Revindicatoire aanspraken op giraal geld: Enkele beschouwingen over geld, vermogensovergang en verhaalsregulering in de context van het girale betalingsverkeer

Tilburg University

Revindicatoire aanspraken op giraal geld

Bierens, B.

Publication date:

2009

Document Version

Publisher's PDF, also known as Version of record

Link to publication in Tilburg University Research Portal

Citation for published version (APA):

Bierens, B. (2009). Revindicatoire aanspraken op giraal geld: Enkele beschouwingen over geld,

vermogensovergang en verhaalsregulering in de context van het girale betalingsverkeer. [s.n.].

General rights

Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain

• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal Take down policy

If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.

D .

Stellingen behorend bij het proefschrift

Revindicatoire aanspraken op giraal geld van B. Bierens

Revindicatoire _{aanspraken op giraal geld zijn} niet wezensvreemd aan de aard van het

girale betalingsverkeer. passen in het _{vermogensrechtelijke systeem} en vormen een

onmisbaar instrument bij het reguleren van verhaal opgiraal geld. Het dientteworden

erkend dat het recht als bedoeld in artikel 6:203 lid 2 BW in _girale verhoudingen een

revindicatoire werking_{kan toekomen (zie:} dit proefschrift).

11

Het recht iseen _{afspiegeling van} de _maatschappij waarin het functioneert. _{De opkomst}

van demobieletelefonieheefthet belang van zaakwaarneming (artikel 6:198 BW) doen

afnemen. De_opwekkingvan stroomdoor windmolenszal daarentegen het oudzakelijke

recht van_{windvang weer nieuw}leveninblazen.

lli

De regels over transparantie bij de verkoop van financiele producten, behoren tot het

meest_{ondoorzichtige deel van} deNederlandse_wetgeving. IV

Artikel 5:65 van de Wet financieel toezicht is zodanig onleesbaar (deeerstezin bestaat

uit 249 woorden, ongeveer 17 regels tekst) dat een schending van de daarin

geformuleerde norm nooit verwijtbaar, laatstaanonrechtmatig kan zijn.

V

Niet iedere academicus is zich bewust van het verschil tussen schrijven overboeken en

boeken_{overschruven.}

V1

Zolang hetovergrote deel vandetreinreizigers stilstaat op deroltrappen van en naar de

perrons en zo detoegevoegde waarde vaneen roltrap goeddeels om zeep helpt, is ieder

geloofin_vooruitgangmisplaatst.

ViI

Voor een _{juiste waardering van} de muziek van W.A. Mozart ( 1756- 1791) is het van

belang om toeganke'Ukheid niet te verwarren met eenvoud. Het genie van Mozarts

Revindicatoire aanspraken opgiraal geld

Enkele beschouwingen over geld, vermogensovergang en verhaalsregulering in

{

1

Revindicatoire

_{aanspraken op}

giraal geld

Enkele beschouwingen over geld, vermogensovergang en

verhaalsregulering in de context van het girale betalingsverkeer

Proefschrift

ter verkrijging vandegraad van doctor

aandeUniversiteitvanTilburg,

op gezag van de_{rector magnificus, prof. dr.}Ph._Eijlander,

in_{het openbaar}te_verdedigen

ten overstaan van een

door het collegevoorpromotiesaangewezencommissie

in de aula van deUniversiteit

op vrijdag20maart 2009 om 14.15 uur

door

Bart Bierens

geboren op 8 december 1971

Promotor: Prof. mr.J.B.M.Vranken

Commissie: Prof. dr. E.

Dirix

Prof. mr. C.E. duPerron

Prof. mr.W _Snijders

Prof. mr. H.J. _Snijders

Mr. dr. R.M.Wibier

© 2009,B._{Bierens, Voorburg}

Van

dit

_{proefschrift verschijnt}

_bij

KluwerDeventereenhandelseditie inde Serie

Woord

vooraf

'Revindicatoire aanspraken op giraal geld': een

titel die

bij ingevoerde juristen wellicht leidttot gefronste wenkbrauwen. Het girale betalingsverkeer, dat is toch

alleenmaarverbintenisrechtelijk? Enrevindicatiebehoort toch tot hetexclusieve

domein vanhetzakenrecht? Hoe kan_{dat samengaan?} Detitelisdaarom meer dan

alleen een _{aanduiding van} de _{onderwerpen die in dit boek aan de} orde zullen

komen. Hetverraadt ook datde_{paden van hetpositieve recht}somsworden

verla-ten. De confrontatie tussen de heersende leer en

mijn

eigen opvattingen levert

nieuwe gezichtspunten op die zowel voor de theorie als de

praktijk

van belang

kunnen zijn. Het onderzoekvoert via hetbegrip 'geld' ende_{grondslagen van het}

vermogensrecht naaroplossingen voordiverse praktische problemen bij het

ver-haalop giraletegoeden.

Door de aard van _{mijn onderzoek had ik lang}de _{overtuiging dat}hetminder

vat-baar zou zijn voor actuele ontwikkelingen. In de laatste fase van het onderzoek

bleek dateen misrekening. Devoltooiing viel samen metdeturbulente

ontwikke-lingen in de _{kapitaalmarkt, bekend als} de _hypotheek-

of

kredietcrisis. Wat de

gevolgen daarvan opde lange

termijn

zullen zijn, valt nu nog niet goed te

over-zien. Wel onderstrependeze_{ontwikkelingen nog eens}denoodzaakom onderzoek

te doen naarhetbeschikbaar

juridisch

instrumentariumter bescherming van

aan-spraken op giraal geld. Deze studie beoogtdaaraan een _bijdragete leveren. Het

onderzoek is afgesloten op 1 oktober 2008. De congresbundel The Past and Future of Money (Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2008) verscheen kort na

deze datum. Ik moet daarom volstaan meteen_{verwijzing naar}dediverse

lezens-waardige bijdragen.

Het schrijven van deze studie heb

ik

_{gecombineerd met een baan en een jong} gezin. Dat ikdeeindstreep heb gehaald, istedanken aanhet begrip ende inschik-kelijkheidvan_{velen. Een paar}daarvan wil ik hier inhet_bijzondernoemen.

In deeerste_{plaats dank ik}

_mijn

_promotorJanVranken.

_Zijn

_{begeleiding was een}

bewonderenswaardige mix van _{vriendelijke oppositie, stevige confrontaties,}

scherpe analyses, bemoedigende adviezen en heel veel geduld. Daniel Gerdes en

Willem van Boomwarenbereid om indeeindfase detekst doorte nemen en van

een_{uitgebreid kritisch}commentaartevoorzien.

_Zij

_{hebben op professionelewijze}

invullinggegeven aan de 'academischezorgplicht'waarbij de_{promovendus er op}

wordt _{gewezen dat}

_zijn

ideeen wellicht niet _{onmiddellijk door} iedereen zullen

Wl Woord vooraf

Collega's van toen en nu hebben op veel manieren aan het onderzoek bijgedragen.

Bart Joosen trok me over_{de streep enzorgde} ervoor dat

ik

daadwerkelijkbegon.

RabobankNederlandhad_{waardering voormijn 'duurzame' priv6-project en}

faci-liteerde een _{ruimhartig studieverlof. Ik} dank daarvoor Jan van Veenendaal, Jan

Schuchard, Rob van Esch en PeterBouma. Een_bijzondere

_blijk

_{van waardering}

gaat uit naarKees_{Versteeg die mij uit de wind hield als dat}even_{nodig was.}

Het schrijven van een proefschrift kan tot gevolg hebben dat

je

vriendenkring

wordt gedecimeerd.

Ik

_prijsme_{gelukkig dat mijdat bespaard is gebleven. Op het}

gevaar

af

anderen te kort te doen, bedank ik in hetbijzonder DelroyBlokland, Jack

Withaar,PaulLandsmeer enFerencWelten voor hunniet_{aflatende belangstelling.}

FonsBierens bezorgde mij een studeerkamer om ookin turbulentetijden te

blij-ven studeren. Na een dag hard werkenenvoorzienvan gerookte zalm, wijn en een

riant uitzicht over de_{Herengracht, waren onze gesprekken een bron van}

inspira-tie.

Herman Bierens enAns Bierens-Westerhofbedank ik voorhun steun als

zorgza-me enmeelevende ouders en_{later, na}de _{geboorte van}dekinderen,als onmisbare

en_{behulpzamegrootouders.}

_Mijn

broerPeter en

_zijn

vrouw NatalieBierens dank

ik voorhun_{betrokkenheid bij mijn} werk, studieen_gezin.

Ik begon

mijn

proefschriftals_{vrijgezel en zet}de_{laatste punt als}de_{echtgenoot van}

Edith ende_{vader van Anne (5 jaar) en Daan (2}jaar). Edith,duizendwoorden zijn

te weinig en66nwoord is te veel om uittedrukken wat je voormebetekent.

Ge-woon alles,eigenlijk. 'Wovon mannichtsprechenkann,darOber mussman

schwei-gen', en waar woorden ophoudenbegintde _{muziek. We gaan er weer vaak}samen

naar luisteren. Anne en Daan:vanaf nu ga ikmet

jullie

weer

el es

tekenen en met

treinen spelen zonder dat

mijn

gedachten afdwalen naaronnavolgbarejuridische

constructies. Jullie _{hebben nog} de _{levenshouding die} veel volwassenen hebben

verlorenen_{wetenschappers zich slechts met moeite weereigen maken:}

_je

telkens

verbazen_{over vanzelfsprekendedingen. Zorg dat je} datbehoudt.

