Meubeltapisserieën in de Nederlanden en Frankrijk vanaf de late middeleeuwen tot 1900 : aspecten van productie, iconografie, distributie en gebruik
Mertens, W.J.J.
Citation
Mertens, W. J. J. (2008, February 20). Meubeltapisserieën in de Nederlanden en Frankrijk vanaf de late middeleeuwen tot 1900 : aspecten van productie, iconografie, distributie en gebruik. Retrieved from https://hdl.handle.net/1887/12606
Version: Not Applicable (or Unknown)
License: Licence agreement concerning inclusion of doctoral thesis in the Institutional Repository of the University of Leiden
Downloaded from: https://hdl.handle.net/1887/12606
Note: To cite this publication please use the final published version (if applicable).
Meubeltapisserieën in de Nederlanden en Frankrijk vanaf de late middeleeuwen tot 1900
Aspecten van productie, iconografie, distributie en gebruik
___________
Wim J.J. Mertens
omslag Jean-François de Troy
A la table de toilette detail, Frankrijk, ca. 1727, doek.
Nelson-Atkins Museum of Art, Kansas City (VSA) Uit: Thornton 1986
Meubeltapisserieën in de Nederlanden en Frankrijk vanaf de late middeleeuwen tot 1900
Aspecten van productie, iconografie, distributie en gebruik ________
Wim J.J. Mertens
Meubeltapisserieën in de Nederlanden en Frankrijk vanaf de late middeleeuwen tot 1900
Aspecten van productie, iconografie, distributie en gebruik
Proefschrift ter verkrijging van
de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden,
op gezag van Rector Magnificus prof. mr. P.F. van der Heijden, volgens het besluit van het College voor Promoties
te verdedigen op woensdag 20 februari 2008
klokke 15:00 uur
door
Wim Joanna Julien Mertens geboren te Turnhout (België)
in 1969
Promotiecommissie:
Promotor: Prof. dr. C. W. Fock, Universiteit Leiden Referent: Prof. dr. A. Bergmans, Universiteit Gent (België) Overige leden:
Prof. dr. K. Brosens, Katholieke Universiteit Leuven (België) Prof. dr. P. Hecht, Universiteit Utrecht
Prof. dr. T.M. Eliëns, Universiteit Leiden
Aan mijn dierbare ouders
Dankwoord
Steeds mocht ik rekenen op de bereidwillige hulp van de medewerkers van archieven, bibliotheken en musea die ik in de voorbije jaren heb bezocht. Bij deze wil ik hen graag mijn dank betuigen. Ook de vele collegae die, dikwijls spontaan, hielpen bij het oplossen van vragen en mij advies gaven, wil ik oprecht bedanken. Hun hulp was van grote waarde. Bovendien mocht ik, behalve in hun kennis, niet zelden delen in hun vriendschap. Zonder de anderen in de schaduw te plaatsen, zou ik toch enkelen onder hen voor het voetlicht willen brengen: mevrouw Clara Vanderhenst, conservator van de collectie Smidt van Gelder te Antwerpen en mevrouw Mireille Madou, hoogleraar op rust, voor het effenen van de weg voor het opstarten van mijn onderzoek aan de Universiteit Leiden; mevrouw Hillie Smit, onderzoeker aan het Kunsthistorisch Instituut van de Universiteit Leiden en mevrouw Frieda Sorber, conservator van de historische collectie van het Modemuseum te Antwerpen, voor de kennisoverdracht en momenten van reflectie en discussie; mevrouw Elisabeth Conran, directeur op rust en mevrouw Joanna Hashagen, Keeper of Textiles van het The Bowes Museum in Barnard Castle, voor het toegankelijk maken en tonen van de uitgebreide collectie meubeltapisserieën en voor de warme gastvrijheid; de heer Arnauld Brejon de Lavergnée, directeur van de Mobilier national te Parijs, voor het vriendelijk verlenen van de toegang tot de historische archieven van de manufacturen van de Gobelins en Beauvais. Ik kreeg er de volledige en hartelijke medewerking van mevrouw Liliane Lerable en de heer Jean Vittet.
Dit onderzoek was niet mogelijk geweest zonder het mecenaat van mijn dierbare ouders en wijlen mijn grootouders. Aan hen ben ik het meest dank verschuldigd, en tenslotte aan vrienden en familie, voor hun luisterbereidheid, geduld en onvoorwaardelijke steun en genegenheid.
Inhoudstafel
Band I
Inleiding p. 8
Hoofdstuk I. Meubeltapisserieën in de Nederlanden en in Frankrijk bij het einde van de veertiende en in de vijftiende eeuw p. 13
I.1. De textiele kamer p. 13
I.2. De productieplaatsen: het graafschap Vlaanderen, het zuidelijk deel van het hertogdom Brabant en het Ile-de-France p. 18
I.3. De voorstellingen op meubeltapisserieën en hun bronnen voor de inhoud p. 23 Historische voorstellingen p. 24
Voorstellingen uit de middeleeuwse hoofse minneliteratuur en allegorieën p. 27 Voorstellingen gebaseerd op de middeleeuwse pastourelles en bergeries p. 33 Voorstellingen van fabelwezens, planten en dieren p. 38
Voorstellingen van jachten en tornooien p. 43
I.4. De patroonschilders, de tapisserieontwerpen en -patronen, en hun visuele bronnen p. 48
I.5. De distributie en het gebruik van meubeltapisserieën in de late veertiende en de vijftiende eeuw p. 52 De tapisseriehandelaars p. 52
De cliëntèle p. 54 De kamerdistributie p.55
Het gebruik van meubeltapisserieën p. 57
De uitmonstering en het onderhoud van textiele kamers p. 59
De plaats van meubeltapisserie ten opzichte van ander interieurtextiel p. 63
Hoofdstuk II. Meubeltapisserieën in de Nederlanden en in Frankrijk in de zestiende eeuw p. 74
II.1. De evolutie in de onderscheiden vormen van meubeltapisserie p. 74 Bedgarnituren p. 74
Kussens en bankkleden p. 79 Tafelkleden en buffetkleden p. 82 Schouwgarnituren p. 87
Troonhemels p. 89 II.2. De productieplaatsen p. 94 II.2.1. De Nederlanden p. 94
Zuidelijke Nederlanden p. 94 Noordelijke Nederlanden p. 103 II.2.2. Frankrijk p. 105
II.3. Het ontstaan van nagelvaste tapisserie stoelbekledingen p. 109 De opgemaakte stoel in de zestiende eeuw p. 109
De eerste archivalische sporen van tapisserie stoelen in de Nederlanden circa 1550 p. 112 Hoofdstuk III. Meubeltapisserieën in de Nederlanden in de zeventiende eeuw p. 115 III.1. De nieuwe inhoud van het begrip ‘kamer’, en het tapisseriebezit in de Nederlanden p. 115 III.2. Van een tapisserie stoel naar een gestandaardiseerde tapisserie stoelenset bij het einde van de zeventiende eeuw p. 121
De eerste tapisserie stoelen en hun plaats in het interieur p. 121 De opkomst van de tapisserie stoelenset p. 122
De tapisserie stoelenset samen met wandtapijten p. 124 Assorterende tapisserie stoelensets en wandtapijten p. 126 De opmaak van het tapisserie zitensemble p. 129
III.3. De productieplaatsen van meubeltapisserie in de Nederlanden in de zeventiende eeuw p. 132 De Zuidelijke Nederlanden p. 132
