Citation
Joling-van der Sar, G. J. (2003, November 27). The spiritual side of Samuel Richardson.
Retrieved from https://hdl.handle.net/1887/513
Version:
Corrected Publisher’s Version
License:
Licence agreement concerning inclusion of doctoral thesis in the
Institutional Repository of the University of Leiden
Downloaded from:
https://hdl.handle.net/1887/513
D e z e d isse rta tie b e stu d e e rt d e sp iritu e le k a n t va n S a m u e l R ic h a rd so n , e e n a c -tie ve e n su c c e svo lle b o e k d ru k k e r in L o n d e n e n te ve n s d e a u te u r va n d rie ro m a n s, P a m e la, C la rissa e n S ir C h a rle s G ra n d iso n, d ie e e n b e la n g rijk e in -vlo e d u ito e fe n d e n o p d e E u ro p e se lite ra tu u r. P a m e la is n ie t re le va n t vo o r m ijn ve rh a n d e lin g va n d e “ sp iritu e le ” R ic h a rd so n , te rwijl C la rissa e n S ir C h a rle s G ra n d iso n we l va n g ro o t b e la n g z ijn . H e t la a tste we rk b e sc h o u wd e R ic h a rd so n z e lf a ls z ijn m a g n u m o p u s.
O m m ijn d o e l te b e re ik e n h e b ik e e n o n d e rz o e k g e d a a n n a a r d e E n g e lse re lig ie u z e e n f ilo so f isc h e g e d a c h te n we re ld g e d u re n d e d e e e rste h e lft va n d e a c h ttie n d e e e u w, wa a rb ij ik m ij a lle re e rst ric h tte o p R ic h a rd so n e n d e b o e k e n d ie h ij d ru k te . M a a r o o k z ijn vrie n d e n sp e le n e e n b e la n g rijk e ro l in m ijn o n d e rz o e k . D e z e z o c h t h ij n ie t o n d e r d e b e la n g rijk ste lite ra ire sc h rijve rs va n z ijn tijd , a a n g e z ie n h ij vo n d d a t z ij h u n ta le n t ve rk e e rd g e b ru ik te n . Ik h e b m ij in h e t b ijz o n d e r g e c o n c e n tre e rd o p R ic h a rd so n s re la tie m e t d e N e wto n ia a n se a rts e n B o e h m ist G e o rg e C h e y n e e n d e t h e o lo o g e n sp iritu e le sc h rijve r W illia m L a w. M e t b e id e m a n n e n o n d e rh ie ld R ic h a rd so n e e n wa rm e e n la n g -d u rig e vrie n -d sc h a p e n te ve n s -d ru k te h ij h u n b o e k e n . D a a rn a a st h e b ik R ic h a rd so n b e n a d e rd va n u it e e n in te rn a tio n a a l p e rsp e c tie f, n ie t a lle e n o m e e n b e te r b e e ld te ve rk rijg e n va n R ic h a rd so n s d o e lste llin g e n , m a a r o o k o m e e n d ie p e r in z ic h t te g e ve n va n d e re la tie s tu sse n E n g e la n d , S c h o tla n d , N e d e rla n d , D u itsla n d , Z witse rla n d , F ra n k rijk e n Ita lië a a n h e t e in d va n d e z e ve n tie n d e e n in d e e e rste h e lft va n d e a c h ttie n d e e e u w, m e t n a m e o p h e t te rre in va n h e t m y st ie k -sp irit u a lism e . E ve n e e n s wo rd t R ic h a rd so n s b e la n g ste llin g vo o r A m e rik a e n h e t O o ste n b e lic h t.
