Aan de heer H.G.J. Kamp en de heer drs. W.J. Bos Binnenhof 1A
DEN HAAG
Mijne Heren,
Er komt een nieuw kabinet en de nieuwe bewindspersonen staan, als het goed is, binnenkort klaar om de handen uit de mouwen te steken. De politieke daden- drang zal daarom de komende tijd groot zijn. Bij elk nieuw kabinet draaien de beleidsmachines van de verschillende ministeries op volle toeren. Dat kan ertoe leiden dat beleidsmaatregelen en bijbehorende wetgeving in te hoog tempo over elkaar heen buitelen. Als ombudsman kijk ik vooral naar de rechtszekerheid voor burgers, een fundamentele waarde van onze rechtsstaat. Die kan zowel direct als indirect onder druk komen te staan. Ik maak mij daarom zorgen over de uitvoer- baarheid van te veel nieuw beleid en de effecten daarvan voor de burger.
Vandaar mijn appèl op de informateurs in het regeerakkoord aan rechtszekerheid en uitvoerbaarheid afzonderlijk aandacht te schenken, zeker ook als de uitvoering afhankelijk is van nog te bouwen of aan te passen ICT-systemen.
Rechtszekerheid
Zo ontving ik veel signalen over de langstudeerboete, die duidelijk maakten hoe belangrijk rechtszekerheid in de beleving van betrokkenen kan zijn. Deze rechts- zekerheid bleek afhankelijk van de wetgever die ervoor koos om de lasten van studenten die onder de oude regeling hun keuzes hadden gemaakt alsnog te verhogen. Politiek geharrewar in campagnetijd maakte de rechtszekerheid niet groter en inmiddels is er overeenstemming over snelle afschaffing van deze boete. Hoe voos kan beleid zijn?
Bij rechtszekerheid is er in mijn ervaring een essentieel verschil tussen
rechtszekerheid ex ante en rechtszekerheid ex post. Rechtszekerheid hier en nu of na verloop van tijd en soms pas na afloop van vele juridische procedures. Zo kan het dankzij onze zorgvuldige wettelijke procedures maanden of jaren duren voordat uiteindelijk definitief rechten en plichten van burgers vastgesteld zijn. Als je in een concreet geval met deze onzekerheid geconfronteerd wordt, kan dit grote problemen opleveren, zeker bij slinkende huishoudbudgetten.
Postadres Postbus 93122 2509 AC Den Haag Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 151 2594 AG Den Haag Tel: (070) 356 35 63 Fax: (070) 361 50 72
bureau@nationaleombudsman.nl www.nationaleombudsman.nl Doorkiesnummer
(070) 356 3602 MVD/jf Datum
2 oktober 2012 Ons nummer 2012/836 u Uw brief
Uw kenmerk
Bijlagen
Behandelend medewerker M.S. de Langen
Onderwerp
Informatie nieuwe kabinet
Ons nummer 2012/836 U 2
De wetgever kiest er bij financiële regelingen meer en meer voor de uiteindelijke rechten en plichten van burgers pas veel later, soms jaren later, definitief vast te stellen. Ik noem in dit verband de fiscale regelgeving die gebaseerd is op een stelsel van voorlopige en definitieve aanslagen. Ook bij de toeslagen voor huur, kinderopvang en zorg is een dergelijk systeem gevolgd. Met als gevolg dat het geld dat voor huur en kinderopvang is uitgegeven, soms moet worden terugbetaald in een jaar waarin het inkomen lager is geworden. Vervolgens zijn er weer andere regelingen die voor de vaststelling van rechten en plichten zich baseren op de vast- stelling van het inkomen door de fiscus, soms zelfs een of meer jaren ervóór. Te denken valt aan de eigen bijdrage voor AWBZ- en Wmo- voorzieningen (zoals thuiszorg) die door het CAK worden vastgesteld. Gevolg van deze keuze van de wetgever is dat enerzijds grote precisie wordt verkregen als het gaat om de hoogte van de financiële aanspraken of verplichtingen, doch dat anderzijds lange tijd gemoeid is met de definitieve vaststelling ervan. Stel dat je als gehandicapte in het hier en nu je thuiszorg moet organiseren, terwijl pas twee jaar later vast komt te staan welk budget je daarvoor zou hebben gehad? Veel burgers hebben geen buffer om dit soort onzekerheden op te vangen.
Aan deze financiële onzekerheid heeft de wetgever echter voor de vele verschillende overheidsinstanties regimes van dwingende terugvordering en invordering gekoppeld.
Bovendien worden steeds hogere sancties – ook bij relatief kleine feiten – ingevoerd.