De Noordelijke Nederlanden p. 140
III.4. De voorstellingen op Zuid- en Noord-Nederlandse meubeltapisserieën: bloemen en vruchten, wapens, dieren, historietaferelen en allegorieën p. 144
Bloemen en vruchten p. 144 Wapens en dieren p. 147
Historietaferelen en allegorieën p. 149
De onderliggende betekenislagen van de voorstellingen p. 155 III.5. De patroonschilders en hun bronnen p. 161
De patroonschilders p. 161 Visuele bronnen p. 163 Bronnen voor de inhoud p. 166
III.6. Het gebruik van tapisserie ten opzichte van goudleer en ander interieurtextiel p. 168 Hoofdstuk IV. Meubeltapisserieën in Frankrijk in de zeventiende eeuw en het eerste kwart van de achttiende eeuw p. 174
IV.1. Het tapisseriebezit in Frankrijk p. 174
IV.2. De productieplaatsen: Parijs, Beauvais en de Marche p. 181 Parijs p. 181
Beauvais p. 184
De Marche: Aubusson, Felletin & Bellegarde p. 186
IV.3. De opkomst van Franse meubeltapisserieën bij het einde van de zeventiende eeuw p. 189 IV.3.1. De Parijse ateliers p. 189
Meubeltapisserieën met monogrammen en grotesken p. 189 Meubeltapisserieën met een dessin de la Chine p. 197 Meubeltapisserieën met Flora en met fabels p. 199
Meubelpatronen voor zitbanken geïnspireerd op Don Quichotte p. 201 Een koninklijke troonhemel met bloemen p. 206
IV.3.2. Beauvais p. 207
Meubeltapisserieën met menselijke figuren, met bloemen en met papavers p. 208 IV.3.3. De Marche p. 213
IV.4. De bronnen voor de Franse tapisseriepatronen p. 215
IV.4.1. Een aristocratische levenshouding als aanzet voor de laatzeventiende-eeuwse en vroege achttiende-eeuwse Franse meubeltapisserieën p. 215
De ontwerpers van de compositieschema’s: Jean I Bérain en Claude III Audran p. 215 Honnêteté als voedingsbodem voor een nieuwe vormentaal p. 216
IV.4.2. Bronnen voor de inhoud p. 217 Fabelliteratuur p. 218
Romanliteratuur p. 220 Allegorieën p. 221 IV.4.3. Visuele bronnen p. 222
Prentenbundels p. 222 Boekillustraties p. 225
Hoofdstuk V. De dageraad van de Franse hegemonie in het tweede kwart van de achttiende eeuw p. 227
V.1. De gangmakers: de koninklijke manufacturen van de Gobelins en Beauvais p. 227 V.1.1. De Gobelins p. 227
Meubeltapisserieën naar Jean-Baptiste Blin de Fontenay en naar Pierre-Josse Perrot p. 227 Drie tapisserie zitbankbekledingen naar ontwerpen van Claude III Audran, Pierre-Josse Perrot en Jean-Baptiste Oudry p. 230
Een zitameublement met De Vier Werelddelen naar Pierre Lenfant en Charles Eisen p. 233 V.1.2. De satellieten van de Gobelins: de productie van meubeltapisserieën door de
weverondernemers buiten de koninklijke manufactuur, en door wevers en ex-wevers van de Gobelins p. 236
V.1.3. Beauvais p. 238
De stopzetting van de productie van meubeltapisserieën onder het bestuur van Noël-Antoine Mérou en de herneming ervan met Nicolas Besnier en Jean-Baptiste Oudry p. 238
Meubeltapisserieën met fabels p. 240
Meubeltapisserieën met bloemen en met vruchten p. 244
V.2. De navolgers: de tapisserieateliers van Aubusson en Felletin p. 246
V.2.1. Nieuwe statuten in 1732 als onderdeel voor de heropleving van de tanende tapisserienijverheid in Aubusson in het tweede kwart van de achttiende eeuw p. 246 V.2.2. De productie van meubeltapisserieën p. 249
V.2.3. De patronen: bloemen, fabels en chinoiserieën p. 254 Patronen met bloemen p. 256
Patronen met fabels p. 259 Patronen met chinoiserieën p. 260
Hoofdstuk VI. De eerste bloeiperiode van de Franse meubeltapisserie in de tweede helft van de achttiende eeuw p. 263
VI.1. De Gobelins p. 263
VI.1.1. Meubeltapisserieën naar ontwerpen van François Boucher p. 264 Patronen met plattelandskinderen p. 264
Patronen met voorstellingen van De Kunsten p. 272
VI.1.2. Meubeltapisserieën met fabels en dieren naar Jean-Baptiste Oudry p. 275
VI.1.3. Meubeltapisserieën naar ontwerpen van Maurice Jacques, Louis Tessier en Joseph-Laurent Malaine p. 279
Patronen met bloemen en ornamenten p. 279
Patronen met bloemen op een imitatiedamasten fond p. 283 VI.2. Beauvais p. 290
VI.2.1. De Beauvais meubeltapisserieën bij het midden van de achttiende eeuw: fabels en diervoorstellingen p. 290
VI.2.2. De toenemende aandacht voor assorterende ameublementen in de tweede helft van de achttiende eeuw: pastorales, allegorieën en genretaferelen p. 293
La Noble Pastorale p. 293 Les Jeux russiens p. 296
Les Amusements de la campagne p. 298 Les Convoies militaires p. 300
L’Education p. 303
Les Pastorales à draperies p. 303
Les Arts et les Sciences en Les Quatre Parties du Monde p. 306 De Geschiedenis van Alexander p. 308
VI.2.3. Meubeltapisserieën met dieren tijdens de tweede helft van de achttiende eeuw p. 309 VI.2.4. Meubeltapisserieën met bloemen, met lofwerk en met ornamenten tijdens de tweede helft van de achttiende eeuw p. 312
VI.3. De Marche: Aubusson en Felletin p. 320
VI.3.1. De productie van meubeltapisserieën in de Marche in de tweede helft van de achttiende eeuw p. 321 VI.3.2. De patronen p. 327
Bloempatronen p. 329
Patronen met dieren en met fabels p. 333
Patronen met menselijke figuren: chinoiserieën, allegorieën en pastorales p. 340
Hoofdstuk VII. Meubeltapisserieën in het interieur, de cliëntèle, en de rol van de stoffeerder in Frankrijk in de achttiende eeuw p. 352
VII.1. De plaatsing van tapisserie ameublementen in het interieur p. 352 VII.2. Het gebruik van tapisserie ameublementen p. 356
VII.3. De cliëntèle p. 360
VII.4. De taken van de stoffeerder en diens aandeel in de distributie van meubeltapisserieën p. 362 De taken van de stoffeerder p. 362
De distributie van tapisserieën en het aandeel van de stoffeerder hierin p. 364
Hoofdstuk VIII. Meubeltapisserieën in de Nederlanden tijdens de achttiende eeuw p. 370 VIII.1. Zuidelijke Nederlanden p. 370
VIII.1.1. Brussel p. 371
Haardschermen met mythologische voorstellingen p. 372 Meubeltapisserieën met voorstellingen naar Teniers p. 373
VIII.1.2. Oudenaarde p. 376 VIII.1.3. Doornik p. 378
VIII.2. Noordelijke Nederlanden p. 381 Wapenkussens p. 381
Hoofdstuk IX. Franse meubeltapisserieën in de eerste helft van de negentiende eeuw p. 383 IX.1. Een nieuw statuut voor de manufacturen van de Gobelins en Beauvais p. 383
IX.2. De productie van meubeltapisserieën in de Gobelins van bij het einde van de achttiende eeuw tot aan de val van het Empire in 1814 p. 385
IX.3. De productie in manufactuur van Beauvais na de Franse revolutie tot aan de val van het Empire p.
