Hoe verloren is de Verloren Beek?
November 2018, er zit weer een beetje water in de beek, maar lang niet overal. Situatie aan de kruising Papenstraat met Kerkstraat. 1
Zijn er pogingen geweest om het minder verloren te laten zijn? Waarom neemt de kweldruk en daarmee de waterhoeveelheid in de Verloren Beek af? Wat moet er gaan gebeuren om herhaling van droogvallen te voor- komen?
Terug in de tijd 1
De Verloren Beek dankt zijn naam aan het feit dat er nooit een molenplaats is opgericht aan de beek. Het af- gevoerde kwelwater heeft daardoor geen economische functie gekregen en is dus ‘verloren’. Tegenwoordig drukken we vrijwel alles in geld uit, maar ook vroeger konden ze er wat van. Is er dan nooit iemand op het idee gekomen om het water te gaan gebruiken om wa- terkracht op te wekken? Zeker wel. Het volgende ver- haal illustreert dit. Lambertus van Gerrevink dient in 1821 een verzoek in bij de gemeenteraad van Epe om een water- en windmolen te mogen plaatsen aan de Verloren Beek. Hij wil daar een papierfabriek oprich- ten. Lambertus is de zoon van Lubbertus Gerrevink, die papiermaker is op de noordelijke Dorpermolen in Vaas- sen. De raad heeft wel oren naar de papierfabriek, maar acht zich niet bevoegd om over het water te beschikken.
Hoe verloren is de Verloren Beek?
Door Henri Slijkhuis
De zomer van 2018 is dramatisch verlopen voor alles wat er leeft in en rondom de Verloren Beek in Wissel bij Epe. De kweldruk in het brongebied van deze min of meer natuurlijke beek is zo laag, dat het weinige water al na enkele honderden meters in de bodem van de beek verdwenen is.
De Verloren Beek kenmerkte zich altijd door een permanente stroom water met een hoge stroom- snelheid. De elrits komt in deze beek voor. Het WV&V heeft samen met RAVON de nodige elrit- sen, beekprikken en rivierdonderpadjes gevangen en in de Grift uitgezet in de hoop, dat die te zijner tijd weer terug zullen komen in de Verloren Beek.
Is die hoop gerechtvaardigd?
Niet alleen de Verloren Beek is aan het verdrogen. In de directe omgeving hebben ook de Vlasbeek, Paalbeek, Tongerense Beek, Klaarbeek en Dorpsbeek droogge- staan of nauwelijks water afgevoerd. Hoeveel water- dieren en planten heeft dit niet het leven gekost? Ook de Horsthoeker- en Heerderbeken voeren maar weinig water af. In dit artikel ga ik met name in op de Verloren Beek. Waarom heet deze beek de Verloren Beek?
Kaart van het beeksysteem van de Verloren Beek uit de Bekenatlas Veluwe BAV.
Hierop is te zien dat er nooit een molenplaats aan een van de beeklopen is geweest. 3
2
4 5 Hij geeft aan, dat hij een stuk verloren heidegrond no-
dig heeft van circa vijf hectare en het water van een beekje of verloren water. Op de grond wil hij de fabriek en enkele woningen plaatsen en tevens graan verbou- wen. Het water stroomt in zijn optiek zomaar weg zon- der dat iemand er voordeel van heeft. Hij geeft aan, dat hij dit water op sommige plaatsen wel moet indijken.
Aan het graven van sprengen of andere vergravingen zal hij niet denken. Hij beëindigt zijn betoog met de opmer- king, dat niemand enige overlast zal ondervinden. Het zal iedereen voordeel opleveren. Gedeputeerde Staten vragen een nadere toelichting en Gerrevink stuurt dit 11 januari 1822 samen met een kaart naar Arnhem.
Gerrevink weerlegt de bezwaren door te stellen dat er geen nadelen zijn en er eerder sprake is van voordeel.