Burgers kunnen niet alleen met onverwachte schulden geconfronteerd worden, maar ook met een veelheid van schulden en invorderingsmethoden die voor huishoudens vrij snel tot een uitzichtloze en onbeheersbare schuldensituatie kunnen leiden.
Uitvoerbaarheid en uitlegbaarheid
Gedegen uitvoering door overheidsinstanties is in het belang van de burger. Als ombudsman vraag ik hier voortdurend aandacht voor, terwijl de politieke aandacht systematisch te kort schiet. Ook het afgelopen jaar heb ik weer een groot aantal gesprekken gevoerd met
topmensen van uitvoeringsorganisaties. Een terugkerend thema in die gesprekken is dat een gedegen uitvoering door de grote hoeveelheid wijzigingen en verfijningen in wetgeving en beleid steeds moeilijker te realiseren is. Ook leidt de complexiteit van de wet- en regelgeving er naar mijn ervaring vaak toe dat slechts enkele specialisten begrijpen hoe de verschillende overheidssystemen werken.
Daar komt bij dat de uitvoering van wet- en regelgeving sterk verkokerd is door de competenties en budgetten van de verschillende ministeries, waardoor afstemmingsproblemen en onduidelijk- heden aan onze wetgeving inherent zijn. Hoe moet een burger dan begrijpen waarom hij ergens recht op heeft of waarom niet? Hoe lossen professionals lastige problemen op, wanneer met zoveel regelgeving en zoveel verschillende budgetten gewerkt moet worden? Ja, een professio- nal vindt wel eens een passende oplossing, maar dan verzucht hij tegelijk dat het ondanks regelgeving en budgetten is gelukt. Bovendien is zichtbaar dat vanuit de departementen steeds minder vertrouwen is in de uitvoering en daarom steeds vaker ingewikkelde dwingende regels en toezichtsystemen opgesteld worden. Decentralisatie doet deze neiging eerder toe- dan afnemen. Ik noem in dit verband de opkomende decentralisatie van het sociale beleid naar de gemeente (AWBZ, WIA en Wwnv).
Ons nummer 2012/836 U 3
Appèl
Het onderwerp rechtszekerheid, complexiteit en uitvoerbaarheid kost op zich geen geld, maar vraagt een andere manier van werken. Betrouwbaarheid en veiligheid van ICT-voorzieningen vraagt om goede planning en deskundigheid. Voor die andere manier van werken bestaat tot nu toe veel te weinig aandacht.
Bij deze kabinetsformatie staan nieuwe beleidsplannen met bijbehorende – krimpende budgetten – centraal, zonder dat er zicht is op mechanismen die goede samenwerking en coördinatie bevorderen.
Mijn advies in het kader van de kabinetsformatie is dan ook het volgende:
Kies bij financiële aanspraken bij voorkeur voor het uitgangspunt van rechtszekerheid hier en nu voor de burger. Door toenemende complexiteit en veranderingen die elkaar in hoog tempo opvolgen, raakt de rechtszekerheid van burgers buiten beeld.
Kies voor uitvoerbaarheid en dus voor eenvoud. Dat zit hem in zaken als de keuze van de definitie van het inkomensbegrip, in het beperken van de frequentie van herzieningen en nieuwe vormen van afstemming en samenwerking tussen ministeries.
Kies voor vertrouwen. Ga niet wetgeven vanuit wantrouwen, niet richting de burger, niet richting mede-overheden en niet richting uitvoeringsorganisaties en de professionals die daar werken. Probeer niet alles dicht te regelen. Liever een hardheidsclausule voor uitzonderingsgevallen dan allerlei moeilijke uitzonderingsregels die elk weer tot lastige uitlegvragen en ongewenste uitkomsten kunnen leiden, omdat nu eenmaal niet iedere uitzonderingssituatie te voorzien is.
In deze tijd van crisis moet iedereen de buikriem aanhalen. Dat kan belangrijke financiële gevolgen voor burgers hebben. De noodzaak om de buikriem aan te halen geldt echter ook in figuurlijke zin voor onze overheid zelf: niet steeds meer en meer, durf ook minder te doen en bedenk vooral welke rol de overheid zich aanmeet ten opzichte van onze samenleving. Burgers en uitvoeringsorganisaties verdienen meer vertrouwen.
Dr A.F.M. Brenninkmeijer Nationale ombudsman
Wij maken deze brief openbaar op onze website. Tevens sturen we deze in kopie aan:
- de voorzitter van de Eerste Kamer - de voorzitter van de Tweede Kamer - de vice-voorzitter van de Raad van State - de voorzitter van de Algemene Rekenkamer - de fractievoorzitters uit de Tweede Kamer
