Maatschappelijke opgaven aanpakken op een ondernemende wijze; dat is wat sociaal ondernemers doen. Het aantal sociaal onder- nemers groeit, en daarmee ook hun impact én de economische bedrijvigheid. Die impact is bijvoorbeeld gericht op een meer inclusieve arbeidsmarkt, betere zorg, minder armoede of een circulaire voedselvoorziening. Tegelijker-
tijd moet er geld worden verdiend, want zon- der een verdienmodel is de maatschappelijke impact niet van blijvende aard. In elke stad, dorp en regio zijn er goede sociaal onderne- mende ideeën die met een extra duwtje in de rug werkelijkheid worden. Daar ligt een kans voor lokale overheden: nieuwe banen creëren of duurzaamheidsambities realiseren.
Sociaal ondernemen: maatschappelijke opgaves combineren met een bedrijfsmatige aanpak
Sabina Gietema (Platform31) en Joost Clarenbeek (KplusV)
Sector in beweging
Sociale ondernemingen in Nederland zijn niet nieuw, maar de omvang van sociaal onderne- merschap als sector is de laatste jaren flink aan het groeien. Opvallend is het toenemend aantal ondernemingen, de spectaculaire groei van werkgelegenheid en de stijging van de omzet- cijfers. Schattingen lopen uiteen van 4.000 à 5.00065 tot 6.00066 sociale ondernemingen.
Volgens McKinsey is het aantal banen in de peri- ode 2010-2016 gegroeid met zestig procent:
van 40.000-50.000 naar 65.000-80.000 banen.
Deze banen kwamen in een tijd waarin ongeveer 75.000 banen verdwenen in andere sectoren. De omzet nam in deze periode toe van 2 miljard in 2010 naar 35 miljard in 2016. De exacte omvang van de sector is afhankelijk van de gehanteerde definitie; de strekking van bestaande definities is dat sociaal ondernemers zelfstandige organisa- ties zijn, die hun geld uit de markt halen en het realiseren van maatschappelijke impact centraal stellen – en waarbij het zwaartepunt varieert van meer ‘impact-gedreven’ tot meer ‘winst-gedre- ven’ ondernemers. Daarbij is de variatie binnen
65. ABN AMRO (2017, juli). De romantiek voorbij. De noodzaak van marktontwikkeling voor sociale ondernemingen.
66. Keizer, A., Stikkers, A., Heijmans, H., Carsouw, R. & Van Aanholt, W. (2016, oktober). Scaling the impact of the social enterprise sector. McKinsey & Company.
67. Prestatieladder Sociaal Ondernemen. Amstelveen: PSO-Nederland.
68. Commissie Sociaal Ondernemerschap (2015, mei). Sociale ondernemingen: een verkennend advies. Den Haag: SER.
69. Torfs, W. & Lupoli, M. (2017). Guaranteeing Social Enterprises - The EaSI way. Luxemburg: European Investment Fund.
70. De vraag die de minister van SZW heeft voorgelegd aan de SER (juli 2017) is: Hoe kunnen publieke partijen, werkgevers en sociale ondernemingen samenwerken zodat zowel zijzelf als kwetsbare groepen daarvan profiteren?
71. Kwakkenbos, T. & Social Enterprise NL (2017). Handvat Code Sociale Ondernemingen. Amsterdam: Social Enterprise NL.
de sector groot: van startup tot gevestigde orde.
Van meer tot minder impact. Van impact op soci- aal of juist duurzaamheidsvlak, en van lokaal tot landelijk opererend. Ook bedrijven (van mkb’er tot multinational) die zich geen sociaal onderne- mer noemen, kunnen maatschappelijke impact realiseren – en doen dit ook. Een eigen social return-beleid richting leveranciers is een veelge- kozen invulling of certificering via bijvoorbeeld de Prestatieladder Sociaal Ondernemen.67
Zowel de Sociaal Economische Raad (SER)68 als het European Investment Fund (EIF) moedigen de opkomst van sociale ondernemingen aan, omdat zij een bijdrage leveren aan maatschap- pelijke en publieke belangen. Het in opdracht van de Europese Commissie opgestelde werk- document ‘Guaranteeing Social Enterprises’69, benadrukt zelfs dat sociale ondernemingen bijdragen aan innovatieve oplossingen waarin de overheid en markt nog niet voorzien, en als antwoord op maatschappelijke vraagstukken.