389
De herneming van oude patronen p. 389
De vernieuwing van de patronen: keizerlijk classicisme p. 394
IX.4. Meubeltapisserieën in de Gobelins tijdens de Restauratie (1814-1830) en de Julimonarchie (1830-1848) p. 399
IX.5. De consolidatie van Beauvais als manufactuur van meubelbekledingen tijdens de Restauratie en de Julimonarchie p. 403
De productie en de patronen tijdens de Restauratie: classicisme p. 404 De productie en de patronen tijdens de Julimonarchie: historisme p. 411
Evoluties in het patroonontwerp in de eerste helft van de negentiende eeuw p. 419
IX.6. De tapisserienijverheid in de Marche na de Franse revolutie, tijdens het Directoire, het Consulaat en het Empire p. 421
Vernieuwingen in de alentours p. 427
IX.7. De productie en de patronen van meubeltapisserieën in de Marche tijdens de Restauratie en de Julimonarchie p. 430
Traditionele voorstellingen met plattelandskinderen p. 432 Classicistische patronen p. 433
Boeketten, diervoorstellingen en fabels met classicistische alentours p. 436 Nieuwe tendensen p. 437
Hoofdstuk X. Franse meubeltapisserieën in de tweede helft van de negentiende eeuw p.
440
X.1. De Gobelins p. 440
Tapisserie of knooptapijt ? p. 440
X.2. De manufactuur van Beauvais tijdens de Tweede Republiek (1848-1852) en het Tweede Keizerrijk (1852-1870) p. 444
De productie en de patronen tijdens de Tweede Republiek: historisme en exotisme p. 444 De productie en de patronen tijdens het Tweede Keizerrijk: eclecticisme en natuurgetrouwe boeketten p. 447
X.3. De manufactuur van Beauvais tijdens de Derde Republiek in de laatste drie decennia van de negentiende eeuw p. 458
Bestaande en nieuwe patronen met natuurgetrouwe bloemen, met barokke, rococo en klassieke motieven p. 458
X.4. De Marche: Aubusson en Felletin p. 466 X.4.1. De fabrikanten en hun productie p. 466 X.4.2. De patroonschilders en de patronen p. 472
Patronen met bloemen, band-, lof- en groenwerk p. 477
Patronen met voorstellingen van dieren, fabels en menselijke figuren p. 484 X.5. De machinale tapisserie-imitaties: de tapisseries de Neuilly p. 493
Hoofdstuk XI. De distributie en het gebruik van meubeltapisserieën in Frankrijk in de negentiende eeuw p. 496
XI.1. De distributie van meubeltapisserieën p. 496 XI.2. De cliëntèle p. 504
XI.3. Het gebruik van meubeltapisserieën in Frankrijk in de negentiende eeuw p. 508 Keizerlijke, koninklijke en nationale residenties p. 508
Particuliere woningen p. 512
Hoofdstuk XII. Meubeltapisserieën in België in de tweede helft van de negentiende eeuw p. 518 XII.1. Ingelmunster p. 518
XII.1.1. De samenwerking met de firma Braquenié (1857-1869) p. 518 De productie p. 518
Patronen geïnspireerd op de Franse barok, het rococo en classicisme: bloemen, ornamenten, fabels en pastorales p. 520
De distributie en de cliëntèle p. 523
XII.1.2. De manufactuur na de samenwerking met de firma Braquenié (1870-1890) p. 525 De productie p. 525
De patronen: voortzetting van de Franse traditie en aansluiting bij de Vlaamse met voorstellingen naar Teniers p. 530
XII.2. Mechelen p. 534 De productie p. 534
De patronen: oude tapisserieën als voornaamste inspiratiebron p. 535 De distributie en de cliëntèle p. 543
XII.3. Brussel p. 544 Besluit p. 546 Band II
Lijst van archiefafkortingen p. 553 Bibliografie p. 554
Verklarende woordenlijst p. 568 Register van personen p. 572
Register van zaken en onderwerpen p. 584 Register van plaatsaanduidingen p. 612 Addendum
Een kort overzicht van het fabelmotief in de literatuur vóór Jean de La Fontaine, met aansluitend een toelichting bij de traditie van de fabelprenten p. 618
Bijlagen
I. Voorbeelden van tapijtkamers in zestiende-eeuwse Zuid-Nederlandse adellijke boedels p. 620 II. Voorbeelden van meubeltapisserieën in zestiende-eeuwse Zuid-Nederlandse en Noord- Nederlandse boedels p. 621
III. Voorbeelden van meubeltapisserieën in zeventiende-eeuwse Zuid-Nederlandse en Noord- Nederlandse boedels p. 623
IV. Prijzen voor Gobelins tapisserie in lage schering, 1 januari 1748 p. 629
V. Namenlijst van de bevoegde overheden en hun vertegenwoordigers, en van de directeurs, administrateurs, weverondernemers en atelierhoofden van de manufacturen van de Gobelins en Beauvais in de zeventiende, achttiende en negentiende eeuw p. 630
VI. Onkostennota voor de patronen van een Gobelins zitameublement, 1748 p. 635 VII. Rapport aangaande de oprichting van nieuwe tapisseriewerkplaatsen in Frankrijk, en de ontvreemding van weefgarens in de Gobelins, 1752 p. 636
VIII. Rapport aangaande de productie van meubeltapisserieën in Aubusson, 1750 p. 637 IX. Bepaling omtrent merktekens op meubeltapisserieën in Aubusson en Felletin, 1750 p. 638 X. Bepalingen omtrent vier onderscheiden kwaliteiten in meubeltapisserieën in Aubusson en Felletin, 1750 p. 639
XI. Prijslijst van Aubusson armstoelbekledingen, ca. 1750 p. 640
XII. Overzicht van de titels van Bouchers meubelpatronen met plattelandskinderen voor de Gobelins p. 641 XIII. Onkostennota van Maurice Jacques voor de patronen van een staatsiebed in Gobelins tapisserie, 1771 p. 643
XIV. Onkostennota van Louis Tessier voor de patronen van een zitameublement in Gobelins tapisserie, 1777 p. 644