Inhoudsopgave

WOORDVOORAF V

INHOUDSOPGAVE

VII

LIJST VANDEMEESTGEBRUIKTE AFKORTINGEN

XIII

HOOFDSTUK 1 INLEIDING 1

1 Revindicatoireaansprakenop

giraal geld 1

1.1 Een

_wonderlijk

_{verschijnsel 1}

1.2 _{De praktijk is(soms)}sterker dan de leer 2

1.3 Probleemstelling 4

2 Opbouw van

het

_{betoog 5}

3 Afbakening 7

4 Terminologie 8

HOOFDSTUK2 ENKELE KANTTEKENINGEN BIJDE HEERSENDE LEER OVER GELD EN BETALINGSVERKEER 11

1 Inleiding 11

2 Geld als munt- en rekeneenheid 11

2.1 Munteenheid 12

2.2 Rekeneenheid 13

2.3 Tussenbalans 14

3 Geld

als

betaalmiddel 14

3.1 De ontwikkeling van vormnaarfunctie 15

3.2 Waarde 18

3.3 _Wettigbetaalmiddel 21

3.4 Tussenbalans 23

4 Chartaal

betalingsverkeer 23

4.1 _{Vermogensrechtelijke}kwalificatievanchartaal geld: zaak 23

4.2 Vermogensovergang 24

4.3 _{Kanttekeningen bij} deheersende leer 27

4.4 Tussenbalans 28

5 Giraal

_{betalingsverkeer 28}

5.1 _{Vermogensrechtelijke}kwalificatie: _{vordering 28}

5.2 _{Vermogensovergang 29}

VIII _{Inhoudsopgave}

5.2.2 _{Vordering,schulderkenning en verrekening volgens}

artikel 6:140 BW 30

5.3 _{Kanttekeningen bij} deheersende leer 33

5.4 Tussenbalans 35

6 Geld

en

dematerialisatie 36

6.1 Dematerialisatie 36

6.2 _{De reikwijdte van heteigendomsrecht 37}

7 Conclusie 39

HOOFDSTUK 3EENALTERNATIEVEOPVATTING: GIRAAL GELD EN VERMOGENSOVERGANG 41

1 Inleiding 41

2 Verkenning van

de

literatuur 41

2.1 _{Tussen goederen}enverbintenissenrecht 41

2.2 Over_{het rechtskarakter van geld en hetbetalingsverkeer 42}

2.3 Overhet verhaal _{op(giraal) geld 43}

3 Geld als

het_{object van}een_{goederenrechtelijkeaanspraak 44}

3.1 Geldalsabstracte_{beschikkingsmacht 45}

3.2 Een _{hoeveelheid 'beschikkingsmacht'}als_{object 46}

3.3 Een _giraaltegoed is geanvordering 48

3.4 Beziten houderschap 50

3.5 _{Giraal geld en het}faillissement van de bank 52

3.6 _{Onstoffelijkeobjecten en het gesloten goederenrechtelijke} stelsel 54

4 Giraal geld en

deelementen vande_{giro-overeenkomst 56}

4.1 De_{giro-overeenkomst;}bewaring van giraal geld 56

4.2 Eenkredietfaciliteit; verhaalopgiraal geld 58

4.3 Artikel 6:140

BW

leidttotvervlechting 59

4.4 Tussenbalans 62

5 Geldigeen_{legitimerende gronden} voor_{vermogensovergang 63}

5.1 Eengeldige_titel; doorgaans eenovereenkomst 63

5.2 Eisen van hethandelsverkeer 66

6 Revindicatoire_{aanspraken op}

_{giraal geld 68}

6.1 Eenrevindicatoire _aanspraak is_{mogelijk 68}

6.2 _{Inbedding in het}

BW:

artikel 6:203 lid 2 BW 70

6.3 Effectuering vaneenrevindicatoireaanspraak 71

7 Conclusie 71

HOOFDSTUK4VERHAALOP GIRAALGELD GEHOUDEN DOOR DERDEN 73

1 Inleiding 73

2 De jurisprudentie en bijzonderewetgeving 73

2.1 _{Slis-Stroom (NJ 1984, 752) 74}

2.2 _{Bijzondere wetgeving:}artikelen 25 Wn en 19 Gdw 75

Inhoudsopgave IX

2.4 ProCall (NJ 2004,196; JOR 2003,209) 77

3 Literatuur

en_wenselijke

_{wetgeving 79}

4 Enkele

kanttekeningen 80

4.1 _{Vordering op de bank}als_{vooronderstelling 80}

4.2 _{Uitzonderingop}artikel 3:276 BW 81

4.3 _{Toepassingsgebied 82}

4.4 _{Verhaalsregulering}enmisbruik 83

5 Kwaliteitsrekeningen

enrevindicatoire

_{aanspraken 85}

5.1 Geenlegitimerende rechtsgrond 86

5.2 Geenlegitimerend verkeersbelang 87

5.3 Revindicatoire_{aanspraak 88}

5.3.1 Toebehoren aansolventofaccipient 88

5.3.2 _{Vermogensovergang}doorvervullenvoorwaarden 88

5.3.3 Privatievebevoegdheidtussenpersoon 90

6 Aandachtspunten voortoekomstigewetgeving 90

6.1 _{Transparantie}enbepaalbaarheidsvereisten 91

6.1.1 _{Schriftelijke depot-overeenkomst e.a. 91}

6.1.2 _Vastleggingvoorwaardenvoor_{vermogensovergang 92}

6.1.3 Hoedanigheid envestigingsplaatsvanpartijen 92

6.2 Flexibiliteitdoorbewijsvermoeden 93

7 Conclusie 94

HOOFDSTUK 5 GIRAAL GELDENVERHAAL NAEENONMISKENBAREVERGISSING 95

1 Inleiding 95

2 Literatuur en jurisprudentie tot 1997 95

3 _{Jurisprudentie}vanaf 1997 96

3.1 _{Ontvanger-Hamm q.q. (NJ 1998,437; JOR 1997, 102) 97}

3.2 Komdeurq.q.-NationaleNederlanden (NJ 2002,608; JOR 2002, 14) 99

3.3 VanderWerff_{q.q.-BLG (NJ 2007,419; JOR} 2007,221) 100

4 Literatuur na 1997 102

5 _{Enkele kanttekeningen} 102

5.1 _{Toepassingsgebied}(i): andersoortige fouten 102

5.2 _{Toepassingsgebied}(ii): fouten van debank 103

5.3 _Vergissingen en_{crediteringen v66r en}nafaillissement 106

5.4 Obligatoireenrevindicatoireaanspraken 107

6 Revindicatoireaanspraakop onverschuldigd betaald

giraal geld 109

6.1 Geen _{legitimerende rechtsgrond} 109

6.2 Geenlegitimerendverkeersbelang 110

6.3 Revindicatoire_aanspraak 111

6.4 _{Toepassingsgebied}(i): betalingenv66rfaillissement 111

6.5 _{Toepassingsgebied} (ii): fouten van debank 112

X _{Inhoudsopgave}

HOOFDSTUK6 GIRAAL GELDENVERHAAL NAEEN ONTERECHTE INCASSO 115

1 _{Inleiding 115}

2 Werking van

deincasso 116

2.1 Betrokken_partijen 116

2.2 _{Toereikende incasso-machtiging} 116

2.3 Recht_{op ongedaanmaking} 117

2.4 _Crediteringonder een ontbindende voorwaarde 119

3 Terugbetaling of eenboekhoudkundige debitering? 119

3.1 _{Terugbetaling}

_WOR

_{1999,41) 120}

3.2 _{Boekhoudkundige}

debitering(JOR2004,29) 120

4 _{Mendel q.q.-ABN Amro (NJ 2005,200; JOR 2005, 51)} 121

5 _{Enkele kanttekeningen} 123

5.1 _{Voorwaardelijke}

crediteringenbetaling 123

5.2 _Altijdeenzuiver_{boekhoudkundigedebitering?} 124

6 Revindicatoire_{aanspraak op onterecht geincasseerd geld} 126

6.1 _{Aard van de rechtsverhouding 126}

6.2 Geen _{legitimerendverkeersbelang} 127

6.3 Revindicatoire_aanspraak 128

6.4 _{Obligatoire verplichting creditbank; verhaal} 129

6.5 _{Obligatoire verplichting}debetbank 129

7 Conclusie 130

HOOFDSTUK7GIRAAL GELDENVERHAAL DOOR DEBANK 131

1 Inleiding 131

2 De_{jurisprudentie} 131

2.1 Verrekeningtijdens faillissement: Standaardfilms

(NJ1976,249) 132

2.2 _{Verrekening v66r} faillissement: _{Loeffen q.q.-BMH I}

(AU 1988, 104) e.a. 133

2.3 _{Verrekening rond}dedatumvan faillissement:

Amro-Curatoren THB (NJ 1989, 449)e.a. 134

2.4 Bank alshouder vaneen_{zekerheidsrecht: Mulder}

q.q.-CLBN (NJ 1996, 471)e.a. 135

2.4.1 _{Mulder q.q.-CLBN (NJ 1996,471)} 135

2.4.2 Nadere invulling: VanGorpq.q.-Rabobank Breda

(NJ 2000, 158); ING-Gunning q.q. (NJ 2005, 199);