U it d e z e stu d ie b lijk t d a t C h e y n e e e n b e la n g rijk e sc h a k e lf ig u u r wa s tu sse n b e p a a ld e z e ve n tie n d e -e e u wse m y stie k -sp iritu a listisc h e g e d a c h te n z o a ls d ie we rd e n ve rk o n d ig d d o o r Ja k o b B o e h m e , d e Q u a k e rs, M a d a m e G u y o n , A n to in e tte B o u rig n o n , a a rtsb issc h o p F é n e lo n , P ie rre P o ire t, e n d ie we lk e we te ru g vin d e n in d e we rk e n va n L a w, vo o ra l n a 17 3 5 , e ve n a ls in R ic h a rd so n s la a t-ste twe e ro m a n s. B ijz o n d e r a c tie f o p h e t m y stie k -sp iritu a listisc h e g e b ie d wa s d e z e e r va k k u n d ig e e n g e le e rd e Z witse rse u itg e ve r H e n ry W e tste in d ie z ic h
D e sp ir itu ele k ant van Samu el R ich ard so n:
M y stiek , B o eh misme en ch iliasme in een
sinds 16 76 in Amsterdam had gevestigd als boekhandelaar. In Cheyne’s biblio-theek treffen we diverse boeken aan die Wetstein heeft uitgegeven.
Cheyne’s eigen werken tonen duidelijk dat sommige doelstellingen van de V erlichting vermengd waren met de laat zeventiende- en achttiende-eeuwse tegenbeweging van het mystieke of radicale piëtisme. Deze mystieke vroom-heidsbeweging benadrukte het werk van de Heilige Geest in het hart van men-sen. Ik laat in deze dissertatie zien dat het uiteindelijke doel van Richardson was om een boodschap van liefde en universele harmonie over te brengen, afgeleid van het gedachtengoed van Cheyne en Law, maar ook, direct en indi-rect, van het theosofische systeem van Boehme, de “philosophus T eutonicus” die de bovengenoemde piëtistische beweging diep heeft beïnvloed.
Een studie van Richardsons boeken stelt ons in staat om de organische ontwikkeling van Richardsons spiritualiteit te volgen door de drie romans,
Pamela, Clarissa en Sir Charles Grandison, anagogisch te interpreteren. We zien dan dat ze drie stadia, of tijdperken, vertegenwoordigen: het eerste tijd-perk van de V ader (het Oude T estament of de wet), het tweede tijdtijd-perk van de Zoon (het Nieuwe T estament of genade en vergevensgezindheid) en het derde tijdperk van de Heilige Geest (vrijheid en tolerantie). Dit laatste tijdperk zou de mensen voorbereiden op het einde van de wereld, de tweede komst van Christus en het millennium, het duizendjarige rijk dat zich buiten de wereld-geschiedenis ontvouwt. Deze verdeling van de wereldwereld-geschiedenis in drie tijd-perken gevolgd door het millennium was ontwikkeld door de twaalfde-eeuwse mysticus Joachim van Fiore, wiens ideeën mogelijkerwijs invloed hebben uit-geoefend op Boehmes concept van het derde tijdperk van de Heilige Geest. T en aanzien van het duizendjarige rijk moet worden opgemerkt dat er bij Richardson een grotere nadruk ligt op het “inwendige” rijk van Christus dan op het “uitwendige” rijk dat volgens de chiliasten in de toekomst zal worden gevestigd. Hierin volgt Richardson Boehme.
De bovenstaande benadering van Richardsons romans maakt het mo-gelijk om in zijn eerste roman Pamelade strenge moralist te herkennen, of het tijdperk van de V ader. In Clarissabeschrijft Richardson de botsing tussen auto-riteit (de uiterlijke autoauto-riteit: de macht of het recht om individuen of groepen te dwingen om voorschriften of geboden en aanbevelingen te volgen) en geweten (inwendige autoriteit: kennis van goed en kwaad, in het Nieuwe T es-tament geassocieerd met geloof en de Heilige Geest). Richardson geeft uit-drukking aan het dilemma dat het dienen van twee meesters, autoriteit en geweten of de wereld en God, met zich mee brengt via een proces van lijden waarbij Clarissa uiteindelijk verlichting bereikt (zonder kruis geen kroon), een proces dat herinnert aan het tijdperk van de Zoon.
tussen beide te maken. Deze keuze is van belang voor het hier en nu, maar strekt zich ook uit tot in de eeuwigheid. Het is duidelijk dat Boehme en zijn volgelingen veel waarde hechtten aan zelfkennis die de mens in staat zou stel-len een dergelijke keuze te maken. In Clarissaherkennen we ook de invloed van de Theologia Germanica, een veertiende-eeuws werk dat de geboorte van God in de ziel beschrijft alsook de eenwording van de menselijke ziel met die van God. Impliciet bevat ClarissaRichardsons kritiek niet alleen op geloofs- en gewetensdwang, maar ook op ex communicatie en vervloeking.