XV. Titels en bronnen voor het Beauvais ameublement La Noble Pastorale (1755-ca. 1757) p. 645 XVI. Titels en bronnen voor het Beauvais ameublement Les Jeux russiens (1767-1770) p. 646
XVII. Titels en bronnen voor het Beauvais ameublement Les Amusements de la campagne (1770-1772) p. 647
XVIII. Titels en bronnen voor het Beauvais ameublement Les Convoies militaires (ca.1772-vóór 1780) p. 649 XIX. Titels en bronnen voor het Beauvais ameublement Pastorales à draperies (1780-ca.1784) p. 651 XX. Titels en bronnen voor het Beauvais ameublement Les Arts et les Sciences (1786) p. 653
XXI. Verkooplijst van Beauvais ameublementen, 1781 p. 655
XXII. Lijst met de voornaamste weverondernemers uit Aubusson en Felletin, 1788 p. 656 XXIII. Officiële productiestaat van de manufactuur van Aubusson, 1755 p. 658
XXIV. Officiële productiestaat van de manufactuur van Aubusson, eerste semester 1788 p. 660 XXV. Officiële productiestaat van de manufactuur van Felletin, 1780-1781 p. 661
XXVI. Titels en bronnen voor het ameublement La Tenture chinoise, geweven in de Marche vanaf 1754 p. 662
XXVII. Titels en bronnen voor het ameublement met plattelandskinderen geïnspireerd op Boucher, geweven in de Marche, na 1760 p. 663
XXVIII Titels en bronnen voor het ameublement met plattelandskinderen naar Huet, geweven in de Marche vanaf ca. 1784 p. 664
XXVIX. Inventaris van de voorraden en tapisserieën op de getouwen in Beauvais, 1796 p. 665 XXX. Inventaris van de overbrenging van Beauvais tapisserieën naar de Gobelins, 1797 p. 667
XXXI. Inventaris van de overbrenging van Beauvais tapisserieën van een Parijse meubelhandelaar naar de Gobelins, 1800 p. 669
XXXII. Lijst van Beauvais ameublementen uitgekozen ter aankleding van de nationale paleizen, 1802 p. 671 XXXIII. Nota aangaande de voltooiing van tapisserie ameublementen uitgekozen ter aankleding van het paleis van Saint-Cloud, 1802 p. 672
XXXIV. Lijst van Beauvais ameublementen uitgekozen ter aankleding van de keizerlijke paleizen, 1805 p. 673 XXXV. Onkostennota van Laurent voor Beauvais meubelpatronen, 1810 p. 674
XXXVI. Productiestaat van de manufactuur van Beauvais, 1814-1819 p. 675
XXXVII. Lijst van private aankopen en geschenken in de manufactuur van Beauvais, 1832-1849 p. 676 XXXVIII. Uittreksel van een rapport over de tapisserienijverheid in Aubusson, 1801 p. 680
XXXVIX. Uittreksel van een patroneninventaris van de manufactuur Tabard, 1896-1900 p. 681 XL. Factuur van de firma Sallandrouze Lamornaix voor een koninklijke bestelling, 1845 p. 682 XLI. Lijst van kleurstoffen, uittreksel van de bedrijfsinventaris van de manufactuur van Ingelmunster, 1868 p. 683
XLII. Patroneninventaris van de manufactuur van Ingelmunster, 1870-1871 p. 684
XLIII. Lijst met fiches aangaande de meest toonaangevende ameublementen geweven in de manufacturen van de Gobelins en Beauvais tijdens de negentiende eeuw p. 687
Samenvatting/Sommaire p. 715 Afbeeldingen
Curriculum vitae
Inleiding
De kiem voor dit proefschriftonderzoek lag in een leemtegevoel dat optrad naar aanleiding van een verkennend onderzoek omtrent meubelen met een bekleding in tapisserie. Gaandeweg werden hierin meerdere zaken duidelijk. Vooreerst was de beschikbare literatuur over het onderwerp beperkt. In de regel werd meubeltapisserie in de marge behandeld in de grotere naslagwerken betreffende tapisserie, en de aangeboden informatie bleef vaak algemeen. De hoofdaandacht ging telkens uit naar wandtapijten. Resultaten van meer diepgaand onderzoek konden wel worden aangetroffen in kortere bijdragen in wetenschappelijke tijdschriften, in tentoonstelling- en
bestandcatalogi van musea. Maar in zulke publicaties ontbreekt vaak een bredere context. Hieruit groeide de idee om een studie te wijden specifiek aan meubeltapisserie waarbij niet enkel zou worden ingegaan op de aspecten van productie en iconografie, maar ook op de distributie, de cliëntèle en het gebruik ervan in een bredere context. Getracht wordt om een zo breed mogelijk beeld te schetsen van het ontstaan, de ontwikkeling en de betekenis van dit textiel, vertrekkend vanuit vaak zeer specifieke gegevens.
Een groep meubeltapisserieën die in vrij grote getale kan worden aangetroffen in openbare en private collecties vormde het startpunt van het onderzoek. Vaak worden deze weefsels gedateerd als zijnde achttiende-eeuws en toegeschreven aan een Franse tapisseriewerkplaats. Behalve zitmeubelen betreft het voornamelijk haardschermen en venstergarnituren. Vrij snel ontstond de indruk dat dateringen en toeschrijvingen niet steeds gerechtvaardigd waren. Om meer klaarheid te krijgen in de problematiek van datering en toeschrijving richtte het onderzoek zich aanvankelijk uitsluitend op de Franse tapisserieproductie. Behalve het verzamelen van literatuur werd aangevat met
archiefonderzoek met betrekking tot de Franse tapisseriemanufacturen in de achttiende en de negentiende eeuw. De klemtoon werd gelegd bij de drie voornaamste centra van tapisserieweverij:
Parijs, Beauvais, en de Marche. Het archiefonderzoek werd in eerste instantie gevoerd in de Archives nationales te Parijs, de Archives de la ville de Paris, en in de Archives départementales de la Creuse in Guéret.
