uitgescholden, zodat hij uiteindelijk om vergiffenis vraagt. Ook de echtgenoten in de verhalen 6, 10, 16 en 22 geven zich gewonnen, zodat hun vrouwen tot in de eeuwigheid met hun overspel kunnen doorgaan, Deze man- nen kunnen gezien worden als de pantoffelhelden. Zij durven hun gezag niet te doen gelden en worden daarom door hun vrouwen bedrogen. Ook in de 2 ver- halen (4 en 20) waarin de echtgenoten wel jaloers zijn, worden ze bedrogen, ook al bewaken ze hun vrouwen streng. Van deze 2 echtgenoten wordt net als van de echtgenoot in BV-verhaal 14 gezegd, dat ze oud zijn. In 7 verhalen wordt van de vrouw gezegd dat ze jong (4,6,8, 12, 14,22 en 23) of mooi is. Van de vrouw in BV-verhaal 10 wordt gezegd dat ze van 'lichter aert' is. Duidelijk speelt dus in deze verhalen het motief van de 'ungleiche Liebe' mee. Een huwelijk tussen een oude man en een jonge, mooie vrouwmoet op een mislukking uitlopen, zeker als de ouderdom ook nog met impotentie gepaard gaat, zoals wordt gezegd".
Deminnaars tenslotte zijn allemaal jong, soms edel en rijk. In BV-verhaal16 is de minnaar een 'moniek' uit het 'grauwen broeders c1ooster'.
In de oude verhalen wordt slechts in 3 verhalen de echtgenoot het slachtoffer van de list van de vrouw, terwijl bovendien de handelswijze van de vrouw nogal verstrekkende gevolgen voor het slachtoffer heeft. In 6 verhalen kost het de man zijn leven (5, 7, 9, 15, 17 en 19), terwijl Eva de zondeval veroorzaakt, Loth incest pleegt, Salomon van zijn geloof afstapt en zich aan veelwijverij schuldig maakt en Hercules geen goede daden meer doet en 'tOt vroulijcke ende bespot- telijcke wercken' komt, wat volgens de tekst een nog betere wraak is dan Hercu-
y
les te doden met een zwaard,
We zien dus dat het beeld van de man als echtgenoot in de nieuwe verhalen niet onverdeeld gunstig .is, terwijl de wellust en de slechtheid t.o.v. de karakterzwak- heId van de vrouw mhet BV minder wordt benadrukt dan in de analoge CNN- verhalen. De .afwlSsellng van oude en nieuwe verhalen gaat gepaard met een ver- schil m functie, maarISniet uniek voor het BV. We komen het verschijnsel ook tegen in deSpieghel der Duecht, dat teruggaat naar een Frans werk, waarvan de voornaamste bron de door een Franciscaan samengestelde bundel Miroir des bonnes femmes. IS en waarvan ook de vorm is overgenomen'S,
Het verschil in functie komt voort uit het feit dat de oude verhalen tradilioneel ZIJn, m dIe zm dat ze bekende stof bevatten, die door de eeuwen heen steeds weerIn verschillende contexten is gebruikt en daardoor niet situationeel is be- paald. De oude verhalen verwijzen alleen via de nieuwe verhalen naar een con- crele maatschappelijke situatie; de oude verhalen worden gebruikt als voorbeel- den van de goddelijke waarheid. Hun functie is gebaseerd op het sterke gevoel voor parallellen, analogleen dat de MIddeleeuwse denkwijze beheerst". De drang tot sptntuallsenng, de Franciscaanse gedachte dat uit alles een lering kan worden getrokken,. maakt dat Oud- en Nieuw Testamentische of Klassieke per- sonen of verhalen m verschillende situaties, verschillend geduid worden. In het BVISdit te zien aan Judith, dIe'~de OS en de BC wordt gebruikt in een typolo- gIsche relatIe als voorafschaduwmg van Maria, terwijl ze in het BV wordt ge- brUIkt als Illustratte van de ten kwade aangewende macht van de vrouw.
Voorbeelden van spiritualisering komen we ook buiten het BV in het fonds van JvD tegen. Zo lezen we inDer dieren palleys:
In welden ghescapending~en ~enmach sien, horen mercken ende lesen die wonderlijcheyt gods aJmachllch. daerar dIe scnrture seyl: God is wonderlijc in allen sinen wercken".
Daarnaast zijn twee werken uit het fonds van JvD, de OS en de BC late verte- genwoordigers van deBiblia Pauporum traditie, die is gebaseerd op het leggen van typologIsche relalles tussen het Oude en het Nieuwe testament.