Hij organiseert steun door 71 geërfden en grondeige- naren uit Wissel en Emst te laten verklaren, dat ze geen enkel bezwaar hebben mits de waterloop bij hun land onveranderd blijft. Gedeputeerde Staten (GS) winnen ook advies in bij de Provinciale Waterstaat. Dat ziet er voor Gerrevink heel goed uit. De provinciale opzichter is de zaak goed gaan bekijken en de hoofdingenieur Beyerink komt tot het advies, dat er geen bezwaren zijn tegen de bouw van de molen mits Gerrevink zich aan de afspraken houdt. In een bericht aan de gemeente vraagt GS wie eigenaar is van de grond waarop gebouwd moet gaan worden. Is dat de gemeente of de buurtschap?
Daarvoor moet Gerrevink in contact treden met andere belanghebbenden van het water. En dan beginnen de moeilijkheden voor Gerrevink. Want wie zijn de groot- ste belanghebbenden? Henricus Poll en Jacob ’t Hoen, respectievelijk eigenaar van de watermolens in Wissel en de molens in Zuuk. Zij zien een concurrent in spé opdagen, die misschien ook nog gaat graven in de Ver- loren Beek. Op 22 en 27 november 1821 dienen zij een bezwaar in. Poll betoogt, dat de huidige papiermakers al enkele jaren bij grote droogte te weinig water hebben, waardoor de watermolens stilgelegd moeten worden.
’t Hoen is dezelfde mening toegedaan en denkt boven- dien, dat Gerrevink zijn watertoevoer zal vergroten door onderhandse overeenkomsten aan te gaan met landeigenaren in Wissel om meer afwateringssloten te graven. De heren weten steun te organiseren, want twee maanden later dienen de geërfden en grondeigenaren in de buurtschappen Gortel en Wissel nog een bezwaar- schrift in.
Gerrevink geeft de strijd niet op. Aangemoedigd door het principeakkoord van de gemeenteraad richt hij zich tot de Provinciale Staten van Gelderland. In zijn ver- zoek aan de gemeenteraad heeft hij met geen woord gerept over een stuk grond, dat hij nodig heeft om een papierfabriek op te bouwen. In zijn schrijven aan de Provinciale Staten brengt hij dit wel ter sprake.
Figuratieve kaart van een beekje in de Gemeente van Eepe (1)
De waterwinning op het pompstation Epe, die aan het eind van de jaren vijftig is gebouwd ten behoeve van de drinkwatervoorziening van Hattem tot Vaassen heeft geleid tot verdrogingsverschijnselen in de lager gelegen omgeving en tot verminderde afvoer van beken.
(lees verder op de volgende pagina)
Dat blijkt de buurtschap te zijn en GS meldt Gerrevink, dat ze pas positief kunnen beschikken als hij toestem- ming van de buurtschap heeft om de grond te kopen.
De vergadering die hierover door de buurtschap wordt belegd, loopt slecht af voor Gerrevink. Zij wil de grond niet verkopen. Daarmee komt een eind aan zijn poging om de Verloren Beek minder verloren te laten zijn.
De Heidemaatschappij laat in 1925 het oog vallen op de Verloren Beek. Niet meer om waterkracht op te wekken, maar om forellen te kweken. “Voor de visserij bijna waar- deloze beekjes” kunnen volgens de Heidemaatschappij prima ingezet worden voor visteelt. De Verloren Beek wordt in ieder geval in 1927 en 1928 ingezet voor de fo- rellelkweek. Men laat de vissen geen kuit schieten in de beek, omdat men bang is, dat de bewoners in de omge- ving zich te goed gaan doen aan deze vissen als er teveel komen. De forellen worden uit de Verloren Beek gehaald voor ze kuit gaan schieten. Ze worden vervolgens “afge- streken” (van kuit ontdoen) en weer teruggezet. Het kuit wordt kunstmatig bevrucht in de kweekvijvers op het Smallert. In een verslag van 1937 wordt deze werkwijze in de Verloren Beek nogmaals genoemd.
Het heden
In de vorige Wijerd heeft u foto’s aangetroffen van de Verloren Beek zonder water. Om het geheugen op te frissen een paar nieuwe foto’s.