ING Verdonk q.q. (NJ2007,520) 137

2.5 Resum6 137

3 _{Enkele kanttekeningen} 138

3.1 _{De uitzonderingspositie van de bank}en anderefactoren

gewogen 138

Inhoudsopgave XA

4 _{(On)bevoegde aflossing door}de_{rekeninghouder} 141

4.1 _Tijdens faillissement: artikel 23

Fw

141

4.2 Intermezzo: revindicatoire _{aanspraken en}

beschikkings(on)bevoegdheid 144

4.3 V66rfaillissement: artikel 47

Fw

145 4.4 V66rentijdens faillissement:_(stil) verpande vorderingen 146

5 Twee_{gevallen van (onbevoegde)verrekening}buiten

faillissement 146

5.1 Standard-ING (NJ 2002,118; JOR2001,51) 146

5.2 _{Staat-Meijer (NJ 1998, 218; JOR 1997, 73)} 149

6 Conclusie 157

HOOFDSTUK8CONCLUSIES ENBEANTWOORDING VANDEONDERZOEKSVRAAG 159

1 Conclusies 159

2 Beantwoording van

de_{onderzoeksvraag} 162

SAMENVATTING 163

SUMMARY 171

LIJST VANVERKORTAANGEHAALDE LITERATUUR 179

Lijst van

de

meest

_gebruikte

_afkortingen

AA

Ars_Aequi,Juridisch Studentenblad

AB

AB

RechtspraakBestuursrecht

ABV

AlgemeneBankvoorwaarden

A-G advocaat-generaal

BW

BurgerlijkWetboek van 1992

BW (oud)

Burgerlijk

Wetboek van 1838

ECB

Europese Centrale Bank

EG

EuropeseGemeenschap(pen)

EU

Europese Unie

EUR

Euro (munteenheid)

Fw

Faillissementswet

Gdw

Gerechtsdeurwaarderswet

Gw

Grondwet

HR

Hoge Raad derNederlanden

JOR

JurisprudentieOnderneming

&

Recht

KG

Kort_Geding(tijdschrift)

m.nt. met noot(onderschrift) van

NJ NederlandseJurisprudentie

NLG

Nederlandse gulden (munteenheid)

PbEG Publicatieblad vande_{Europese Gemeenschappen}

p. pagina('s)

PG

ParlementaireGeschiedenisNieuwBurgerlijkWetboek

Prg DePraktijkgids

Rb. Rechtbank

r.o. Rechtsoverweging

Rv Rechtsvordering

RvdW Rechtspraak van de Week

RvS RaadvanState Stb. Staatsblad

Vzr. Voorzieningenrechter

Wge Wetgiraaleffectenverkeer

1 Inleiding

1

Revindicatoire aanspraken

op

giraal geld

In de periodetussenvrijdag 21 enmaandag 24 december 2007 was het druk in de

Nederlandse

winkels. Uit

een_{persbericht van Equens Nederland, die zorgdraagt}

voordeafwikkelingvan girale betalingen,blijkt dat indezeperiodeintotaalbijna

30 _miljoen debet- en creditcardtransacties werden verwerkt. Op maandag 24

december was er eenpiektussen 14.00 en 14.30 uur, toen er maar liefst 365

be-talingen

per

seconde werdenverwerkt. Deze cijfersillustreren treffendwat iedere

deelnemer aan het _{maatschappelijk verkeerdagelijks} kan ervaren: het grote

be-lang vanhet girale betalingsverkeer.'

1.I Een wonderlijk verschijnsel

Merkwaardig genoeg heeft de vermogensrechtelijke begripsvorming over geld geen gelijke tred gehouden met de _stormachtige

ontwikkelingen die het

be-talingsverkeer inde

_praktijk

heeft doorgemaakt. Zostelt _{Schoordijk vast dat wij}

vanhetrechtskarakter van geld nog zoweinigweten.2Zwalveconstateert zelfs dat

onze begripsvorming over geld niet wezenlijk meer is veranderd sinds de

Ro-meinen:

'Het iseenwonderlijk verschijnseldat,alhoewel inhetmodernebetalingsverkeer

geldvorderin-gen van enige betekenis(buitenhet_{criminele milieu)}nog slechts zelden plegen teworden

vol-daan doorde_overgiftenvanchartaal geld, maar door middel vaneengirale betaling, onze

theo-rienog steedswordt beheerst doorhetRomeinserecht datdebetaling van geld opvatte als de

levering (traditio) vaneenbepaaldehoeveelheidzaken, te weten van zakkengemunt geld.,3

1 Persbericht van 27 december 2007 van Equens Nederland. DecijfersvanPIN-transacties laten een stijgende lijnzien. Volgensdegegevens van Currencewerden in 1992 intotaal 33,3miljoentransactiesverwerkt; in

december 2007 werddegrens van1,5miljardtransacties perjaarbereikt. De verwachting is dat deze lijn zich dekomendejarenzalvoortzetten.

2 Schoordijk(1996-2007) p. 347.

3 Zwalve (1996) p.84; diezelfde overweging nogmaalsZwalve (1998) p. 45. Datde_{begripsvorming in het}

ver-mogensrechtwordt gedomineerddoorchartale geldvormenblijkt onder meer uithetverband tussen en de redactie vandeartikelen 6:112 BW en 6:114 BWWat betreft het verband: heteerstegenoemdeartikelvereist, kort gezegd, datdenakoming vaneen_{geldschuld plaatsvindt}ingangbaar geld, waarmeedewetgever bedoelt chartaal geld metdehoedanigheid vanwettigbetaalmiddel en meteengiraal tegoed PG Boek6

(Vaststellings-wet) p. 458. Zou dat ook onder gangbaar geldzijnbegrepen,wasartikel 6:114 lid 1BW, waarin een schulde-naardebevoegdheidwordttoegekendeengeldschuld ook langs girale weg natekomen,eenoverbodige

bepa-ling.Watbetreftde_{redactie: enerzijds is in artikel 6: 114 lid 1} BW uitdrukkelijkdebevoegdheid opgenomen om langs girale wegeengeldschuld natekomen,terwulanderzijdseendergelijke bevoegdheidontbreekt in artikel 6:112 BW Daaruit volgt,aldus Rank (1996) p. 161, datdewetgever het bestaan vandezebevoegdheid

2

Inleiding

Dit verschijnsel isnogwonderlijker, als _{daarin het belang van}een_juiste

begrips-vorming wordtmeegewogen. Omdathetgiraletegoed indeheersende leerwordt gekwalificeerd alseen_vordering

tot

_{uitbetaling van chartaal geld, is daarmee ook}

gegeven dat de _{uiteenlopende rechtsvragen die voortvloeien uit} het _girale

be-talingsverkeer slechts met de inzet van_{obligatoire rechtsfiguren kunnen worden}

opgelost.4 Dat iseen merkwaardige afwijking vanhet vermogensrechtelijke

sys-teem, dat bij hetbepalen vande _{omvang van het} voor_{verhaal vatbaar vermogen}

van een debiteur voorziet in een _{afgewogen samenspel van} revindicatoire

aan-sprakenenvorderingen. Immers,eerstnadatde_{zaken waarop}een_{eigendomsrecht}

vaneenderde rust uitdemacht van dedebiteur

_zijn

_{gerevindiceerd, blijft het}

res-terende actief over voor verhaal, waarbij deparitas creditorum het uitgangspunt

vormt.5 Doorhet obligatoire karakter zijn in girale verhoudingen revindicatoire

aansprakena _priori niet_mogelijk enwordtdeeerste fase waarinde_{omvang van}

de boedel wordt _{bepaald, overgeslagen. In} de

_{praktijk leidt dat soms tot als}

onrechtvaardig ervarensituaties, inhet_bijzonderwanneer een_{giraal tegoed zich}

in de macht van een derde bevindt en deze _{derde vervolgens}

failliet

wordt

ver-klaard. De betaler_{(de 'solvent') dan wel}de _{uiteindelijkebegunstigde van de}

be-taling(de 'accipiant') beschiktinbeginsel slechts overeenobligatoirrecht jegens

de failliet.

1.2 _{De praktijk is (soms) sterker dan de leer}

Datde

_praktijk

soms sterker is dan de leer,

_{blijkt uit}

een aantal arresten van de

Hoge Raad waarin, telkens binnen de context van een ander feitencomplex, de

vraag werdbeantwoord ofeen giraal tegoed op

of

geadresseerd aande

betaalre-kening van een

failliet

behoorde tot diens vermogenalsbedoeld inartikel 20 Fw

of dat 66n

of

meerdere schuldeisers,buiten de_{concursus om, daarop}een

bijzon-dereaanspraak konden uitoefenen.

Ik

schetshiernaeenaantalcasuswaarbij C

tel-kens de

failliet

is, gevolgd door, inzeer_{verkorte vorm, het oordeel van de Hoge}

Raad en de_{belangrijksteoverwegingen in het betreffende arrest:}

(a) De debiteuren van Bvoldoenhun_{geldschuld door giralebetaling.} C _verzorgt

facturerings-enincassodiensten.BheeftC_{aangewezen alszijn}betaaladres. C

heefteenbetaalrekening geopend ten name van 'C inzake B'. De debiteuren

van B betalen opdezerekening.Cfailleert voordat hij hetgeldafkomstig van

deze debiteuren heeft _{overgemaakt aan B. De Hoge} Raad oordeelt dat het

tegoed op deze _{kwaliteitsrekening in} de boedel valt. B kan _{daarop geen}

bij-zondere aanspraak maken en is slechts _{concurrent crediteur. De Hoge Raad}

overweegt dat het nodigisterughoudendheid te betrachten met inbreuken op

4 Zie buvoorbeeldrecentelijk HR26januan 2007, JOR 2007,79 m.nt. N.E.D Faber_{('Onwanger-Kerseboom')}

r.0.3.3, waarin de HogeRaadoordeelt datdeverhouding tussenpartuen bij het girale betalingsverkeer

ver-bintenisrechtelijk van aard is.

Hoofdstuk 1 3

het beginsel vanartikel 3:276 BW en dat ook dewetgever terughoudendheid

aan dag heeft gelegd door vooralsnog de _{kwaliteitsrekening alleen voor te}

behouden aan _{personen die} een _bijzondervertrouwen _{genieten van het}

pu-bliek.6

(b) A heefteengeldschuld aan B enisbevoegddezelangs girale weg natekomen.