Deze oplossingen voegen waarde toe en voor- zien in consumentenbehoeften, vaak van vooral zwakkere of meer kwetsbare consumenten, of
van groepen in de samenleving waarvoor het markt- en overheidsaanbod tekortschiet of niet aansluit bij de behoefte. Door het veelal meer lokale karakter kan de sociale onderneming beter in behoeften voorzien dan centrale over- heden. Ze verschaffen vaak maatwerk dat voor het grootste deel onafhankelijk van subsidies en giften is. Dat is een andere prikkel dan bij publieke (uitvoerings)instellingen of organisaties die op basis van subsidies draaien. De focus op meerwaarde creëren voor klanten en marktwer- king, maakt dat sociaal ondernemers zich rich- ten op efficiency en vernieuwing. Het SER-advies over sociale ondernemingen van 2015 pleit voor meer erkenning en herkenning voor deze vorm van ondernemen. Het kabinet heeft de SER in juli 2017 om een vervolgadvies gevraagd.70 En Social Enterprise NL heeft eind 2017 het Handvat Code Sociale Ondernemingen gepubliceerd waarin de leidende principes van sociaal ondernemen op een praktische manier zijn uitgewerkt, inclusief een voorstel om een register aan te leggen voor sociaal ondernemers die voldoen aan de code.71 Dit initiatief komt voort uit de wens van sociale ondernemingen om hun drijfveren en manier
van werken zichtbaar en controleerbaar uit te dragen. In het regeerakkoord van 2017 is opge- nomen dat het kabinet passende regels en meer ruimte wil creëren voor ondernemingen met sociale of maatschappelijke doelen.
Impact meten en zichtbaar maken
(Sociaal) ondernemers realiseren impact op diverse terreinen, zoals het verhogen van arbeidsparticipatie van kwetsbare doelgroepen72 of het bevorderen van de circulaire economie.73 Het blijkt lastig om de impact in harde cijfers te meten. Dit is meteen één van de barrières voor sociaal ondernemers om (start)kapitaal te krijgen. Voor stakeholders zoals gemeenten of financiers is het nodig om gerealiseerde impact te tonen. Als dit niet op een objectieve manier meetbaar is, dan zijn financiers terughoudend bij het verstrekken van kapitaal. De SER dringt erop aan dat sociaal ondernemers hun toegevoegde waarde meten en zichtbaar maken. De minis- teries van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Economische Zaken en Klimaat en Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties hebben daartoe gezamenlijk een opdracht verleend aan Avance Impact, Impact Center Erasmus en Social Enter-
72. Social Enterprise NL (2016). Social Enterprise Monitor. Amsterdam.
73. Keizer, A., Stikkers, A., Heijmans, H., Carsouw, R. & Van Aanholt, W. (2016, oktober). Scaling the impact of the social enterprise sector. McKinsey & Company.
prise NL voor een web-based tool, het Impact- pad. Deze tool komt in 2018 en helpt (sociale) ondernemingen hun impact op eenduidige wijze aan te tonen – en daarmee aan opdrachtgevers zoals gemeenten te laten zien hoe zij bijdragen aan maatschappelijke doelen. Het Impactpad is eveneens beschikbaar voor en te gebruiken door gemeenten en investeerders.
Sociaal ondernemen door publieke organisaties
Sociaal ondernemers kunnen een bijdrage leve- ren aan maatschappelijke opgaven. Gemeenten kunnen via beleid en uitvoering ruimte bieden aan sociaal ondernemers, waardoor zij op een ondernemende en innovatieve manier hun
rol kunnen pakken. De betrokkenheid van een gemeente kan variëren van het creëren van draagvlak op bestuurlijk of ambtelijk niveau, tot het leggen van de verbinding met andere onder- nemers, financiers of stakeholders zoals onder- wijsinstellingen. Soms is experimenteerruimte noodzakelijk voor het slagen van een sociale onderneming of ‘interventie’, zodat opschaling mogelijk is. Gemeenten en provincies kunnen via de as van subsidie, regelgeving of draagvlak die experimenteerruimte borgen.
