Cni;enntjV!finke confrontaties bij discussie over racisme in de
DE EIERDANS VAN
BLANK EN ZWART
"Het lijkt wel of de liberale media de nieuwe regering permanent wantrouwen. In de ogen van zwarten lijkt het of die media een nieuwe strijd hebben aange-bonden, een strijd om qjprmatiue artion tegen te houden, transformatie te blok-keren en te verhinderen dat zwarten erop vooruitgaan", poneerde Lakela Kaunda van de Euemng Post, een van de zeldzame vrouwelijke zwarte hoofdredacteuren van Zuid-Afrika, tijdens een hoorzitting van de Mensenrechtencommissie over racis-me in de racis-media. Daarracis-mee verwoordde ze trefzeker de beschuldigingen aan het adres van diverse media. De beschuldig-de hoofdredacteuren verbeschuldig-dedigbeschuldig-den zich tijdens de hoorzittingen 'op vrijwillige basis', nadat de Mensenrechtencommis-sie de formele dagvaardingen na een golf van protest schielijk had ingetrokken. Zuid-Afrika is opnieuw scherp kleur-bewust. Na de euforie van Mandela's ver-zoening en Tutu's regenboognatie volgt alsnog de onvermijdelijke confrontatie van wit en zwart. Eeuwen van segregatie en een halve eeuw van apartheid worden niet zomaar weggevaagd, al zouden veel blanken dat wel graag willen. Kan het nu niet een keer voorbij zijn, steeds weer dat gepraat over racisme, verzoeken ze drin-gend. Nee, het kan nog niet voorbij zijn. Al is het alleen maar omdat politieke macht nog maar nauwelijks is vertaald m economische en intellectuele macht. En omdat er een kloof gaapt tussen ener-zijds de echte veranderingen en anderener-zijds de wijdverbreide perceptie onder zwarten dat alles bij het oude is gebleven. De nieu-we zwarte elite ziet zich nog vaak inde rol van slachtoffer in plaats van macht-hebber. Nu de politieke macht is veroverd, heeft de voorhoede van zwart Zuid-Afrika de ogen gericht op de directiekamers van big business, op de universiteiten, de recla-me-industrie, de NGO-sector, en niet in de laatste plaats op de massamedia. De hoorzittingen van de Commissie voor
Vorig jaar stelde de Zuid-Afrikaanse Commissie voor de Mensenrechten
een onderzoek in naar beschul-digingen van racisme in de media.
Hoofdredacteuren werden gedag-vaard om voor de commissie te verschijnen. De emoties liepen hoog
op. Wat staat er op het spel?
Cartoons van Zapiro (ook op de volgende pagina's) over de racismebeschuldigmgen van de Commissie voor de Mensenrechten Barney Pityana is de voorzitter van de commissie
de Mensenrechten over racisme in de media openbaarden een diepe kloof in de journalistieke professie. Zwarte en blanke hoofdredacteuren nemen tegen-gestelde posities in, al lopen de frontlinies niet helemaal volgens de kleurlijnen. Liberale blanken beroepen zich op de klassieke waakhondfunctie van de pers. Een deel van de zwarte journalisten is eerder geneigd tot een patriottische rol, de journalist als imbongi, de lofzanger aan
het hof die zowel prijst als kritiseert. Wat was de inzet van deze racisme-discussie? De waardigheid van zwarte Zuid-Afrikanen? Of de verdediging van de persvrijheid? Gaat het om arrogante blanke liberalen, die het monopolie op de democratie en democratische vrijhe-den menen te hebben? Of om een arrog-ante nieuwe zwarte elite, die geen kritiek kan verdragen? Zijn de blanken erop uit om zwarten te ondermijnen, zodra die een positie van gezag of macht hebben ingenomen? Of verschuilen zwarten zich te pas en te onpas achter beschuldigingen van racisme, om zich af te schermen tegen kritiek op corruptie en incompetentie? En waarom laten zwarten zich door de blanken de maat nemen, alsof het er zo-veel toe doet wat blanken van hen denken? In een emotioneel betoog over hun een-zame positie stelden vijf zwarte hoofdre-dacteuren dat racisme niet objectief ge-definieerd kan worden: "Je moet zwart en Afrikaan zijn, met alle pijn en vernedering uit het verleden nog vers in je geheugen, om racisme te kunnen herkennen." Mis-schien is dat zo. Maar subjectieve belevin-gen kunnen geen onderwerp zijn van een algemene publieke discussie. Niet-zwar-ten hebben dan geen recht van spreken. Is er verschil met discussies over seksis-me, homofobie of xenofobie? Kunnen alleen vrouwen seksisme herkennen, en slaan alleen homo's alarm bij homohaat? Hebben alleen joden recht van spreken in een discussie over antisemitisme? De zwarte hoofdredacteuren betoogden ook dat er nog maar weinig is veranderd in de machtsverhoudingen in de media, omdat de sleutelposities nog steeds door blanken worden bezet. Bovendien heb-ben blanke hoofdredacteuren meer gezag dan zwarte hoofdredacteuren; blanken beheersen het publieke debat. Dit etale-ren van eigen onmacht kwam de zwarte hoofdredacteuren te staan op een schrob-bering door president Thabo Mbeki. Ook >
YES, IM
TUE: EDITOR.