Dooreen_{vergissing van}

A

wordt echter aanCbetaald, die op het moment van

de bijschrijving in staat van faillissement verkeert. Met een _{verwijzing naar}

hetgeen in het maatschappelijk verkeer als betamelijk wordt gezien en het

bepaaldein artikel 6:212 BW oordeelt de Hoge Raad datdecurator het aldus

ontvangen bedrag moet restitueren zonderdeafwikkeling vandeboedel af te

wachten, met voorbijgaan van aanspraken van andere boedelcrediteuren en

zondereen_{bijdrage in} de_{algemene faillissementskosten} te _verlangen. Later

herhaalt de Hoge Raad deze regel, nu echter met een verwijzing naar het

begrip'zonder rechtsgrond' in artikel 6:203 BW.7

(c) C('incassant') maakt inhetkader vanzijndebiteurenbeheer gebruik van

auto-matischemachtigingtot incasso. Cheeft daartoeeenincassocontract gesloten

met zijn bank.Deze bedingt ten behoeve vandedebiteuren van C en hun

ban-kenhetrecht om binnen 30_{kalenderdagen na}de_{datum waarop}deincasso in

opdracht van C isverwerkt,deze tel-ug te laten boeken.C failleert. Na de

da-tum van het faillissementbrengt de bank vanC terugboekingen ten laste van

zijn rekening. Decurator stelt dat de bank van C niet_bevoegdwas

stornerin-gen van nadefaillissementsdatum tenlaste tebrengen vanderekening van C.

De Hoge Raad _verwerpt deze _stelling.

Uit

hoofde van het incassocontract

vindtdecrediteringplaats ondereenontbindende voorwaarde, namelijk dat de

debiteurofdiensbankbinnendegesteldetermijngeengebruik maakt van zijn

bevoegdheid de incasso te _{laten terugboeken. De} vervulling van de

ontbin-dendevoorwaardeleidt niet toteenverplichtingtot terugbetaling maar tot een

boekhoudkundigedebitering vanderekening.8

6 HR 13 juni 2003, NJ 2004,196 m.nt. HJS en JOR 2003, 209 m.nt.S.C.J.J.Kortmann en A.Steneker

('Pro-Call'). De Hoge Raadlijktdaarmee een pas opdeplaatstemaken op de wegingezet in HR3februari 1984,

NJ 1984. 752 m.nt. WMK ('Slis-Stroom') en HR 12januari 2001, NJ 2002, 371 m.nt. HJS en JOR 2001, 50

m.nt.S.C.J.J.Kortmann enA.Steneker('Korenq.q.-Teksta q.q.'). Zie hierna hoofdstuk 4.

7 HR 5 september 1997, NJ 1998, 437 m.nt. PvS en JOR 1997, 112 m.nt. E.W.J.H. de Liagre BBhl en N.E.D.

Faber('Ontvanger-Hamm q.q.'), HR 7 juni 2002, NJ 2002, 608 m.nt. JBMV en JOR 2002, 14 m.nt. G.A.J.

Boekraad('Komdeur q.q.-Nationale Nederlanden'); HR 8 juni 2007, N./ 2007, 419 m.nt. PvS en JOR 2007.

221 m.nt.A. Steneker ('Van derWerff-BLG').In vergelijkbarezinreedsKtr. Tilburg 12 september 1985, Prg 1985, 2377 en NJ 1986. 272 ( 'Neve-Filletq.q.') Nieskens-Isphording (1998) plaatst Ontvanger-Hamm q.q. op

66n lijn meteen aantal mijlpaten van dezeeeuw, zoalsLindenbaum-Cohen, Quint-tePoel, Saladin-HBU HaviltexenPlas-Valburg (p. 5) enconcludeertdat de Hoge Raadeenverbintenisrechtelijkependant van de goe-derenrechtelijkerevindicatieheeft geintroduceerd (p. 19). Zie hierna hoofdstuk 5.

4 Inteiding

(d) C houdteen_{betaalrekening aan bij zijn bank A.} Na_{verloop van}

_tijd

failleert

C.

_Zijn

_{betaalrekeningvertoont op}dat momenteen _{debetpositie. Reeds voor}

het uitspreken vanhetfaillissement was A opde_{hoogte van het naderend}

fail-lissement van C. Gedurendede_{periode dat A wist van}het aanstaande

faillis-sement enook tijdens het_{faillissement, schrijft B geld over naar} derekening

van C. Mag Azijnschuld aan C

uit

hoofde van de_{bijschrijvingen}verrekenen

met _{zijn vordering}

uit

hoofde van de _{debetstand op} de _{betaalrekening? Het}

antwoordluidt ontkennend. Ineenreeks van_{arresten heeft de Hoge Raad de}

regel geformuleerddat_{banken zich niet opverrekeningkunnen beroepen}

ter-zake van een opeenrekening van hundebiteurgedanegiralebetaling, als deze

betalingis_{ontvangen op}een_{tijdstipwaarop de bank wist dat het}faillissement

van dedebiteur waste _{verwachten, dan wel}nadiensfaillietverklaring. Het is

niet te rijmen met het uitgangspunt van de paritas creditorum dat een bank,

door haar bijzonderepositie inhet betalingsverkeer, zichdoormiddel van

ver-rekening zou kunnen verhalenophetgeenzij schuldigwordt aande

betreffen-de rekeninghoubetreffen-der.9

De vraag ofeengiraal tegoed opderekening vaneen

failliet

buitendiens voor

ver-haal vatbaar vermogen

blijft,

wordt door de Hoge Raad op uiteenlopende wijzen

beantwoord en _{verschillend gemotiveerd. In} de _{hierboven onder (a) bedoelde}

gevallen ligt het accentop artikel 3:276 BW; inde _{gevallen onder(b)}

rechtvaar-digen onder meerartikel 6:212 BW en 6:203 BW echter weleen_{inbreuk op}

arti-kel 3:276BW,

terwijl

het_{geval onder (c)}zelfsgeheel buitenhetvermogensrecht

lijkt

te worden geplaatst door te spreken van een 'boekhoudkundige debitering'

vande_{rekening. In}de _{gevallen onder (d) wordt, door}hetuitsluitenvan

verreke-ning, de mogelijkheid van de bankbeperkt om verhaal te nemen op

binnenko-mendebetalingen. Het isnietoverdreven omteconcluderen dat het reguleren van

verhaal op girale tegoeden in transitu_{problematisch is.}

1.3 _{Probleemstelling}

De verschillen zijn niet uitsluitendte verklaren doorde _{uiteenlopende} feiten die

aande_{arresten ten grondslagliggen. Er lijkt meer aan de hand. Naar}

_mijn

_mening

ligt

de_{oorzaak van het probleem besloten in} de _{vooronderstelling}dat

rechtsver-houdingen in hetgiralebetalingsverkeeruitsluitend verbintenisrechtelijk van aard

zijn.Het vraagt eensoms_{nauwelijksnavolgbare}inventiviteitom arresten waar het

in essentie gaat omdegoederenrechtel(/ke vraag aan wie een

vermogensbestand-deel toebehoort en wie_{daarop verhaal mag nemen,} tevoorzien van eensluitende

verbintenisrechtelijke motivering.

Hoofdstuk 1 5

Indeze studie zal

ik

daarom onderzoeken of een meer goederenrechtelijke

bena-dering vanhetgiralebetalingsverkeer tot passendeoplossingen kan leiden. Hier, in deze _{inleiding, volsta ik met} een_{stelling: revindicatoire} aanspraken op giraal

geld zijnniet wezensvreemd aan de aard van het girale betalingsverkeer, passen in

het vermogensrechtelijk systeem en vormen een onmisbaar instrument bij het

reguleren van verhaal opgiraal geld. Deze stelling,diehaaks staat opde

heersen-de leer,wordt in de_{volgende hoofdstukken beargumenteerd.}

2 Opbouw van het

betoog

Voordezeargumentatie ishetnoodzakelijk omterug te gaan totdebasis van het

betalingsverkeer,namelijk het_{verschijnsel geld.}

Ik

begin daarom meteen

onder-zoek naar wattegenwoordig tothet wezenskenmerk van geld moet worden

gere-kend. Ikneem daarbij de _{dagelijksepraktijk van}het betalingsverkeerals

vertrek-punt en niet

het _Burgerlijk Wetboek. Daaraan liggen twee overwegingen ten

grondslag. Ten eerste

heeft 'geld'

geen eenduidige betekenis in het

BW

zodat

daaruit dusgeenalgemeentoepasbaarinzichttedestillerenvalt.10Tentweede is in

de literatuur eerder getracht aan de hand van bepalingen uit het

verbintenissen-recht het wezenskenmerk van geld te _{doorgronden. Geld} wordt _{daarbij, kort}

gezegi

gedefinieerd als datgene waarmee een geldschuld kan worden

nageko-men. Hetresultaat is eencirkelredenering: de _{essentie van geld} wordtverklaard

door middel vaneengeldschuld,

terwijl

eengeldschuldhet bestaan van geld

voor-onderstelt. 11

De keuze om het girale betalingsverkeer als raamwerktenemen van deze

stu-die en niet, bijvoorbeeld,een_specifiekerechtsfiguur, heefttotgevolg dat in deze

studie detoepasselijke rechtsregels slechts worden besprokenvoorzover die van

belang zijn voor de gang van het betoog. Ik heb ervan afgezieniedererechtsfiguur

of

ieder leerstuk volledig te _beschrijven en _{verwijs daarvoor naar} de bekende

handboeken. Dat voorkomt nietalleendoubluresen_hinderlijkeonderbrekingen in

de gang van het betoog, maar maakt ookeenvoudiger kenbaar welke inzichten

dezestudie toevoegt aanhet reeds bestaande corpus van wetenschappelijke

ken-nis. Terwijl

dit

streven_{naar beknoptheid mede}is _{ingegeven doormijn ervaring in}

10 Hetwoord geW komt inmeerdere betekenissen voor in hetBurgerlijkWetboek.Afhankelijk vandecontext waarin het woordvoorkomt,wordenbedoeid muntenenbankbiljetten,defunctievan betaalmiddel, geld als munteenheidofuitsluitendgiraletegoeden.Zowordt inartikel 5:9 BWalleen chartaal geld bedoeld: deze zakenrechtelijke regel kan uitsluitend betrekking hebben opstoffelijkegeldvormen.Eenvoorbeeld van geld in de betekenis van betaalmiddel kan worden gevondeninartikel 7:1 BW.Zouhethierworden begrepen als

stof-felijkgeldvoorwerp inplaats van algemeen betaalmiddel, dan zou iedere koop tegen chartale betalingtevens een ruil zijn in de zinvan artikel 7:49 BWInartikel 6: 1 1 2BW wordthet zelfs inMee uiteenlopende beteke-nissen gebruikt: eenmaalalsbetaalmiddel en eenmaal als eenheid vanwaarde; Rank (1996) p. 158. In artikel