Integraal werken binnen de gemeente
Een sociaal ondernemer creëert impact op divers vlak en heeft daardoor te maken met verschillende budgetten en domeinen zoals economie, ruimtelijke ordening, financiën, werk, participatie, sociale werkvoorziening, re-integratie, inkomen en zorg. In veel gevallen is het daarom van belang om naast het onder- nemingsvraagstuk verbinding te leggen met het sociaal domein. Immers, een groot deel van de gemeentebegroting wordt besteed aan het sociaal domein. Het bevorderen van werkge- legenheid en participatie zijn daarin effectieve instrumenten. Naast samenwerking en onder-
74. De SER adviseert een aanspreekpunt waar ondernemers terecht kunnen voor advies en ondersteuning. Bron: Sociaal-Economische Raad (2015). De SER-agenda voor de stad. Den Haag: SER.
linge afstemming tussen afdelingen, vraagt dit van gemeenten om een integraal en domein- overstijgend accountmanagement.74 Eén aan- spreekpunt maakt het voor sociaal ondernemers eenvoudiger om de weg te vinden binnen de gemeentelijke organisatie. Bovendien maakt het nauwere afstemming tussen beide partijen over vervolgstappen, financiering en impact mogelijk.
Gezien de schaal van sociaal ondernemerschap ligt de uitdaging in het organiseren van integraal accountmanagement, waarbij zowel sociaal ondernemers als ‘reguliere’ ondernemers wor- den bediend. De organisatorische invulling kan daarbij variëren van een ondernemerstafel tot één loket en is mede afhankelijk van de ambities van een gemeente.
Sociale inkoop door publieke organisaties
Gemeenten of andere publieke organisaties kunnen met de eigen inkoop het bedrijfsleven aanmoedigen om bij te dragen aan maatschap- pelijke opgaven. Social return is een aanpak om meer werkgelegenheid te creëren voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Ook is een bredere toepassing mogelijk, bijvoorbeeld door een verplichting of stimulering op te nemen
voor circulair inkopen. De meest voorkomende manier is een verplichting van de overheid aan de leverancier om een vast percentage van de waarde van de opdracht in te vullen door een prestatie met maatschappelijke impact, zoals het aannemen van mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. De nadruk ligt steeds meer op organisaties die social return structureel borgen en duurzaam werk maken van sociaal onderne- men.
Daarnaast wordt de Prestatieladder Socialer Ondernemen (PSO) door steeds meer gemeen- ten en provincies ingezet als instrument om socialer in te kopen. De Prestatieladder meet in welke mate organisaties aantoonbaar werk- gelegenheid bieden aan kwetsbare groepen en biedt een PSO-certificaat. Inmiddels zijn er ruim zevenhonderd organisaties vanuit diverse branches PSO-gecertificeerd, van Philips tot het Leger des Heils. Als invulling van (een deel van) de social return verplichting bij aanbestedingen vergemakkelijkt een geldig PSO-certificaat het proces.
Op het gebied van social return zien we dat er tussen gemeenten gelijke spelregels gelden en het beschikbare instrumentarium voor social return helder in beeld is gebracht. Zo speelt de
gemeente Leeuwarden een actieve rol in het afstemmen van het social return-beleid van de eigen gemeente als ook in die van andere Friese gemeenten, de provincie en het waterschap.
Deze harmonisatie komt een effectief en eendui- dig social return-beleid ten goede.
Social Impact Bond aantrekkelijk en complex
Social Impact Bonds (SIB) vormen in Nederland steeds vaker het alternatief om maatschappe- lijke uitdagingen aan te pakken. Een SIB is een financieringsmodel waarbij een gemeente, een private investeerder en een (consortium van) sociale onderneming(en) een prestatiecontract afsluiten. Alleen wanneer de gestelde doelen zijn behaald, betaalt de gemeente de investeerder terug. Zo wordt privaat kapitaal ingezet voor een maatschappelijk doel en verschuift het risico van het publieke naar het private domein. Tegelijker- tijd biedt het investeerders een kans om maat- schappelijke projecten te steunen én rendement te behalen. En voor sociaal ondernemers heeft een SIB als voordeel dat zij door deze construc- tie toegang krijgen tot financiering – wat op de reguliere kapitaalmarkt erg lastig is door het vaak bescheiden financieel rendement en de risico’s
75. Gemeente Rotterdam. Beslisboom Social Impact Bonds. Rotterdam: gemeente Rotterdam.
van een sociale onderneming. In het Verenigd Koninkrijk is er al uiteenlopende ervaring met het instrument. De eerste SIB van Nederland is in 2014 in Nederland gesloten door de gemeente Rotterdam, Start Foundation, ABN AMRO en Buzinezzclub rond het thema werkloosheid.