. . . W H Y ?
sommige zwarte journalisten zijn verbij-sterd over deze slachtofferstrategie. De betrokken zwarte hoofdredacteuren geven leiding aan invloedrijke kranten en televi-sierubrieken. Hoe kunnen ze dan zeggen dat ze niets te vertellen hebben? Ze moeten gewoon hun redactionele onafhankelijk-heid opeisen en zich niet laten overscha-duwen.
Uitroeiing van de duivel
Het ANC heeft de discussie aangegrepen om fors uit te halen naar de histoncally
white media. "Na vijf jaar democratie is
nog weinig veranderd in het medialand-schap", stelt het ANC-jaarverslag over 1999. "Het AN c wordt geconfronteerd met een overwegend vijandige pers, om-dat de media nog steeds overwegend in handen zijn van antagonistische krachten die minderheidsbelangen vertegenwoor-digen. Het resultaat was een voortdurende stortvloed van negatieve berichtgeving over het ANC en de door het ANC geleide regering." In de perceptie van het ANC blijven de massamedia een vijandig bas-tion van verzet tegen transformatie. "De massamedia zien zichzelf als de bescher-mers van Zuid-Afrika's vrijheden tegen-over de 'natuurlijke neiging van een tegen- over-wegend zwarte regering om te vervallen tot dictatuur en corruptie'", stelt een net verschenen AN c-document, getiteld
Uit-Blanke doden zijn
kennelijk belangrijker
dan zwarte doden
roeung ucm de duiue! van het racisme, waar-van de inhoud herinnert aan het strugijle-proza uit vroeger tijden.
Het ANC verkeert in ideologische ver-warring. De klassenstrijd is ingeruild voor de vrije markt. Zwarten kijken in-tussen met gemengde gevoelens naar de werking van het marktmechanisme. Is de vrije markt wel een open arena met gelijke kansen voor alle spelers? De gebeurte-nissen in Zimbabwe maken duidelijk dat markten allesbehalve kleurenblind zijn. De wisselmarkten noteren een koersda-ling van de Zuid-Afrikaanse rand en in-vesteerders aarzelen als in het buurland Zimbabwe blanke boeren worden ver-moord. Dodelijke slachtoffers onder zwarte landarbeiders laten de markten onberoerd - de logica van de markt is onbetwistbaar racistisch. Als de Zimbab-waanse economie wordt ontwricht door een grillige despoot, dan zal je geld in Zuid-Afrika ook wel niet veilig zijn. Ook daar zit immers een zwarte regering, en die zal ook wel corrupt en incompetent zijn. Zo ongeveer luidt de logica van de
(HRC Human Rights Commission subpoena dagvaarding)
onzichtbare machten die de internatio-nale markten beheersen.