7:51, onder d.BW wordtonder gelduitsluitendeengiraaltegoed verstaan.

11 Dit iseenbelangrijkbezwaar tegendedefinitievanHoutappel (1996) p. 99. Geldiszijnsinzienseen

6 Inleiding

depraktijk waarin snel tot de kernmoet worden gekomen'2, heb

ik

anderzijds de

vrije rol

van wetenschapper ten volle

willen

benutten. 13 Ik heb niet geschroomd

een theorie neerte zetten die op onderdelen ververwijderd is van wat nog als de

heersende _meningkan _{worden beschouwd. Een dergelijke}

_vrije

_{omgang met het}

recht kan echter niet uitmonden in een improvisatie zondertoonsoort of

maat-streep. Ik hebhet_{betoog daarom} als_{volgtvormgegeven.}

Hoofdstuk2bestaat uiteen_{beschrijvendonderzoek naar het fenomeen geld en}

de begripsvorming dietengrondslag ligt aandeheersende leer over geld en

beta-ling. Nadat ikde _{belangrijkste kenmerken van het hedendaagse geld in kaart heb}

gebracht, zal ikonderzoeken hoe dezekenmerkenzichverhouden totde

vooron-derstellingen die aande_{huidigevermogensrechtelijkebegripsvorming}over_giraal

geld ten grondslag liggen. Deze vooronderstellingen gaan nogsteedsgebukt onder

de last van het verleden, toenchartaal geld werd beschouwd als het enige echte

geld. Debegripsvorming over geld

blijkt,

zoals

Pitlo in

meer_{algemene zin met}

betrekking tot het BW(oud) vaststelde, nog 'gevangen in de klem van het mate-rialistischdenken'.14

In hoofdstuk3 _{verlaat ik het pad van}deheersende leeren_{formuleer, op}basis

van de _{bevindingen in hoofdstuk 2, een alternatieve opvatting. Een leidende}

gedachte daarbij is dat aan een handelstransactie zowel een _{goederenstroom als}

een geldstroomten grondslag ligt. Deze geld- engoederenstromen

zijn

tegenge-steld aan elkaar, maar hebben gemeen dat het gaat omeenverschuivingtussen de

vermogens van twee rechtssubjecten. Hoewel het vermogensrecht zich doorgaans

richt opde_{goederenstroom, mag niet uit het oog worden} verloren datde

tegen-overgestelde vermogensovergang van geldevenzeer aan de_{beginselen van het}

ver-mogensrechtis_onderworpen.

Ik kwalificeer

_{giraal geld als het object van een}

goe-derenrechtelijkeaanspraak. In lijn methet stelsel van de wet, gaat het pas uit het

vermogen vande solvent over naarhet_{vermogen van} de _{accipient als voor deze}

vermogensovergang een rechtvaardiging is aan te

wijzen. Ik

zal ingaan op de

vraag wat als een_{rechtvaardigingsgrond kan dienen,} ook_{gezien het belang van}

een _{ongestoorde geldomloop. In} de _{gevallen waarin} een _{rechtvaardiging}

ont-breekt, zal de _{feitelijke creditering van} de _{betaalrekening van} de _{accipiBnt geen}

vermogensovergang tot gevolg hebben. De solventbeschikt in dat_{geval over een}

revindicatoire_{aanspraak die hij} ooktijdens hetfaillissement vande_{accipiEnt kan}

uitoefenen.

The proof of the pudding is in the eating; daarom pas ik mijn bevindingen toe

op dehiervoorgeschetstepraktijksituaties.Achtereenvolgenszullende_revue pas-seren:_{het verhaal op giraal geld gehouden}doorderden_{(hoofdstuk 4),}hetverhaal

na een _{onmiskenbare vergissing (hoofdstuk 5),} het verhaal na een onterechte

incasso_{(hoofdstuk 6) en het verhaal door de bankopgiraalgeld(hoofdstuk 7). De}

12 Tentijde vanhetvoltooien vandezestudie wasikwerkzaamalsjurist bijeencentrale coBperatieve bank te Utrecht. Er heeftgeenvoorafgaand inhoudelijkoverleg plaatsgevonden metmijnwerkgever overde onder-zoeksresultaten. Deze studie is oppersoonlijketitel geschreven.

13 Over de taak vanderechtswetenschap en. onder meer,debetekenis vankritisch-opimerende literatuur Asser-Vranken ( 1995 ) p. 115enAsser-Vranken (2005)p. 116-112en142-154.

Hoofdstuk 1 7

opzet vandeze'praktijk'-hoofdstukken istelkens in grotelijnen vergelijkbaar. Na

een bespreking van dejurisprudentie en_{eventueel relevante wetgeving,}plaats ik

enkele kanttekeningen bij deheersende leer en werk ik_{vervolgens uit hoe met de}

erkenning van een revindicatoire _{aanspraak op giraal geld} een _{passend en een}

meer uniform _{gemotiveerd rechtsgevolg zou kunnen worden bereikt. De}

hoofd-stukken 4,5,6 en

7 staan dus in het teken vandeconfrontatie van de heersende

leer met het door mij gebodenalternatief. In hoofdstuk 8 zet ik deconclusies op

een rij enbeantwoordde onderzoeksvraag.

De toekomst zal moeten

uitwijzen of mijn

zienswijze navolging vindt en er

daarmee, om met Nieuwenhuistespreken, sprake is vanconfrontatiedn

compro-mis.

Ik

realiseer me dat eendergelijk compromis waarschijnlijk niet snel zal

wor-den _{gevonden. Opvattingen die} Cop onderdelen) haaks staan op de heersende

opvatting, roepen nu eenmaal snel weerstand op en

zijn

vatbaar voor kritiek.

Echter, eentegengeluid heeft nietdepretentieeenslotakkoord te zijn. Ik hoop dat

deze studie,juist doorde_{regels over geld en het betalingsverkeer vanuit een}

ande-re invalshoek tebelichten,eenbijdrage levert aandediscussie over endeverdere

ontwikkeling van de _{vermogensrechtelijke} theorievorming over geld, het girale

betalingsverkeer en de nogweinig belichtesamenhang metderegulering van

ver-haal tijdens het faillissement vaneenrekeninghouder. Want dat er op dat gebied

nog veel onderzoek moet wordenverricht, zullende meestenwel beamen.

3 Afbakening

Het onderzoeksgebied vandeze studie is begrensd tot revindicatoire aanspraken

op giraal geld. Het onderzoek naardemogelijke toepassingen indepraktijk, heb

ik beperkt tot vier typen rechtsvragen zoals die zich hebben aangediend in de

Nederlandsejurisprudentie en die, als gezegd,problematisch

zijn

gebleken.15 Het

is echter niet_{uitgesloten dat in}de

_praktijk

zichandere situaties kunnen voordoen

waarbijde_{erkenning van}eenrevindicatoireaanspraakuitkomst biedt bij het

regu-leren van verhaal op giraal geld. De algemene uiteenzetting en devier

'praktijk'-hoofdstukken bieden tezamen voldoende houvast bij het bepalen van de

moge-lijkheden daartoe ende_{grenzen die daarbij moeten worden gesteld.}

Voorwatbetreft wettelijkebepalingen, beperkt dezestudie zich inhoofdzaak

tot het BWenenkele_{bepalingen uit}deFaillissementswet. Het thema 'geld en

be-talingsverkeer' raakt echter aan veelmeer,overwegendpubliekrechtelijke, wet- en

regelgeving. Inhetbijzonder wijs

ik

daarbij opde

_Richtlijn

Betaaldiensten, die tot

stand is _gekomen als _{complementair}

_juridisch

kader van de _{Single European}

Payment Area ('SEPA').16 Deze

richtlijn

dient op 1 november 2009 te zijn

omge-15 Hoofdstuk 1, par. 1.2 endeuitwerking indeHoofdstukken 4,5,6 en 7.

16 Richtlijn2007/64/EG van het Europees Parlement en de Raad van 13november 2007 betreffende

betalings-diensten in de interne markt tot wijziging van de Richtlijnen 97/7/EG. 2002/65/EG, 2005/60/EG en

2006/48/EG, en totintrekkingvanRichtlijn 97/5/EG (PbEU L 319). Over deprivaatrechtelijke aspecten van Europeseregelgeving over het girale en elektronischebetalingsverkeer: Van Esch (2004) p. 17-37, over de

8 Inleiding

zet inde_{Nederlandse wetgeving}enverschaft onder meervoorschriften over

voor-waarden, informatievereisten en risicoverdeling tussen een bank en haar cliant.