Momenteel zijn er meer dan tien impact bonds afgesloten in Nederland. Arbeidsintegratie is het meest voorkomende onderwerp waarvoor een
SIB wordt ingezet. Mogelijk is een SIB ook op andere thema’s toepasbaar, zoals bijvoorbeeld energiebesparing of circulaire economie.
De toepasbaarheid van een SIB is afhankelijk van een aantal criteria. Zo heeft de gemeente Rot- terdam een beslisboom opgesteld om zeker te zijn dat een SIB het meest passende instrument is.75 Over het algemeen geldt dat men overtuigd
moet zijn dat een geldbesparing mogelijk is als resultaat. Daarbij is het van belang dat de resul- taten (impact) waarneembaar en meetbaar zijn.
In de praktijk zijn niet alleen de formulering van prestatieafspraken, maar ook van afspraken over wat de gemeente en ondernemer elkaar realistisch gezien bieden van groot belang voor succes. Denk daarbij aan vragen als: welke garantie biedt de gemeente als het gaat om voldoende aanlevering van mensen uit de Parti- cipatiewet? Wat heeft de ondernemer nodig aan competenties, beschikbaarheid, vaardigheden?
Samenwerking via een SIB zorgt voor synergie tussen gemeente, ondernemer en financiers, maar vraagt wel dat beide werelden elkaar goed begrijpen.
Bouwen aan een ecosyteem
Naast de duizenden sociaal ondernemers die al actief impact realiseren én geld verdienen, is er ook veel onbenut potentieel. Overheid, onder- nemers en kapitaalstromen weten elkaar nog onvoldoende te vinden; er is winst te behalen in het optimaliseren van het maatschappelijk eco- systeem waarin sociale ondernemers een steeds prominentere rol spelen.
Een inventarisatie van het bestaande ecosysteem rond sociaal ondernemerschap in een regio is zeer wenselijk voor de verbinding van onderne- mers, lokale overheden, financiers en andere stakeholders. Steeds vaker worden incubator- programma’s ingezet voor een succesvolle groei van social startups en kruisbestuiving. Investeer- ders, bedrijven en overheden tonen in toene- mende mate interesse in startende ondernemin- gen, omdat juist daar vernieuwing vandaan komt.
Deze nieuwe hoogwaardige bedrijvigheid wordt gezien als essentieel om de Nederlandse eco- nomie te laten concurreren met de rest van de wereld. Startups en scale-ups staan aan de wieg van innovaties en geven hiermee de werkgele- genheid en economie een boost, evenals sociaal ondernemers. Hierbij speelt niet zozeer de (tech- nische) hoogwaardigheid een rol, maar de maat- schappelijke impact. Voor sociaal ondernemers gelden net andere uitdagingen dan voor ‘regu- liere’ startups en scale-ups: een complex speel- veld waarin niet alleen private, maar ook publieke actoren een rol spelen, een grotere afhankelijk- heid van impact-investeerders en de mate waarin je objectief kan aantonen dat het verdienmodel ook écht maatschappelijke impact realiseert.
Bij de opzet van een incubatorprogramma voor sociaal ondernemers is het van belang dat initia- tiefnemers hier rekening mee houden.
Als het niet tot een dergelijk programma komt, dan zijn (startende) sociaal ondernemers in ieder geval gebaat bij een goed netwerk van ambassa- deurs, sponsors en potentiële klanten. Account- managers van gemeenten maken het verschil voor deze ondernemers: door het leggen van verbindingen openen ze deuren die anders gesloten blijven. Bovendien begrijpen ze als geen ander de economische en sociale complexiteit waar een sociaal ondernemer voor staat.
Roadmap Sociaal Ondernemen
De maatschappelijke impact van sociale ondernemers past in veel gevallen binnen de doelstellingen die een gemeente heeft. Niet voor niets heeft de pijler Economie en Werk van het G40-Stedennetwerk daarom het thema sociaal ondernemerschap hoog op de agenda staan. Om gemeenten hierin prak- tisch te ondersteunen is er een Roadmap Sociaal Ondernemen opgesteld. Deze road- map is een verzameling van best practices en biedt een overzicht van alle beschikbare instrumentaria voor gemeenten. De meest actuele versie van de Roadmap is te down- loaden via het kennisdossier Sociaal Onder- nemen van het G40-Stedennetwerk.