Aanvullend werden uiteenlopende literaire bronnen geraadpleegd: naslagwerken, catalogi, tijdschriften en kranten, encyclopedieën, woorden- en adresboeken. Dit onderzoek gebeurde voornamelijk in de Bibliothèque nationale en Bibliothèque Forney te Parijs, en de Koninklijke Bibliotheek en de bibliotheek van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium in Brussel. De resultaten van dit onderzoek vormden de basis voor de verdere studie.
Meubeltapisserie was echter geen Franse achttiende-eeuwse uitvinding. Er was nood aan een toelichting van de voorgeschiedenis ervan. Die wordt gegeven in het eerste, inleidende hoofdstuk.
Hierbij werd in overleg met de promotor de keuze gemaakt terug te grijpen naar gepubliceerd bronnenmateriaal, en geen extra archiefonderzoek te doen. In de late negentiende eeuw waren meerdere interessante archieven gepubliceerd met betrekking tot de late veertiende en de vijftiende eeuw, de periode waarin de tapijtweefkunst in West-Europa een bloei kende en er ook reeds meubeltapisserieën werden gemaakt. Tot de belangrijkste bronnen behoren de publicaties van graaf Delaborde, Douet d’Arcq, Jules Guiffrey, Labarte, Alexandre Pinchart, Bernard Prost en Henri Prost.
Onder meer de rekeningen en boedelinventarissen van de Franse koningen en prinsen bleken een bijzonder waardevolle bron te zijn, en dienden zodoende als basis voor het onderzoek naar laatmiddeleeuwse meubeltapisserieën: bedgarnituren, kussens, bank- en rugkleden. Behalve bij aspecten van productie en iconografie wordt in dit inleidende eerste hoofdstuk ook stilgestaan bij het omgaan met tapisserie, de distributie en de cliëntèle, en de verhouding van meubeltapisserie tot ander textiel. Hoewel oorspronkelijk ook werd ingegaan op de laatmiddeleeuwse tapisserieproductie in Engeland, Italië, en de Duitse gebieden moest hier toch van worden afgezien. Voor de verdere uitwerking van het verhaal waren deze centra van minder belang. Aansluitend werd beslist om ook de productie van geëmigreerde Franse en Vlaamse wevers naar deze gebieden niet langer in het onderzoek te betrekken. Vanaf dan concentreerde het onderzoek zich uitsluitend op Frankrijk en de Nederlanden, de twee belangrijkste Westerse centra voor tapisserieproductie überhaupt.
In de late middeleeuwen werden deuren soms afgedekt met textiel, wellicht ook met
tapisserie. Zeker reeds in de vijftiende eeuw werden hiervoor specifieke tapisserieën geweven. Deze deurvoorhangen vormen een ietwat aparte groep, en ontwikkelden zich wellicht mede uit het
gebruik om in een vertrek vaak ook de deuren met wandtapijten te bedekken. Bij het openen van de deuren werden de wandtapijten opzij gehouden. In de zeventiende en achttiende eeuw werden op zich staande reeksen deurvoorhangen geweven met een eigen beeldprogramma. Pas in de
negentiende eeuw werden grotere tapisserie ameublementen geweven waarbij de deurvoorhangen in uiterlijk ook met de overige tapisserieën assorteerden. Enkel in deze hoedanigheid werden de deurvoorhangen in het onderhavige onderzoek betrokken.
Tijdens de zestiende eeuw breidde het tapisseriebezit in Frankrijk en de Nederlanden zich uit over bredere lagen van de bevolking. Specifiek voor de Nederlanden nam het aandeel van kleinere meubeltapisserieën zoals kussens en bedspreien toe. Hier werden ook de eerste archivalische sporen teruggevonden van stoelen met een nagelvaste tapisserie bekleding die dateren van omstreeks 1550. De opkomst van deze nagelvaste opmaak was een scharnierpunt. In het verdere verloop van de tekst gaat de klemtoon steeds nadrukkelijker liggen op tapisserie zitmeubelen.
Na een overzicht van de evolutie van de onderscheiden vormen van meubeltapisserie wordt de tapisserieproductie in de Nederlanden in de zestiende en zeventiende eeuw toegelicht. Hiervoor werd in belangrijke mate een beroep gedaan op de bestaande vakliteratuur. Voor de Zuidelijke Nederlanden waren de publicaties van Guy Delmarcel, Fernand Donnet, Erik Duverger, Eugène- Justin Soil de Moriamé, Martine Vanwelden, Jacqueline Versyp, en Adolphe Wauters de belangrijkste bronnen. Bijkomend werd er onderzoek gedaan in de stadsarchieven van Antwerpen en
Oudenaarde. Voor de Noordelijke Nederlanden werd geput uit het naslagwerk van Gerardina van Ysselsteyn en de annex gepubliceerde archivalia, aangevuld met publicaties van Willemijn Fock omtrent tapisseriebezit en interieurinrichting. Belangrijk was de catalogus, verschenen naar aanleiding van een tentoonstelling die liep in het Rijksmuseum te Amsterdam van november 1971 tot januari 1972, Geweven boeket, waar voor het eerst uitgebreid en uitsluitend aandacht werd gegeven aan kussens, stoelen, tafelkleden en spreien in Nederlandse tapisserie.
Gepubliceerde archiefdocumenten, waaronder een groot deel boedelinventarissen, waren ook voor deze periode een vruchtbare bron. Interessant voor de Nederlanden zijn de naslagwerken van Sophie Drossaers, Erik Duverger, Willemijn Fock, Theodoor Lunsingh Scheurleer, Michelant, Bert van Dissel en Enno van Gelder. De honderden zeventiende-eeuwse Antwerpse boedelinventarissen die door Duverger werden gepubliceerd, zijn niet alleen de bron bij uitstek om zich een beeld te vormen van het tapisseriebezit in deze stad, maar ze bieden ook informatie over onder meer
iconografie, de cliëntèle, de meubeltypes, de ontwikkeling van volledige tapisserie ameublementen, en het samen voorkomen van meubeltapisserieën met wandtapijten. De onderzoeksresultaten werden met enige voorzichtigheid uitgebreid tot andere steden in de Nederlanden, hierbij onder meer steunend op een verwante publicatie omtrent het Rapenburg in Leiden van Fock, Lunsingh Scheurleer en Van Dissel. Ook in dit hoofdstuk wordt behalve aan het aspect van de
tapisserieproductie en tapisseriebezit, ingegaan op de betekenis van en de omgang met tapisserie, en de verhouding tot ander interieurtextiel. Onvermijdelijk vertoont het onderzoek omwille van zijn omvang op bepaalde plaatsen en voor sommige deelaspecten het karakter van een steekproef. De neergeschreven bevindingen worden echter met argumenten omkleed en met de nodige
voorzichtigheid geponeerd.
In Frankrijk ontstonden in de zeventiende eeuw de manufacturen van de Gobelins en Beauvais.