Hoe ingrijpend de SEPA en de

Richtlijn

Betaaldiensten ook zullen zijn ten

aan-zien _{van betaalproducten}en _{-diensten, zij betreffen niet primair de hier}

voorlig-gende vraag, namelijk de vermogensrechtel(/ke theorievorming over geld en het

girale betalingsverkeer.

Toezichts-en_{monetaire wetgeving worden, openkele uitzonderingen na,}

evenminbesproken.17 Ook hetprocesrecht, dat vaakeengroteinvloedheeft op de

uitkomst vaneenarrest,

blijft

buiten beschouwing. Wel zal ik soms_{wijzen op de}

invloed diede_{procesgang heeft gehad op}een_rechterlijkoordeel.Het beslagrecht

komt een_{enkele maal aan de orde bij}de_{bespreking van}de_{samenloop van}

rech-ten, maar zal nietafzonderlijkalsleerstuk worden besproken.18_{Verder heb ik mij}

op onderdelen laten inspireren door literatuur uitons _{omringende rechtsstelsels,}

echter zonder dat van _{rechtsvergelijking kan worden gesproken. De daarvoor}

noodzakelijke beschrijving van een _groot aantal en _{uiteenlopende buitenlandse}

rechtsfiguren, zoals bijvoorbeeld het gebruik van de constructive trust in het

Anglo-Amerikaanserecht, valtbuitende_{reikwijdte van}deze studie.

4 Terminologie

Ten slotte enkele terminologische opmerkingen.

Omwille van

de leesbaarheid

bleek het niet

altijd

mogelijk geheel zuiver te verwijzen naarhet weinig fraaie

begrip'goederenrechtelijk recht'. Ineen_{aantal gevallen spreek}

ik

daarom van een

'goederenrechtelijke aanspraak' om de_{werkingdaarvan, in hetbijzonder tijdens}

een faillissement, afte zetten tegen de aarden werking vaneen vorderingsrecht.

Dat laat onverlet dat ookeenvordering in goederenrechtelijke zin toteen

vermo-gen behoort. Het leekmij verderbinnendecontext vandeze studie niet

_{juist om}

terugtegrijpen opdeterminologie van het BW (oud) en vaneenzakelijkrecht te

spreken. Het huidige BWreserveert

dit

_begrip voorrechten_{op stoffelijke}

objec-ten en_{het girale betalingsverkeer is naar zijn aard}

_juist

_{onstoffelijk. Daarom zal ik} meestal _{spreken over}een revindicatoire_{aanspraak op giraal geld.}

17 Ik volsta meteenkorteopsomming: overdeuitgiftevanchartaal geld:deMuntwet 2002 (Stb. 2001, 631) en de Bankwet 1998 (Stb. 1999,507). Over het aanbiedenenverrichtenvan_{ginlebetaaldiensten: de Wet op het}

financieel toezicht (Stb. 2006,475). de Wet grensoverschrijdende betaaldiensten (Stb. 1998,686), de Wet inza-ke de geldtransactie-kantoren (Stb. 2002,380) endeSanctiewet 1977 (Stb. 1980,93).Over_{controle- en} rap-portageverplichtingen: de Wetfinancielebetrekkingen buitenland 1994 (Stb. 1994,258) en de Wet ter voorko-ming van witwassenen_{financieren van terrorisme (Stb. 2008.303). Over}de_{aantastbaarheid van girale}

be-talingen:de'Finaliteitswet'neergelegd in TitelLAfdelingllA Fw (Stb. 1998,714).Bijverstoringen van de markt:de_{Noodwet financieel verkeer (Stb. 1978,348).}

18 Indecontext van hetgiralebetalingsverkeer gaat het meestalom_{derdenbeslag Cartikel 475 Rv), waarover}

uit-voerigBroekveldt (2003).De_{rechtsvragen die zich bijderdenbeslag aandienenlijken minderproblematisch}

Hoofdstuk 1 9

Verder zijn er bij eengirale betalingten minste twee rekeninghouders en 66n

bankbetrokken. Zoals

ik

hiervoorreeds_{aangaf, zal ik}debetalende_partij

aandui-den alsde'solvent' endebegunstigde vandebetaling als de_{'accipiant'. Die}

laat-stezal meestal ookdecrediteur zijn, maarnoodzakelijk is dat niet. Als een

beta-lingom enige reden op een verkeerde rekening belandt, wordt met de accipi8nt

alleen de

_feitelijk

_{begunstigde bedoeld. De concrete betekenis}

volgt dus uit de

context.In hoofdstuk 6 heb ik,zoals daar_{toegelicht, gekozen voor}een_enigszins

afwijkende tenninologie. De rechtsverhouding tussen de solvent ende accipiEnt

die ten grondslag ligt aan de girale

betaling duid ik,

in navolging van andere

schrijvers, aan alsde 'valutaverbintenis'.19

19 Du Perron (2006) p. 70.De rechtsverhouding tussendesolvent en zijnbankwordt ookwel aangeduid als de dekkingsverhouding enderechtsverhouding tussen de accipient en zijn bankde incassoverhouding. Deze rechtsverhoudingen. evenals interbancaire verhoudingen, komen hierna aan de orde, maar behoeven geen

2

Enkele kanttekeningen bij

de

heersende

leer over geld

en

betalingsverkeer

1 Inleiding

In dit hoofdstuk zal

ik

toelichten dat aan de heersende vermogensrechtelijke leer

over gelden _betaling een_{begripsvorming} ten_{grondslag ligt die geen} steun meer

vindt in dehuidigesamenleving. Inhet_{bijzonderbeoog ik}teverklaren waarom in

de heersende leer het girale betalingsverkeerals_{obligatoir wordt gekwalificeerd}

en, alskeerzijde van dezelfde medaille,revindicatoireaansprakendaaraan geheel

vreemd zijn. Ik

ga helemaal terug naar de basis en zal onderzoeken wat het wezenskenmerk van geld is. Daartoe komen de functies van munteenheid en

rekenmiddel aan de orde (paragraaf 2), gevolgd dooreen_{bespreking van geld als}

betaalmiddel _(paragraaf3).Daarna onderzoek ik opwelke wijzenbetaalmiddelen

wordengekwalificeerd inhetvermogensrecht enderechtsregels dievantoepassing

zijn op deoverdracht van geld. Ikmaak daarbij eenonderscheid tussen het char-tale (paragraaf 4) en het girale betalingsverkeer (paragraaf 5).1 De gevolgen van

deze

kwalificatie

vinden_{hun weerslag in}de_{rechtsregels die het betalingsverkeer}

beheersen_{(paragraaf 6).}

Ik

besluit dit hoofdstuk meteen_{conclusie (paragraaf 7).}

2 Geld als munt-

en

rekeneenheid

Achterhet woord_{geld schuilen uiteenlopende functies.}

Mijn

verkenning van het

fenomeen geldbegint meteenbespreking vandefunctievan munteenheid

(para-graaf 2.1) en die van rekeneenheid (paragraaf 2.2). Deze hebben gemeen dat zij

naar hun aard _{geen object kunnen zijn van} een _{vermogensrecht.} Daarom zal ik

deze functies aanduiden als geld inabstracto.2Lange tijdis verondersteld dat een

munteenheid en rekenmiddel onlosmakelijkverbonden waren met de intrinsieke

waarde van geldstukken. Dat heeft diepe sporen nagelaten in de_{begripsvorming}

(paragraaf 2.3).

1 De keuze om mij hiertebeperken tot de rechtsregels die vaninvloed zijn opdevermogensovergang van geld,

brengt met zich meedatTitel 11 Boek 6 BWslechts op onderdelenwordtbesproken, zie hierover Mijnssen (1984) p. 57-83; Rank (1996) p. 99e.v..Asser-Hartkamp (2004)p.465-489.ZieMijnssen (1984) p. 35-41 over

de verkrijgingvan chartaal geld door toe-eigening(artikel 5:4 BW), bij wijzevanvinden(artikelen 5:5 jo. 5:9 BW),schatvinding (artikel 5:13BW).natrekking (artikel 5: 14 BW)en_verjaring(artikel 3:99 BW). Over het

weinigeenduidige begripbetaling in het BWonder meer Schoordijk ( 1970) p. 55 enVanDunn6 (1971) p. 32.

2 Hetonderscheid tussen geld in abstracto en geld in concretowordt doordiverse auteursgemaakt, al is het

onderscheidendcriteriumdaarbij nietaltijd gelijk:Munch (1990) p. 71; Mann (1992) p. 7 en 24, Davies (1994)

12 Enkele kanttekeningen bij de heersende leer over geld en betalingsverkeer

2.1 Munteenheid

Vanafde oudheid tot aan de 19c eeuwwerd zowel indetheorie als indepraktijk

verondersteld datdewaarde vaneen_{geldstukafhankelijk was van} dewaarde van

goud

of

zilver. In de loop vande geschiedenis is het verband tussen geld en

edel-metaal op tweewijzen tot stand gebracht.3 Indevroegste perioden werden

mun-ten geslagen die eenzekere hoeveelheid edelmetaal bevatten. De naam van deze

munt was tebeschouwen als een aanwijzing voordehoeveelheid edelmetaal die

dit muntstuktenminste diende tebevatten. Zoalsde metereen standaardeenheid

van de _{lengte is, was} de _{gulden ooit} de standaardeenheid voor een hoeveelheid edelmetaal.