Maar is de krant die bericht over de effec-ten van de Zimbabwaanse crisis op de Zuid-Afrikaanse economie daarom ook racistisch? De krant is in dit geval niet de aanstichter, maar de boodschapper van een onaangename werkelijkheid. Dat on-derscheid maken de meeste lezers echter niet. Blanke doden zijn voor de Zuid-Afri-kaanse media kennelijk veel belangrijker dan zwarte doden, en dat komt omdat onze media nog steeds in blanke handen zijn, zo redeneert menige zwarte Zuid-Afrikaan.
De perceptie dat de transformatie van de media in een slakkengang verloopt, is in strijd met de feiten, zoals in detail gepre-senteerd door de hoogleraar mediastudies Guy Berger. Juist in de eigendomsstruc-turen en op leidinggevend niveau hebben de media een ingrijpend veranderings-proces doorgemaakt. Black Empowerment-consortia, zowel van zwarte kapitalisten als van beleggingsfondsen van vakbon-den, bewoners- en vrouwenorganisaties, hebben een groot aandelenpakket in ver-scheidene mediaconglomeraten. Alleen het Independent-concern is geheel in blan-ke, buitenlandse handen, maar juist dat geldt als regeringsvriendelijk.
Bij een reeks kranten werden blanke hoofdredacteuren opgevolgd door zwarten (met inbegrip van kleurlingen en Indiërs), terwijl ook de redactieloka-len veelkleuriger werden. Blanken over-heersen wel aan de eindredactionele bureaus, waar de kopij wordt geschift, geredigeerd en van koppen voorzien. In de wereld van lokale, regionale en nationale omroepen bezetten zwarte Zuid-Afrikanen in veel gevallen de sjeu-telposities. De mediawereld is nog lang geen exacte demografische afspiegeling van de Zuid-Afrikaanse samenleving (twintig procent blank), maar de veran-deringen zijn onmiskenbaar.
Maar dat geldt niet voor de inhoud van de kranten, werpt loe Thloloe tegen. Deze oud-journalist en lid van het panel voor de hoorzittingen over racisme in de media, vindt zijn vakgenoten een conservatief volkje. Redacties mogen geen lezers van zich vervreemden, en dus verandert de inhoud maar mondjesmaat. In een tijd
van dalende oplagen mag je geen lezers wegschrijven. Zoals Ryland Fisher on-dervond, toen hij als hoofdredacteur van de Cape Times veel aandacht gaf aan nieuws over de kleurlingbevolking van de Kaap. Blanke lezers haakten massaal af en de gehoopte toeloop van kleurlinglezers bleef uit. Fisher, zelf een kleurling, moest vertrekken als hoofdredacteur.
Het gaat, zegtThloloe, uiteindelijk om de macht, en de macht is in alle sectoren van de Zuid-Afrikaanse samenleving eeuwen-lang blank geweest. "Je kunt niet het racisme bestrijden zonder de machtsver-houdingen aan te tasten. We moeten de strijd aanbinden tegen de blanke zeggen-schap." Zo lopen er drie discussies door elkaar: eigendom, personele bezetting en inhoud van de media.
Proces van Afrikanisering Oorspronkelijk hadden onderzoek en hoorzitting alleen betrekking op de in-houd van de media, maar de discussie ver-breedde zich onvermijdelijk tot het hele
"Blanken moeten niet langer
alles a/meten aan Europese
waarden en normen"
RU8BLE 5ARNEY
BARNET THE RI&HTÊOUS
terrein van transformatie. Een elastisch begrip, dat aanvankelijk vooral stond voor een breed proces van democratisering naar een open, non-raciale samenleving, maar dat steeds meer wordt versmald tot Afrikanisering via een proces van ajprma-tiue artion. Als transformatie wordt opge-vat als een proces van Afrikanisering, wat wordt er dan van ons verwacht, vragen sommige blanke journalisten zich af. Dat we onszelf weg transformeren? Maakt een overwegend blanke redactie onver-mijdelijk racistische producten? Zijn we racistisch omdat we blank zijn? Maar de inzet van de anti-apartheidsstrijd was toch juist een gemeenschappelijk Zuid-Afrika, zonder onderscheid naar kleur? Officieel geldt de 'positieve actie' voor alle groepen die onder de apartheid waren achterge-steld: zwarten, kleurlingen, Indiërs en ook vrouwen en gehandicapten. Maar in de discussies overheerst de zwart-wit-dimensie.