In beide manufacturen speelde meubeltapisserie aanvankelijk geen rol van betekenis. Dit gold trouwens ook voor de weefateliers in de Marche: Aubusson en Felletin. Zowel voor wat betreft productie als gebruik was meubeltapisserie in Frankrijk toen eerder een marginaal verschijnsel. Voor de ontstaansgeschiedenis en de ontwikkeling van de Franse tapisseriemanufacturen werd beroep gedaan op de uitgebreide vakliteratuur dienaangaande. Het onderzoek naar het tapisseriebezit werd grotendeels gevoerd op basis van gepubliceerde boedelinventarissen. Bijzonder nuttig was de diepgaande studie van Annick Pardailhé-Galabrun naar de woonsituatie en het leefcomfort in het zeventiende en achttiende-eeuwse Parijs, waarbij een zo representatief mogelijke doorsnede van de toenmalige stadsbevolking werd gemaakt. Pas in de achttiende eeuw werd meubeltapisserie in Frankrijk een factor van betekenis, eerst in de tapisserieateliers in de hoofdstad, op vrij korte termijn gevolgd door Beauvais en Aubusson. Voornamelijk in de tweede helft van de achttiende eeuw ging meubeltapisserie een alsmaar groter aandeel in de totale Franse tapisserieproductie innemen. Op basis van het gevoerde archiefonderzoek in Parijs en Guéret, aangevuld en ondersteund door
vakliteratuur, wordt in vier opeenvolgende hoofdstukken een beeld opgehangen van de productie van meubeltapisserieën in de drie belangrijkste centra, met name de Gobelins, Beauvais en de Marche, en van de distributie, de cliëntèle en het gebruik van deze meubeltapisserieën in het achttiende-eeuwse Frankrijk. Het aangewende archiefmateriaal omvat correspondentie, rekeningen, productiestaten, bedrijfsinventarissen, memoriaalboeken, kladboeken, boedelinventarissen, en losse stukken. Belangrijk voor het aspect distributie en gebruik was een aantal memoriaalboeken van stoffeerders bewaard in het stadsarchief te Parijs. Het naslagwerk van Maurice Fenaille over de Gobelins, en het boek van Jules Badin over Beauvais met annex gepubliceerd archiefmateriaal vormden een belangrijke instap. De meer recente publicaties van Pascal-François Bertrand, Jean Coural en Chantal Gastinel-Coural reikten verder de noodzakelijke basisgegevens aan. Informatie over bewaarde tapisserie ameublementen werd teruggevonden in tentoonstellingcatalogi en bestandcatalogi van musea en collecties, onder meer van het Louvre in Parijs, het Metropolitan
Museum of Art en de Frick Collection in New York, de Wallace Collection in Londen en het Rijksmuseum in Amsterdam. Bijzonder waardevol was het onderzoek ter plaatse van de collectie tapisserie
meubelbekledingen in The Bowes Museum te Barnard Castle in het Verenigd Koninkrijk. Deze collectie van een 120-tal achttiende-eeuwse en vroege negentiende-eeuwse gedemonteerde meubelbekledingen was van onschatbare waarde voor de datering en toeschrijving van gelijkaardige tapisserieën. In de reproductieafdeling van het Kunsthistorisch Instituut te Leiden werden tientallen platen met meubeltapisserieën uit vroege twintigste-eeuwse internationale, vooral Franse,
veilingcatalogi voor het iconografisch onderzoek geselecteerd. Bij het begin van de twintigste eeuw bereikte de interesse in meubeltapisserieën bij kunstliefhebbers een waar hoogtepunt, en kwamen er vele ameublementen op de markt. Er werd niet steeds even zorgvuldig met datering en toeschrijving omgesprongen. Juist daarom zijn de catalogi uit deze periode interessant.
In de loop van de achttiende eeuw kampte de tapisserienijverheid in de Nederlanden met steeds grotere moeilijkheden, en kwam uiteindelijk in een neerwaartse spiraal terecht. In
tegenstelling tot Frankrijk werden er toen slechts op kleine schaal meubeltapisserieën geweven. Op het einde van de achttiende eeuw zorgde een privaat initiatief in Doornik voor enige opflakkering maar dit bleef beperkt in omvang en tijd. Het onderzoek in de stadsarchieven te Brussel en Oudenaarde, het Algemeen Rijksarchief te Brussel en het Rijksarchief in Doornik leverde voor de Zuidelijke Nederlanden enkele schaarse bijkomende gegevens op. Belangrijker hiervoor waren onder meer de publicaties van Martine Vanwelden en Koenraad Brosens. Voor de Noordelijke
Nederlanden was het naslagwerk van Van Ysselsteyn nog steeds de meest aangewezen bron.
In de negentiende en vroege twintigste eeuw beleefde meubeltapisserie een ware bloei, al waren er nu en dan periodes van laagconjunctuur, doorgaans te wijten aan politieke omwentelingen en hiermee samengaande economische crisissen. In Frankrijk weefden de manufacturen van de Gobelins en Beauvais, al naargelang de bestuursvorm, voor de Kroon of de regering. Tientallen ameublementen verlieten de weefgetouwen. De negentiende-eeuwse productie in de Gobelins werd bij het begin van de twintigste eeuw reeds onderzocht door Ferdinand Calmettes. Zijn studie diende als basis. Nog tijdens dit doctoraatsonderzoek werd de productie van Beauvais uit de eerste helft van de negentiende eeuw grondig toegelicht in een tentoonstelling en bijhorende catalogus samengesteld door Chantal Gastinel-Coural. Op basis van het eerder gevoerde archiefonderzoek werden hieraan enkele aanvullingen toegevoegd. Over de Beauvais productie in de tweede helft van de negentiende eeuw bestonden tot hiertoe weinig gepubliceerde gegevens. Aan de hand van onder meer de resultaten van het onderzoek in de Archives nationales en in de Mobilier national te Parijs wordt de Beauvais productie in deze periode toegelicht. Voor de negentiende eeuw bestaat het
archiefmateriaal onder meer uit correspondentie, productiestaten, rekeningen, bedrijfsinventarissen, en arresten allerhande onder meer aangaande leveringen. Bijzonder nuttig zijn de journaals van de Garde-Meuble, waarin het binnenkomen en buitengaan van meubeltapisserieën werd genoteerd. Het betreft zowel journaals van het centrale magazijn in Parijs, als die voor de afzonderlijke paleizen. De archieven van de Garde-Meuble geven eveneens inzicht in de omgang en het gebruik van deze tapisserie ameublementen. Meer informatie hieromtrent werd teruggevonden in eigentijdse tijdschriften, stoffeerdershandboeken en publicaties over het binnenhuis.