In latere perioden bevatte het merendeel vande_{circulerende muntstukken geen}

of vrijwelgeenedelmetaal meer.Inplaats daarvan bepaaldendewetten

betreffen-dehetmuntstelsel datdewaarde van66neenheid vandenationale_{munt gelijk was}

aan een bepaaldehoeveelheid goud(ingeval vaneengouden standaard)

of

zilver

(in geval vaneenzilveren _{standaard) van}eenbepaalde samenstelling.4 Onder het

systeem vanBretton Woods wasdewaarde vandeNederlandseguldenverbonden

met die vandeAmerikaanse_{dollar die, opzijnbeurt, gelijk was aan}dewaarde van

eenzekere_{hoeveelheid goud. Toen in augustus 1971} de_{mogelijkheid verviel om}

een dollarte converteren in goud, kwam daarmee ook voorde guldeneen einde

aanhetverband met edelmetaal.

Een anderereden omeenmunteenheid in verbandte_{brengen met}een

tastba-re verschijningsvorm, is

wellicht

_{gelegen in het feit dat} demunteenheid van een

land doorgaans dezelfde naam draagt alsdenoemer die tezamen metde_{teller (5,}

10 of bijvoorbeeld 20euro) staat vermeld op concrete betaalmiddelen. De

func-ties vanbetaalmiddelenmunteenheid

zijn

daarom somsmet elkaar vereenzelvigd.

Ten_{onrechte, omdat het voor}eenmunteenheid_{niet noodzakelijk is dat deze zich}

concretiseert in munten

of

bankbiljetten. De_{gefaseerdeinvoering van de euro had}

tot gevolg dat van 1 januari 1999 tot en met31 december 2001 de euro als

munt-eenheidreedsbestondzonder datdenoemer euro stondvermeld_{op munten en}

bil-jetten. De nationale munteenheden van de _{deelnemende lidstaten, waaronder de}

gulden, werden tijdens deze periode beschouwd als onderdelen van de euro en

waren door vaste _{omrekenkoersen aan de euro verbonden. Concrete betalingen}

konden_{echter gewoon worden}verricht metdebetaalmiddelen van v66rde

invoe-ring van de euro endie derhalve _{uitgedrukt waren in de (oude)} nationale

munt-eenheid. Pas op 1 januari

2002 kwamen _{daadwerkelijk euromuntstukken in}

omloopenwarendenationale munteenheid endemunteenheidals_{vermeld op het}

eurogeldstuk weergelijk in naam.

Wat momenteel moet worden beschouwd als het wezenskenmerk van een

munteenheid, is niet eenvoudig te_bepalenen_{volgens sommige auteurs}zelfs niet

3 Overdehistorie van gelduitvoerigDavies (1994).

Hoofdstuk 2 13

te definieren.5 Voor zover ik kan beoordelen, is demunteenheid een onmisbaar

onderdeel van een muntstelsel. Ze vervult, direct

of

indirect, een functie bij het

bepalen vande waarde vaneen concreet geldstuk. Ook maakt eenmunteenheid

het mogelijk om in

het internationale betalingsverkeer geldsoorten en

geldhoe-veelheden van elkaarteonderscheiden. De munt meteenconstante waarde is meer

geliefdals spaar- enbetaalmiddel dan een munt die sterkaanfluctuaties en

waar-deverliesonderhevig is. Indewoorden van Mann:

'The unitofaccount,beingthe essentialcharacteristic ofamonetary system, notonlyserves to

distinguish it fromits predecessors and successors, but alsoidentifies it in relation to monetary

systems.'6

Hier beperk ik mij totdeconstatering dat erweinig

twijfel

overbestaat dat, anders

dan_{in vroeger tijdwerd betoogd,}demunteenheideenfunctie is die voor het ver-vullen van haar taak nietbelichaamdbehoeft te zijn ineenstoffelijke vorm.

2.2 Rekeneenheid

De tweedefunctie van geld is die vanrekeneenheid. Deze is van eminent belang

voorhet _{handelsverkeer. Objecten die op}geenenkeleanderewijze vergelijkbaar

zijn, kunnen doormiddel vaneengeldwaardetoch vergelijkbaarworden gemaakt:

'Perhapsnothing provides amore_{enlightening snapshot of}theessenceofmoney thanthe

abili-ty it gives usto compare ataglance therelative values of any ofthehundredsofthousands of

goods and servicesin which weasindividuals, families or larger groups maybe interested, and

to do soatminimalcosts.,1

Inoudere literatuuris _{geopperd dat}een_{prijsvergelijking}zou bestaan uit een

ver-gelijking tussen enerzijds het te waarderen object en anderzijds het geldstuk.

Daaruit_{werd vervolgens afgeleid dat geld}noodzakelijkerwijze zelfeenintrinsieke

waarde moet hebben om zijn functie als waardemeter te kunnen vervullen. De

waarde vaneen _{product zou niet}kunnen worden _{afgeleid uit}een _{object dat zelf}

waardeloos is. Het komt mij voor dat ook deze theorie heeft bijgedragen aan de

opvatting dat geldeen intrinsieke waarde moethebben. Echter, dezetheorie

mis-kent dat geldeen_vergelijkingtussen_{productenmogelijk}maakt en_geendirecte

ver-gelijking

inhoudttussen eenproduct endeintrinsiekewaarde vaneen geldstuk. 8

5 Mann (1992) p. 49.

6 Mann (1992) p. 52. Over geld indefunctie van munteenheid Nussbaum (1950) p. 13 en115;Olivecrona (1957)

p. 80 e.v, Mann (1992) p. 43 e.v, Rank (1996) p. 15 en 21. 7 Davies (1994) p. 16.

8 Simmel(1907-1990) p. 133: 'Letusassumeasgiven thatan object aisknown to beaquarter of m, and an

object bisknown to besomequantitive part of n. Ifarelationexists between a and b, corresponding to the relation m and n,it follows thatbequalsaquarter of n. in spite ofaquantitative difference and the

impossi-bility ofanydirectcomparison between a and b, it is nevertheless possible to determine the quantity of one by

the quantity ofthe other. (...) If one can nowinterpretthe measurementofobjects by money in this fashion, then the ideaoftheir direct comparabilityand consequently thelogicalrequirement that moneyitselfshould

14 Enkele kanttekeningen bij de heersende leer over geld en betalingsverkeer

De _{wijze waarop}een _{prijsvergelijking danwel geschiedt,} is _{gecompliceerder}

dan het ophet eerstegezicht

lijkt

enbestaat uiteen_{objectief en}een

subjectiefele-ment. Ten eerste het_{objectieve element. De nominale waarde van}een_{product, de}

prijs, correspondeert met de _gezamenlijke nominale waarde van de concrete

betaalmiddelen in

ruil

waarvoordat_productkan worden verworven. De

nomina-le waarde vanproducten maakt het mogelijk ze met elkaarte vergelijken en op

basisdaarvante bepalen welk van de vergeleken producten hetmeest goedkoop is. Deze_vergelijkingis_objectief, omdat uitsluitend vaneen_rekenkundige

verge-lijking

sprake is. Ten tweede het _{subjectieve element,} waarbij een persoon de

nominale waarde van een _{product vergelijkt met zijn eigen} bekendheid met het

algemeneprijspeil. Als bijvoorbeeldde_{prijs van de ene fles wijn op enig moment}

gelijk is aan 100 _{geldeenheden en die van}de_{andere fies wijn} 120 _{geldeenheden,}

is enerzijds op basis van een rekenkundige vergelijking bekend dat de laatst

genoemde fles het duurstis. _{Anderzijds is het niet}aanstonds

_{duidelijk of dat, in}

algemene zin, duur

of

goedkoop is.

Als

echter 120geldeenhedengelijk is aan een

gemiddeld maandsalaris, is het duidelijk dat het twee zeerkostbare fiessen wijn

betreft. Uit de_{algemene bekendheid met prijzen vloeit voort dat}de waarde van

een gemiddelde fles doorgaansniet gelijk is aaneenmaandsalaris.Eenexacte

ver-gelijking als hiervoor bedoeld is dit echter niet en de uitkomst leidt slechts tot

algemene kwalificaties als _{redelijk duur}

of

_goedkoop. Deze _{prijsvergelijking is}

gestoeld opdealgemeneervaring en hetprijsbewustzijnenwordtdaarom ook wel

psychologisch genoemd. Zowel de_{rekenkundige als}de_{psychologische vorm van}

prijsvergelijking is abstract van aard: het is niet _{noodzakelijk om} over concreet

geldte beschikken omprijzen te vergelijken ofte bepalen. Ook voor het

vervul-len van dezefunctie ishetdaarom niet_{noodzakelijk datgeld belichaamd is in een}

stoffelijke vorm metintrinsiekewaarde.

2.3 Tussenbalans

De functiesvan munteenheid en rekenmiddel zijn twee aspecten van geld. Deze

beide functies hebben _{bijgedragen aan, wat ik} in _{hoofdstuk 1 heb genoernd, de}

'klem van het _{materialistisch denken',} waarin de _{huidige vermogensrechtelijke}

opvatting over geld nog steedsgevangen is.9 Het isvanbelang voor ogen te

hou-dendat heden ten dage nochdefunctie_{van munteenheid, noch die van}

rekeneen-heideen_{stoffelijke vorm}vereist.