Omdat de Verloren Beek zo’n ecologisch hoogwaardige beek is, heeft het WV&V samen met RAVON de nodige elritsen en beekprikken gevangen en overgeplaatst naar de Grift. Maar het is helaas niet alleen de Verloren Beek, die geen water voert. Het hele beeksysteem in Epe heeft vrijwel droog gestaan. De Vlasbeek, Paalbeek en Dorps- beek hebben van bron tot monding in de Grift droog gestaan. De Tongerense Beek en Verloren Beek leveren bij de bron zo weinig water, dat dit al na enkele honder- den meters in de beekbodem is verdwenen. Het levert vreemde plaatjes op, zoals het waterrad bij de Kopermo- len in Zuuk, die in het luchtledige hangt. Ook vorig jaar was deze foto al te maken.
Hoe komt het dat de kweldruk in Epe zó laag is dat de beken geen water meer bevatten?
In het standaardwerk van de Bekenstichting ‘Veluwse beken en sprengen. Een uniek landschap’ uit 2007 vind ik de eerste aanwijzing.2 Vrij vertaald komt dat op het volgende neer.
Verloren Beek bij de Papenstraat.
Klaarbeek net voorbij de Kopermolen. Verloren Beek bij de Papenstraat.
6
penseren met de vergroting van de infiltratiecapaci- teit. De ambitie wordt uitgesproken om ook 6 miljoen kubieke meter beekwater te gaan infiltreren. Dat kan natuurlijk niet alleen gerealiseerd worden met de infil- tratie van het beekwater van de Klaarbeek en de Verlo- ren Beek. Hiervoor is ook water uit de Grift nodig. Het onttrekkingspunt van het beekwater wordt verplaatst naar de Grift en nieuwe infitratiebekkens worden aan- gelegd aan de Dellenweg in Epe. In november 2015 is alles klaar en kan gestart worden met de infitratie. Tij- dens de bouwjaren 2014, 2015 en het opstartjaar 2016 is er nauwelijks water geïnfiltreerd. Eind 2016 sluit Vi- tens de winning in Zutphen. Vanaf dat moment wordt Zutphen en omgeving van drinkwater voorzien met het water uit Epe. Dat betekent, dat de onttrokken hoeveel- heid grondwater in Epe in de buurt gaat komen van de maximaal toegestane hoeveelheid van 6 miljoen kubie- ke meter. Hoe gaat het dan met het vergroten van de infiltratie tot diezelfde 6 miljoen kubieke meter?
2017 is het eerste jaar, dat er volledig geïnfiltreerd kan worden. De teller in dat jaar is helaas blijven staan op 2,8 miljoen kubieke meter.3 De vergrote drinkwaterwin- ning met zo’n geringe hoeveelheid geïnfiltreerd beekwa- ter moet wel leiden tot een toename van de verdroging in Epe en omgeving. De gevolgen zien we dan ook in de zeer droge zomer van het afgelopen jaar.
Er mag maximaal 6 miljoen kubieke meter grondwater op- gepompt worden. Om de verdroging enigszins te bestrijden is in 1999 het infiltratieproject Epe gestart. De bedoeling is om 2,2 miljoen kubieke meter beekwater van de Verloren Beek en de Klaarbeek in de winterperiode te infiltreren aan de Dellenweg in Epe. In 2007 kan worden opgeschreven, dat in nog geen enkele winter in de periode 1999-2005 de hoeveelheid van 2,2 miljoen kubieke meter wordt gehaald.
Het gemiddelde over die jaren bedraagt slechts 1,2 miljoen kubieke meter per jaar. De verwachte grondwaterstijging in het Tongerense en Wisselse Veen is vooralsnog achter- wege gebleven evenals de verhoogde afvoer van de beken.
De traagheid van het Veluwse systeem en de niet maximale hoeveelheid van het infiltratiewater kunnen hier een rol in spelen. Op basis van een evaluatie zullen aanvullende maatregelen nodig zijn.
De schrijvers van het boek zijn behoorlijk ontevreden.
In 2013 gebeurt het volgende. Vitens wil de grondwa- teronttrekking in Zutphen beëindigen en die in Epe gaan vergroten. Omdat het waterleidingbedrijf wel in- ziet, dat er dan meer werk van infiltratie gemaakt moet worden, hebben ze het voornemen om de maximaal 6 miljoen kubieke meter grondwateronttrekking te com- Droge bedding van de Klaarbeek bij de Kopermolen Zuuk, nov 2018.