Voor het uittekenen van de evolutie in Aubusson en Felletin werd gebruik gemaakt van archiefmateriaal, eigentijdse studies en artikelen, kranten, verslagen en catalogi van regionale en
nationale nijverheid- en wereldtentoonstellingen. Het archiefmateriaal bestond voor de eerste helft van de negentiende eeuw hoofdzakelijk uit enkele overheidsrapporten met productiestaten. Van grote waarde waren de bedrijfsdocumenten van de manufactuur Tabard die in de Archives
départementales de la Creuse te Guéret worden bewaard. Zij bieden inzicht in de werking van een middelgrote private manufactuur in het laatste kwart van de negentiende eeuw. Het archief van een tweede firma, de manufactuur Braquenié, is eveneens overgeleverd, maar helaas nog niet voor onderzoek toegankelijk.
Nadat in de Zuidelijke Nederlanden de tapisserienijverheid omstreeks het einde van de achttiende eeuw uitdoofde, werd er gedurende meer dan een halve eeuw geen tapisserie meer gemaakt totdat door een privé-initiatief een nieuwe manufactuur werd opgericht te Ingelmunster, in West-Vlaanderen. Dit weefatelier, actief tijdens de tweede helft van de negentiende eeuw, weefde voornamelijk meubeltapisserieën. Een eerste onderzoek naar dit atelier werd bij het begin van de jaren 1970 gevoerd door Els Maréchal, maar kon slechts gebeuren op een klein deel van de
archivalia. Sindsdien is het hele bewaarde archief toegankelijk. Delen ervan werden geraadpleegd in het Rijksarchief te Kortrijk. Een ander deel is privaat en werd ingekeken in Ingelmunster. Dit liet toe om een goed beeld te krijgen van de productie, de distributie en de cliëntèle. Het bedrijfsarchief bevat behalve een uitgebreide zakelijke correspondentie, ook productiestaten, bedrijfsinventarissen en jaarrekeningen.
De Franse firma Braquenié opende in 1870 eveneens een weefatelier in Mechelen. Kort nadien werden enkele andere weefateliers opgericht, waaronder de manufactuur De Wit. Archiefmateriaal kon voor deze ateliers niet worden geraadpleegd. Het bedrijfsarchief van de firma Braquenié is grotendeels overgeleverd en wordt bewaard in het Musée départemental de la tapisserie in Aubusson en de Archives départementales in Guéret, maar is nog niet ontsloten. Bij de nog steeds actieve manufactuur De Wit kon echter wel een oude platenbundel worden ingekeken met tientallen
meubeltapisserieën die bijzonder nuttig bleek voor het iconografisch onderzoek. In afwachting van de opening van het Braquenié-archief blijven de gegevens rond de Mechelse productie niettemin schaars.
Ook in Brussel ontstond in de late negentiende eeuw een tapisseriemanufactuur, maar archief uit deze periode is niet bewaard of althans niet bekend. Meer dan de vaststelling dat ook hier meubeltapisserie werd vervaardigd is er vooralsnog niet.
Bij het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw beleefde de Franse en Belgische tapisseriemanufacturen een periode van hoogconjunctuur. Op het vlak van de patronen was er echter een vervlakking. Historische tapisserieën in private en openbare collecties werden gekopieerd en geïnterpreteerd en telkens opnieuw geweven. De eerste vernieuwing trad pas echt op in het tweede decennium van de twintigste eeuw wanneer patronen van avant-garde kunstenaars op de getouwen werden gelegd, en dit zowel in de staatsmanufactuur van Beauvais als in enkele private ateliers in de Marche. Vanuit artistiek oogpunt betekende deze periode een ware renaissance voor de meubeltapisserie.
Doorheen de verschillende hoofdstukken worden tientallen afzonderlijke meubeltapisserieën of tapisserie ensembles besproken. Het was onmogelijk om voor al deze tapisserieën de technische gegevens te vermelden, zoals kettingdichtheid, samenstelling van de garens, en afmetingen. Dikwijls zijn die trouwens ook niet gekend, bijvoorbeeld voor de laatmiddeleeuwse tapisserieën die enkel nog in geschreven bronnen bestaan of voor de tapisserieën waarvoor wordt teruggegrepen naar
veilingcatalogi. Aspecten van kettingdichtheid en samenstelling van de garens in de verschillende weefateliers worden in de tekst wel toegelicht daar waar er wordt ingegaan op de eigenlijke
productie. Voor sommige tapisserieën kunnen de specifieke kettingdichtheid, de samenstelling en de afmetingen worden teruggevonden in andere publicaties, waarnaar in een voetnoot wordt verwezen.
Een uitgebreide reeks afbeeldingen illustreert de tekst en tracht de lezers zo goed mogelijk te begeleiden. Maar niet alles kan met beelden worden geïllustreerd. Niettemin wordt gepoogd de lezers een zo ruim mogelijke toegang tot de iconografie te verschaffen. Doorgaans worden de tapisserieën of ensembles die meer diepgaand worden besproken van één of meerdere afbeeldingen voorzien.
Aanvullend bij de tekst en de afbeeldingen zijn er bijlagen en een addendum. Het addendum geeft een synthetisch overzicht van de fabeltraditie in de antieke, middeleeuwse, vroegmoderne en
barokke literatuur en haar iconografie. De samenstelling van de bijlagen is divers. Een eerste groep bijlagen wordt gevormd door archivalische documenten die bepaalde aspecten accuraat illustreren, en waarop in de tekst ruimer wordt ingegaan. Een tweede groep heeft betrekking op de
samenstelling van specifieke tapisserie ameublementen. Het zijn tabellen of fiches waarop allerlei gegevens met betrekking tot deze ensembles worden samengebracht: titels van de voorstellingen, bewaarde patronen en stukken, eventuele inventarisnummers, etc. Ze dienen in de eerste plaats als leidraad voor de lezer. Een derde groep brengt een aantal gegevens samen van het onderzoek op de gepubliceerde zestiende-eeuwse en zeventiende-eeuwse boedelinventarissen. Van een selectie van meubeltapisserieën die in deze boedels werden aangetroffen, werd een lijst gemaakt die dient ter ondersteuning van de hoofdtekst. Tenslotte is er een bijlage die een overzicht geeft van de overheidsinstanties bevoegd voor de Gobelins, en van de directeuren en atelierleiders van deze koninklijke manufactuur vanaf haar ontstaan in 1662 tot bij het einde van de negentiende eeuw.
Bijna alle geraadpleegde archivalische bronnen zijn Frans, evenals een aanzienlijk deel van de literaire bronnen. Indien er uit deze bronnen in de hoofdtekst wordt geciteerd, worden enkel de citaten vertaald die in oud-Frans zijn.