Bmnen het fonds .van JvD past het BV dan ook uitstekend, al is de afwisseling van de ,oude en OleUWe verhalen, zoals we die in het BV zien LO.v. de andere thematische bundels bijzonder. De oorzaak hiervan moet gezocht worden in de to,pos waann het 'van~l1e tijden' element een voorname plaats inneemt en het feit dat er voldoende meuwe verhalen omtrent listen van vrouwen in de CNN voorhanden~Ijn. Het belangrijkste aspect is echter dat de analogieën tussen de oude en de meuwe verhalen zo effectief zijn, omdat de situaties en gevolgen zo verschillen en aan de andere kant toch zo overeenkomen. In het BV wordt ge- suggereerd dat het overspel van een vrouw te vergelijken is met Eva die de zon- deval veroorzaakt, terwijl alle· bedrogen echtgenoten te vergelijken zijn met Adam en de~ndere groten der aarde die worden genoemd. Al is de vorm ver- schIllend en lijken de gevolgen geringer, in wezen is er tussen de gebeurtenissen geen verschIl.
Conclusie
JvD heeft, als drukker en samensteller, de vorm en inhoud van het BV bepaald.
Alle handelmgen die noodzakelijk waren om tot de realisering van de bundel te komen, ZIJn door hem uitgevoerd of begeleid. Devraag in hoeverre de persoon
284 Piel Franssen Dat Bedroch der Vrouwen
285
21 t9 20
~1.Schlauch. "A sil.:teemh-cemury English satirical tale about Gdànsk" In:Kwarfo/nik Nro- fl'ologf(:..ny4 (1957), 95-120.
Pleij 1979.7·13.
Pleij 1977a, 152.
WoJedge 1954, 28-29,179, Woledge 1973, 31-32.
Cen!,ed. Wright 1858. ed. Champion 1928, zelf geraadpleegdex.KB Den Haag sign 227 F 7
(1530). ' .
Pleij 1977a
Zie hierover Coopmans 1982.
STC nr. 6451 en 6452.
Zie hierover Coopmans 1982. 179-1 O.
Over de relatie OS-BC, Kronenberg 1960/61,221.n8.
Bijbel, ed, de Bruin 1977.
Oorspronek 1517, fol. A4r; NK 1628,Bedroch 15321. fol 82v.
Drunkardes, ed. 1973, fol. E4r; STC 7260.
B~: Coemt lae[ ons onsen vader droncken maken metten wijn (C 1r) B/JbeI1477: Coeml lael ons droncken maken metlen wijn
Drunkardes, ed. 1973 Oure fader whiche~e ~-yll make drounke with o ....ermuche~yne B/bele 1518/191, fol. J4r;NK4424. Bedroch 15321, fol. C3v. .
~v: ...d~1in die stadt n.iel te drincken en was/ende masten dat bloet van beesten drincken. Dil slende dIe weduwe Judith (fol. Dlv).
~C:...dal inder sladt .geen drincken en was/so dat si bloei van beesten drincken mosten. Dit SIende de weduwe Judith (fol. J4v). Niel in dele vorm inOS fol R3v Biibel1477 D k
des. fol. 83v. ' . ' ' J ,ruil ar-
BV:0 ee1el vrou"'.e< wil! u~iel ~.reesenin te gaen bi mijnen heere Holophernen/ ende hi be- geen op u ?al ghl bi her:" Wilt zIJn ende drincken den wijn mei hem. (fol. D2r.)
Bijbel 1477. Desegoed~loncfrouwe en ""ervare haer niet in te gaen Ie minen here dat si~orde gheeen vore syne aenSlchtc: ende ete mil hem ende drincken wine În bliscepen.
Drunkardes: my lorde Olyfernes praycth you tO cum and drynke a cuppe of wyne wYlh hym (fol. C2'.)
BC:50dede Olophernes op een avant Judilh bi hem comen om met hem goet chiere te maken/
(fol. Jk)
B.V: waerop dat Achab Ie bedde gine liggen! ende hi keerde sijn aensicht in die wand! ende en wlide noch eten noch drincken (fol. D4r.)
DQ: .waerop dat Achab. Ie beelde gine liggen, ende hi keerde sijn aensichl in diew~t1ende hi en wilde eeten noch drmcken (fol. Btr-v.)
Bijbel.1477: Ende hi warp hemselven op sijn bedde ende keerde sijn aensicht ter want waen'
endehl at ne gheen broot .
Bijbel I527 (NK 390): ende hi viel op sijn bedde neder ende keerde sijn aensicht onv ende adl geen broot
Bijbel 1526 (NK 386): hi wierp hem selven op zijn beelde neder end keerde zijn aensicht om!
ende en adt gheen broDt.
Bijbel 1525 (NK3~O): Hi heeft hem gewoorpen int beefde! ende hi heeft gekeert sijn aensü:ht ter wande! ende hl heeft gheen broOl gheten.
Virgilius. ed. GessIer, hsl. 7/g. 22. BV. fol. E3r.
Debaene 1951, 194-197.