De elrits is een inheems karperachtige visje. De elrits wordt over het algemeen 7 tot 9 centimeter lang, maximaal 13 centimeter.
De rug is olijfbruin, evenals de flanken en de vis heeft daardoor een gouden weerschijn. De buik is witgeel. Op de zijden is een onregelmatig patroon van verticale strepen en stippen te zien.
De mannetjes hebben een bijzonder kleurrijk paaikleed. De buik en de aanzet van de borstvinnen worden rood, op de kieuwdek- sels verschijnt een lichte vlek. De keel wordt vaak zwart. De elrits leeft in scholen in beekjes met een geringe waterdiepte en een be- hoorlijke stroomsnelheid. Over het algemeen houden ze zich in de bovenste waterlagen op, in de winter verplaatsen de scholen zich naar diepere gedeeltes. Het zuurstofgehalte moet ‘s zomers minimaal 8 mg/l zijn en de temperatuur mag ‘s winters niet lager worden dan 3 graden en ‘s zomers niet hoger dan 26 graden wor- den. De elrits komt in Nederland voor in de Geul en in de Verloren Beek bij Epe. Er zijn meldingen binnen gekomen van het voorko- men van elritsen in de Smallertse Beek en in de Heerder beken.
Dat is goed nieuws!
Bron: wikipedia.
Is er toekomst voor de elrits? Als het WV&V en Vitens het gaat lukken om de 6 miljoen m3 beekwater per jaar te gaan infiltreren en als Vitens daarnaast in staat is om de hoeveelheid te winnen grondwater niet de jaar- lijks maximaal toegestane hoeveelheid m3 te laten zijn, dan moet het mogelijk zijn de elritsen in de Verloren Beek een toekomst te geven.4 Lukt dit niet, dan moet gevreesd worden voor het uitsterven van de elrits in de Verloren Beek en zullen we naar de Geul in Zuid-Lim- burg moeten om ze nog te zien.
Noten
1. Voor de paragraaf terug in de tijd is vooral gebruik gemaakt van het artikel van Kreffer, J.C., De Verloren Beek, in Ampt Epe, nr 126, april 1999, p. 8-19
2. Menke, H., Renes, H., e.a. Veluwse beken en sprengen.
Een uniek landschap, Utrecht 2007, p. 185-188 3. Informatie beschikbaar gesteld door de Bekenstichting 4. Sommige hydrologen binnen de Bekenstichting zeggen, dat de
bodemopbouw in de omgeving van Epe en Heerde door de aan- wezige kleischotten dusdanig complex is, dat infiltratie op plaats A (Dellenweg/Koekenbergweg) niet automatisch leidt tot grond- waterstandverhoging op plaats B (in de omgeving van de boven- lopen van de beken in Epe en Heerde)
De toekomst
Vrijwel alle klimaatwetenschappers voorspellen een verandering van ons klimaat. Droge periodes, maar ook zeer natte periodes zullen toenemen naast het oplopen van de gemiddelde jaartemperatuur. Het bergen van wa- ter in natte periodes om het water vast te houden voor de droge periodes wordt de grootste uitdaging voor de waterbeheerders. Wat betekent dit nu voor de Verloren Beek en de overige beken in Epe en Heerde?
Het betekent mijns inziens in ieder geval, dat er uitste- kend samengewerkt moet gaan worden tussen de wa- teronttrekker Vitens en waterbeheerder Vallei en Velu- we om de 6 miljoen m3 te infiltreren beekwater aan de Dellenweg in Epe zo snel mogelijk te realiseren.
Voor het waterschap is de uitdaging groot, omdat het vasthouden van het water in natte periodes makkelijk gezegd is, maar nogal wat werk met zich mee zal gaan brengen. s’ Winters zullen de grondwaterstanden in de omgeving van de bovenlopen van de beken in Epe en Heerde omhoog gebracht moeten gaan worden om het watersysteem zo goed mogelijk door de droge periodes heen te loodsen.
7 De grove dennetjes groeien al in het aangelegde infiltratiebekken.
8 9 Droge bedding van de Klaarbeek bij de Kopermolen in Zuuk, nov 2018. Droge bedding van de Dorpsbeek langs de Rauwenhofweg.