In Sir Charles Grandison treffen we tenslotte Richardsons visioen van liefde en harmonie aan, het tijdperk van de Heilige Geest, dat het resultaat is van de verlichting die werd bereikt in Clarissa. Richardson schetst in Sir Charles Grandisoneen oecumenisch visioen dat de Quaker William Penn ertoe bracht in de zeventiende eeuw Pennsylvanië te stichten en dat in de acht-tiende eeuw aanleiding was voor Zinzendorf om de vluchtelingen uit Moravië op te vangen op de nieuwe nederzetting bij Berthelsdorf, beter bekend als Herrnhut, “onder de hoede van de Heer” of “op de hoede zijn in opdracht van de Heer”. Zij waren allen geïnspireerd door het “inwendige Licht” en be-nadrukten het hart en gevoel in plaats van het kille verstand. Hun doel was het realiseren van een filadelfische droom van “broederlijke genegenheid” tussen mannen en vrouwen, onafhankelijkheid, geloofs- en gewetensvrijheid, tole-rantie en vrede.
Richardson was bijzonder geïnteresseerd in het oecumenische doel van de Herrnhutters of Broedergemeente en we zien overeenkomsten tussen Zinzendorf en Sir Charles Grandison. Sir Charles, de Heilige Geest, en Harriet, zijn bruid, brengen de ware christenen (in tegenstelling tot de “naam-christe-nen” die een levenloos, formeel geloof aanhangen zonder praktische vroomheid) samen en verlenen onderdak aan hen op Grandison Hall, een veilige haven die bescherming biedt tijdens de rampspoed vlak voor het naderende einde van de wereld: de ware christenen worden in het laatste boek van het Nieuwe Testament symbolisch voorgesteld door de “honderdvieren-veertigduizend, de losgekochten van de aarde” (Openbaring 14 :3). Deze vorm van chiliasme (deelname aan het innerlijke rijk van God) die we bij Richardson aantreffen dient te worden gezien als middel van kritiek op de bestaande kerkelijke en wereldlijke situatie. Als de Heilige Geest zijn doel heeft bereikt, keert Christus terug (de parousie). Dan vindt het laatste oordeel plaats, ge-volgd door het einde van de wereld. Eerst daarna zal het millennium (het uitwendige rijk van God) beginnen, na de geschiedenis van de wereld.
In navolging van Boehme, Cheyne en Law, behandelt Richardson in
perfecte en zuivere, edele “tinctuur”, die alle lagere metalen zou reinigen en doen veranderen in goud. De jacht op de steen der wijzen was het symbool voor de zoektocht van de mens naar perfectie, gebruikt door de “hermetische filosofen” of “spirituele alchemisten” die de steen, de lapis philosophorum, identificeerden met de “inwendige Christus”, de Zoon of Zon van de rechtvaar-digheid. De geest van Christus (ahistorisch en pansofisch) was de edele “tinc-tuur” die een imperfecte wereld zou herstellen in haar oorspronkelijke staat.
Het is belangrijk in te zien dat Richardson de anarchistische ideeën afwees van bepaalde zeventiende-eeuwse chiliasten, die de gevestigde maat-schappelijke orde omver wilden werpen. Hij gaf er de voorkeur aan de poli-tieke en sociale orde te verbeteren via een pleidooi in Clarissavoor tolerantie en onpartijdigheid, dat nog sterker en nadrukkelijker is uitgewerkt in Sir Charles Grandison. Hij had sterke kritiek op vooroordelen en op de ongenu-anceerde acceptatie van tradities, evenals een intense afkeer van oorlog en schisma. Hij bleef lid van de Anglicaanse kerk, omdat hij op zich niet tegen de institutionele kerk was, maar via Clarissaen Sir Charles Grandisonworden we ons toch bewust van Richardsons belangstelling voor de mystiek en zijn voorkeur voor een universele, inwendig doorleefde religie (Gods aanwezigheid in de mens), waarbij hij aangeeft dat godsdienst een persoonlijke zaak is.