Fr.Q~'ilavoit gram dangier, el en la fin luy dist QueUe navoit peur de luy oclroyersavo~lemé
Eng: Itwas great dangier so to do but aty last she consemed Ned:see~e sorchelijcken waren aJsulcke dinghen te beginnen
B V:hetISseer~orchelijcsulcke dingen te beginnenl (fol. E2 Defranse. Engelse en Neder.
landse lekst gemeerd naar Spargo, 1934, 236-243.
Vrouwe" 1525, fol. D2r, ven 03r; BV fol. Glr; Historie 1521 NK2164 f I L4
BVfol. Hl r. • • o. r.
Bijbel 1526 (NK 386), Bijbel 1523 (NK 371). Bijbel t528 (NK 392) Bijbel 1524 (NK 378)
Bijbel 1531 (NK 399). , e n
6 7 8 9
10 11 t2 13 14 15 16 17 18
22 23
24 25 26
JvD invloed had op de vorm en de inhoud van de lekst, beperkl zich echler tot die aspeClen die kenmerkend lijken te zijn voor zijn aanpak. Karakteristiek voor de werkwijze van JvD, ook in het B V. is het opnieuw gebruiken van leksten, ten behoeve van compilalies en themalische bundels. Yoor de oude ver- halen uit hel BY maakt hij dan ook zoveel mogelijk gebruik van lekslen uit zijn eigen fonds. Deze werkwijze is Uil zakelijk oogpunt attraclief omdat op deze eenvoudige manier, die weinig tijd en geld kost, steeds 'nieuwe' teksten kunnen worden gemaakt, die weinig risico met zich meebrengen en mogelijk een tegen- wicht vormen voor de iets pretentieuzere projecten.
Het themalische karakter heeft het BY gemeen met een aantal andere - voorna- melijk veronderstelde - teksten uit hel fonds van JvD. Dit is een van de manie- ren waarop JvD lering presenteert. De functie van de bundels berust op 'paral- lelliewerking'. De lezerltoehoorder vergelijkt degeschelSle situatie Uil de Bijbel of de Klassieken met zijn eigen handelen. In het BY is deze parallellie i.l.I. The .ix. Drunkardes en Der .ix. Quaeslen expliciet gemaakt, mogelijk omdal de werking van en het begrip voor de impliciete vergelijking verminderde, maar waarschijnlijker omdat JvD nu eenmaal de beschikking had over voldoende ge- schikt en inderdaad 'nieuw' materiaal.
Hel is duidelijk dal JvD de verhalen ondergeschikt heefl gemaakt aan het the- ma. Hij heeft niel geprobeerd fraai proza te schrijven of heel precies te vertalen.
De inhoud van de verhalen wordt sober en vaak ook slordig weergegeven, waar- bij hij ze aanpast aan het onderwerp. Hoewel hij het procédé dat hij in het BY volgt, al eerder heeft toegepast, is er lOch geen sprake van 'seriewerk'. Als we de aanpassingen in hel BY bezien moet worden gesteld dat het niet zijn bedoeling was, een puur anlifeminislische tekst op te stellen. JvD brengt een aantal nuan- ceringen aan die betrekking hebben op de fouten en verantwoordelijkheden van mannen, terwijl hij de schuld van de vrouw afschuift op 'karaklerzwakheid';
iets waar mannen maar rekening mee moeten houden. Het BV moel m.i. dan ook in nauw verband worden gezien meI het 'Bedroch der Mannen', waarbij dan de NOla als uitgangspunt voor beide bundels kan worden gezien; de verha- len zijn voorbeelden van het te verbeteren gedrag van mannen en vrouwen.
Het is echter waarschijnlijk dat de nuanceringen niet hebben opgewogen tegen hel negalieve beeld dat van de vrouw in het BY word I geschetst. Tussen de in- tentie van de samensteller en de realisering van die intentie ligt een kloof; een kloof waarvan de samensteller zich bewusl is. Hel BY, dat de listen en de ten kwade aangewende macht van de vrouw accentueert, is geen goed middel om hel ideale huwelijk aan te prijzen omdat de conclusie van de lezerltoehoorder alleen maar kan zijn dat de vrouw alle schuld lreft, een werktuig van de duivel is en mannen vanuit dit gezichtspunt moeten handelen.
Dil artikel is gebaseerd op de gelijknamige doctoraalscriptie, die in 1981 is voltooid o.l.v.
prof. H. Pleij. die ik ook voor dit artikel veeldank ... erschuldigd ben.
2 Gebruik is gemaaktvanfotokopieen die si:lds kon aanwezig zijn op het IvN van de UvA. Hel origineel bevindt zich in een onbekende particuliere verzameling in Nederland.
3 Nijhoff-Kronenberg, Ned. Bibliografie.
4 Pleij 1977a.
Nolen