De racismekritiek richt zich niet op oude bastions van apartheid, zoals het Afrika-ner dagblad Die Burger, waaruit onvermin-derd een zure damp van rancune opstijgt. Die krant wordt niet gelezen door de nieuwe zwarte elite. De primaire doelwit-ten zijn de Mail & Guardian en de Sunday Times, een krant met tegenwoordig een zwarte hoofdredacteur en grotendeels eigendom van een black empomerment-consortium. De Mail & Guardian, ooit het lijfblad van ANC-intellectuelen, dat tot twee maal toe een onomwonden stem-advies voor het ANC uitbracht. De opvol-ger van de oude Weekly Mail, die altijd vooropliep met onthullingen over blanke doodseskaders en apartheidsschandalen. Waarom moet die nu opeens breed uit-pakken met corruptieschandalen die in meerderheid betrekking hebben op de nieuwe zwarte machthebbers? De ANC-elite had verwacht dat hun lijfblad een loyale koers zou blijven volgen. Partijkranten hebben echter geen toe-komst, zegt hoofdredacteur Philip van Niekerk, en daarom hebben we voor de waakhond-rol gekozen. Hij is nog steeds wat verbouwereerd na alle virulente kritiek op zijn weekblad, dat uiteindelijk slechts 35.000 abonnees telt. Voor hern gaat de discussie niet over racisme, maar over persvrijheid. "Deze regering kan niet tegen kritiek, en de president in het bijzonder wil alleen bewierookt worden.
De zwarte elite heeft nu wel de macht, maar voelt zich kwetsbaar en onzeker. Ze denken dat de blanken zitten te wach-ten tot de zwarwach-ten er een rotzooi van maken. Dan zullen de blanken roepen: zie je wel, zwarten kunnen niet regeren, want ze zijn corrupt en incompetent. En men neemt aan dat dit ook de verborgen agenda is van de Mail & Guardian." Hij is niet gerust op de toekomst, maar put hoop uit de gedachte dat jonge zwarte journa-listen zich nog steeds verdringen om bij zijn krant te mogen werken, net als in de strucjcjle doys.
Nuttige exercitie
Tim du Plessis, pas benoemd tot hoofd-redacteur van The Citizen, heeft veel meer begrip voor de racismediscussie. Onder zijn hoofdredactionele leiding maakte hei Afrikaner dagblad Beeld een opmerkelijke ontwikkeling door, van spreekbuis van de Nationale Partij tot een krant die loy-aal, maar niet onkritisch Afrikaner lezers binnenvoerde in Mandela's Zuid-Afrika. Afrikaners worstelen met hun verleden, meent Du Plessis. "Wij - of tenminste een deel van ons Afrikaners - beseffen maar al te goed dat er iets te verantwoor-den valt en dat er iets moet veranderen. Maar dat geldt niet voor de Engelstalige blanken: die redeneren dat ze altijd al tegen apartheid waren en dat ze nu teger het ANC zijn. Zij staan dus altijd aan de goede kant, en vinden niet dat er ergens rekenschap over moet worden afgelegd.' Transformatie betekent voor Tim du Plessis inderdaad Afrikanisering. Maar hè gaat daarbij niet alleen om het aantrek-ken van meer zwarte staf. "We moeten een andere manier van kijken en denken leren. Blanken moeten niet langer alles afmeten aan Europese waarden en nor-men. Blanken beschouwen democratie als een Angelsaksische uitvinding, die bij zwarten niet in vertrouwde handen is." Hij beschouwt de hoorzittingen over racisme als een nuttige exercitie, die heef geleid tot meer discussie op de redactie. "Het verleden moet worden erkend, maai het mag ons niet altijd blijven achter-volgen. Maar wij, de blanken, zijn niet degenen die het eindsignaal van deze discussie kunnen geven. Dat is niet aan ons. Zwarte Zuid-Afrikanen moeten be-sluiten wanneer zij een punt achter het verleden kunnen zetten." •