3 Geld

als

betaalmiddel

De derde hierte_bespreken functie is dievanbetaalmiddel. Eenbetaalmiddel kan

deel uitmaken vaneen _{individueel vermogen (geld in concreto)} enonderscheidt

9 IndewoordenvanFrijda (1914) p. 4: 'Het feit. dat inde geldordeningen der meeste landen inhetverleden zoowel inhetheden een zoo nauw verband bestaat tusschen geld en edel metaal. heeft totdemeening gevoerd,

Hoofdswk 2 15

zich daarmee van de functies van munteenheid enrekenmiddel die hiervoor aan

deordekwamen. Indeze_{paragraafpasseren}enkele_aspectenvanbetaalmiddelen

de revue, voor zover die voor een _{juiste vermogensrechtelijke}

kwalificatie van

belang zijn. Ikbegin met diverse verschijningsvormen ende_{ontwikkeling die zij}

hebben doorgemaakt (paragraaf 3.1). Vervolgens bespreek

ik

enkelefactoren die

van invloed zijn opde_{waarde van geld en het}inzichtdatmunten,bankbiljetten en giraletegoedennevengeschikte, aanelkaargelijkwaardige geldvormen zijn (para-graaf3.2). Daarna komt aan de orde welke betekenis moet worden toegekend aan

de hoedanigheidvan wettigbetaalmiddel (paragraaf 3.3).

Ik

besluit met een

tus-senbalans_{(paragraaf 3.4).}

3.1 _{De ontwikkeling van vorm naar functie}

Ruilhandel is de uitwisseling van zakendie strekken totreale _{bevrediging van de}

eigen behoefte. Aan een directe

ruil

kleeft het bezwaar van het dubbele toeval:

beide partijen dienen te beschikken overeen _productwaaraan de_wederpartij

be-hoefte heeft en deze_{beide producten dienen ook nog eens}inwaardeaanelkaar te

beantwoorden.

Dit

vormt een_{belemmering voor}het ruilverkeer. Daarom heeft de

directe

ruil

_{plaatsgemaakt voor}de_{indirecte ruil. Een zaak die zich door haar}

alge-mene geliefdheid van andere zaken onderscheidde, heeft zich tot een _algemeen aanvaardruilmiddel ontwikkeld.

Dit

algemeen aanvaardruilmiddel wordt

aange-duid als geld.Dezeverklaring voorde_ontwikkelingvan_{concrete geldvormen}wordt

sinds eeuwen _{geleerd'o, ook al}is inmiddelsbekend datdeze _verklaring

uit

histo-risch oogpuntwaarschijnlijk niet geheel

juist is."

Binnenhet_{bestek van mijn}

be-toog isvanbelang dat ruileenuitwisseling_inhoudt,eengeven ennemen, van twee

vermogensbestanddelen.Alleeneenconcretegeldvormdie onderdeel uitmaakt van

eenindividueel_{vermogen, kan daarom}defunctie vaneen_{algemeen aanvaard}

ruil-goed vervullen. In de loop der

tijd

hebben de meest _{uiteenlopende zaken dienst} gedaan alsruilmiddel. Hier beperk ik mij totdemeestbekende en tot op de dag van

vandaaggebruikte geldvormen: gemunt geld,bankbiljettenen_{girale tegoeden.}12

De eerste munten werden inde zesde eeuw voor _{Christus geYntroduceerd in} Lydie, gelegen in het huidige Turkije. 13 De constante die oude en hedendaagse

10 Zie bijvoorbeeld reeds AristotelesEthica.1133a - 1133b5.

11 Geld is niet uitsluitend het resultaat van debehoeften van het handelsverkeer.Servet ( 1988) p. 49 e.v.spreekt zelfs van het fabeltje vanderuilhandel. De eerste concrete geldvormen hebbenwaarschunluk ook een religi-euzebetekenisgehad,Davis (1994) p. 23-26. De etymologie van het woord geldwijst ook indierichting:

vol-gens Van Date is deoorspronkelijkebetekenis vanhetoud-Noorse_{woord g/ald}debijdrage aan het gemeen-schappelijke offer enderituele maaltud.

12 Elektronisch geld blijfthier buiten beschouwing.Een_{belangrijk verschil}metchartaleengiralegeldvormen betreftdedekking.Bijelektronische tegoeden is het totaal uitstaande bedrag gedekt dooreengiraal tegoed. Dit

wordt feitelijk bewerkstelligd door gelijktijdig metde_{uitgifte vanhet elektronisch geld ook de betaalrekening}

vandeontvanger van het elektronisch tegoed vooreenovereenkomstig bedragtedebiteren.Dit giraletegoed

wordtvervolgens gecrediteerd opeentussenrekening, de./7oat, diewordtaangehouden door deinstellingen betrokken bijde_{afwikkeling van}hetelektronische betalingsverkeer.Dezefloat_{wordt weer gedebiteerd}

wan-neer hetelektronisch geld bijeenbetrokken bank terinningwordt aangeboden. Daarom is. naarmijnmening, elektronisch geldeengeldsurrogaat: het iseenafgeleide vaneengiraal tegoed. Overdegelijke behandeling van elektronisch geld met waardepapieren: Van Esch (2001 a).

16 Enkele kantlekeningen bij de heersende leer over geld en betalingsverkeer

muntenmetelkaar verbindt, ishet_{prerogatief van}destaat tothet_{vervaardigen, de}

uitgifteenwettelijkeerkenning daarvan. De term 'chartaalgeld'herinnert nog aan

de tijd dat munten op grond van een daartoe verleend recht, een_chana,werden

geslagen.14 _{Hetrecht om muntente slaan wasvooroverhedeneen lucratieve}

aan-gelegenheid. Niet alleen waren aan de Munt kosten verschuldigd voor het

aan-muntenvan_{aangeboden edelmetaal, maar ook door}het_{verlagen van}de

intrinsie-ke hoeveelheid goud zonder de nominale _{waarde overeenkomstig} te _wijzigen

('depreciatie'), kon met eenzelfde hoeveelheid edelmetaal een _{groter nominaal} bedrag aanstaatsschuldworden afbetaald. Deze maatregelen hadden overigens op

korte termijnsucces, maar opde lange termijneendesastreuseffect op het

geld-stelsel. _{Depreciatie werkt inflatie in de hand en het geld meteen lagere}

intrinsie-ke_{waarde verdrong het geld met}eenhogereintrinsiekewaarde uitdecirculatie.15

Doorde_{lokale bevoegdheid tot}het slaanvanmunten ende_doorlopende

_wijziging

van_{hun waarde, was}hetmuntstelsel lange

tijd

chaotisch. 16

Indeze historischeschets_mogendewissel enchequenietonvermeldblijven:

deze order-entoonderpapieren waren een vorm van girale betalingavant la lettre.

Het kenmerkende van deze_{waardepapieren is dat}

_zij

strekkentot_{bewijs van een}

door de _{schuldenaar jegens}een _{vervangbare schuldeiseraangegane} verbintenis.

Zij kunnen de vormhebben vaneen schuldbekentenis

of

_{betalingsopdracht. Een}

voorbeeld is de _wisselbrief, waarvan de geschiedenis teruggaat tot 12e en 13e

eeuwse wisselcontracten.17 Het is een overeenkomst waarbij de 'gever' een som

geld verschaft aande _{'nemer', terug}tebetalen optermijn, opeen andereplaats en

ineenandere geldsoort.18Het waardepapier kon meerdere kerenvaneigenaar

wis-selen alvorens het daadwerkelijkteruitbetaling werdaangeboden. De ontvanger

van een wissel was bereideen dergelijkwaardepapierals betalingte aanvaarden

omdat hij er op vertrouwdelatergemunt geldte_{zullen krijgen of dat}eenderde het

waardepapieralsbetaling zou accepteren.

De volgendeverschijningsvorm van geld ishet_{bankbiljet.Afgezien van}

enke-le koloniale _{voorlopers ten tijde van de VOC} werden de eerste _{bankbiljetten in}

1814 _{in Nederland geintroduceerd. 19 Tot in}deeerstehelft vandetwintigste eeuw

14 De bevoegdheid tot deuitgiftevanmuntenisthans gestoeld opartikel106,tweedelid(voorheen:artikel 105A)

vanhet EG-Verdragenartikel 11 van de Verordening (EG)nr.974/98 van de Raad vandeEuropese Unie van 3 mei 1998 overde_{invoering van de euro (PbEG L 139). In Nederland is}deze_{bevoegdheid uitgewerkt in de}

Muntwet 2002. Voor wat betreftdedenominatie en technischespecificatievaneuromunten ziedeVerordening (EG) nr. 975/98 van de Raad vande_{Europese Unie van 3 mei 1998 over de denominaties en technische}

speci-ficaties vanvoorcirculatiebestemde euromuntstukken (PbEG L 139), zoalsgewijzigdbijVerordening nr. 423/99 van de Raad vandeEuropese Unie van 22februari 1999 (PbEG L 52).

15 De_{economische wetmatigheid dat het goede geld het slechteverdringt}wordt ook wei aangeduid als de wet van Gresham (1519-1579).

16 Illustratief zondeervaringen vanLeopold Mozart(1719-1787), die met zijnzoon Wolfgang AmadeusMozart (1756-1791)enanderefamilieledenoptournee wasdoorEuropa. 1nzijn brief van17oktober 1763beklaagt

hu zich: ' ( . . . ) InAkenkregen wetemaken metdeAkense stuber, de busch en de mark en, watdegrotere mun-ten betreft.derijksdaaldersenpatakons enook schillingen etc. In Luik kwam daar nog eens de sous bij. En

hier [Brussel] gelden die muntenhelemaal niet meer, maar moet je weermet andere sous,deescalins. de Brabantse guldens en plaquettes-munten waarvan er 66n 3 '6escalinwaard is etc.-leren

rekenen. ( . . . ) Het

gevolg is dat ik nu soms niet weet hoe ikmijnuitgaven moet noteren.'

17 WaaroveruitvoerigWallert ( 1996). 18 Wallert ( 1996) p. 24.