De tijdboog van het onderzoek overspant meerdere eeuwen. Tientallen personaliteiten, maar ook vele onbekende personen komen er in aan bod. Wat betreft de levensdata werd er voor gekozen om in de tekst enkel de geboorte- en sterfdatum te geven van de kunstenaars die rechtstreeks betrokken waren bij de tapisserienijverheid, bijvoorbeeld door het schilderen van patronen. Er is geopteerd om doorheen de hele tekst het begrip ‘patroon’ te gebruiken en niet
‘karton’. In de oudste Franstalige bronnen is er sprake van petit patron voor het tapisserieontwerp en patron voor het eigenlijke tapisseriepatroon. Doorheen de eeuwen en afhankelijk van de weefateliers en de weefmethodes traden er aanpassingen en wijzigingen op in de omgang met deze ontwerpen en patronen. Dit wordt in de tekst toegelicht. De algemene begrippen ‘ontwerp’ en ‘patroon’ worden als het meest neutraal beschouwd, en worden omwille van de eenvormigheid doorheen de
verschillende hoofdstukken gebruikt. Ook in de overige terminologie werd een zo groot mogelijke eenvormigheid betracht, bijvoorbeeld in de aanduiding van de meubeltypes. Als duiding bij de textieltermen werd achteraan in de tekst een verklarende woordenlijst ingevoegd. Het
trefwoordenregister kan dienen als een snelle zoekmachine naar een bepaalde persoon, plaats, thema of onderwerp.
Hoofdstuk I. Meubeltapisserieën in de Nederlanden en in Frankrijk bij het einde van de veertiende en in de vijftiende eeuw
I.1. De textiele kamer
Technologische, socio-economische en culturele factoren vervullen een voortrekkersrol in de textielgeschiedenis. Ze beïnvloeden op een gegeven ogenblik het uiterlijk, het gebruik, de
bereikbaarheid en de status van textiel. Eeuwenlang waren met de hand geweven en geborduurde stoffen in kostbare en kleurrijke materialen voorbehouden aan een uiterst kleine groep van de samenleving. Het overgrote deel van de bevolking diende zich tevreden te stellen met eenvoudige weefsels die vaak ongeverfd waren. De aard van het productieproces, de bereikbaarheid en de kostprijs van de grondstoffen, en de relatieve schaarsheid van de eindproducten maakten veel textiel tot een zeldzaam goed. Rond 1400 bestond het grootste deel van de textielproductie in West- Europa uit weefsels op basis van wol en linnen, grondstoffen die op het eigen continent ruim voorhanden waren. Behalve de georganiseerde textielnijverheid en -handel, die zo goed als uitslui- tend bestemd waren voor de adel, clerus en de rijke burgerij, bestond bij de huishoudens op het platteland de spinnerij en weverij voor eigen gebruik. Voor velen was deze thuisnijverheid de enige toegang tot het verkrijgen van textiel. Behalve kledingtextiel vervaardigde de thuisnijverheid ook interieurtextiel zoals linnengoed, dekens en spreien, waarbij de functionaliteit overheerste. Van zodra de situatie het toeliet, werden ook deze weefsels die in basisbehoeften voorzagen, op één of andere manier, hetzij eenvoudig hetzij meer uitgebreid versierd met allerlei weef- en borduurtechnieken.
Textiel dient in de eerste plaats voor het vervullen van een aantal menselijke basisbehoeften:
het kleden om zich te beschermen tegen invloeden van buitenaf, het aankleden van meubelen of delen van de woning met de bedoeling het leefcomfort binnenshuis te verhogen bij het slapen en het rusten. Het lijkt aannemelijk dat de nood om zich te kleden die aan huiselijk comfort voorafgaat. De allerarmsten, in lompen gekleed, hadden zo goed als geen huishoudtextiel. Iemands kapitaalkracht en de mogelijkheid om zelf textiel te maken, bepaalden dus het al of niet aanwezig zijn van textiel in een huishouden.
Naast sociaal-economische omstandigheden spelen culturele factoren een rol van betekenis, voornamelijk met betrekking tot het uiterlijk en het gebruik van interieurtextiel. In de late
middeleeuwen verplaatste de hoge adel - de maatschappelijke klasse die zich kostbaar interieurtextiel kon veroorloven - zich regelmatig van de ene residentie naar de andere waarbij grote delen van de roerende boedel, dus inclusief het interieurtextiel, werden meegenomen. Wandkleden, hemels, spreien, kussens en bankkleden werden telkens opnieuw zorgvuldig in- en uitgepakt. Een belangrijke functie binnen de prinselijke huishoudens was weggelegd voor de tapissier, de kamerdienaar
verantwoordelijk voor het onderhoud van het textiele patrimonium. Hij was degene die werd belast met het aankleden van de vertrekken met wandkleden, het opmaken van de bedden, het leggen van kussens en overige meubelstoffen. Bij het aantreden van zulk een nieuwe kamerdienaar werden in de regel inventarissen aangelegd van de goederen die onder zijn bevoegdheid vielen, kwestie om bij zijn overlijden onregelmatigheden te vermijden en controle uit te oefenen.1 Tenslotte beheerde deze tapissier een belangrijk en kostbaar deel van het patrimonium van zijn broodheer. Weefsels in goud-, zilverdraad en zijde, borduurwerk in dezelfde materialen, vaak bezet met edelstenen en parels, maakten niet zelden deel uit van de boedel. Deze inventarissen zijn vandaag een dankbare bron bij het onderzoek naar historisch interieurtextiel. Ze geven een beeld van de aard van het aanwezige textiel, hun waarde, materiële toestand, appreciatie en soms hun uiterlijk en herkomst. Behalve borduurwerk, damast, fluweel en brokaat nam tapisserie in de vorstelijke en prinselijke collecties een aanzienlijk deel van het totale textielaanbod in. De sterke, relatief dikgetwijnde wollen ketting, en de stevige aanslag van de wollen en zijden inslagdraden, soms opgehoogd met metaaldraad, maken tapisserie tot een robuust weefsel waardoor het vrij goed bestand is tegen het gebruik en het
1 Een voorbeeld van een dergelijke inventaris bevindt zich in de Minutier central van de Archives nationales te Parijs. Het betreft de inventaris aangelegd bij het overlijden van de Franse koninklijke tapissier Guillaume Moynier in 1551,
kamerdienaar van Frans I van Frankrijk. De nieuwe tapissier wilde zich vergewissen van het reële bestaan van alle objecten waarvoor hij de verantwoordelijkheid opnam, om zodoende mogelijke toekomstige juridische aanklachten te vermijden. Zie hiervoor SCHNEEBALG-PERELMAN 1971, p. 253.
herhaaldelijke opbergen en opnieuw ophangen. Echt gebruiksvriendelijk wat betreft de
hanteerbaarheid is tapisserie echter niet. Het is een relatief zwaar weefsel waardoor het kan gaan doorhangen, en het valt niet soepel. Doorgaans werd het vlak tegen de wand of het meubel gehangen. De weeftechniek van tapisserie laat wel uitgebreide figuurlijke voorstellingen toe.2 Mede hierin lag haar grote aantrekkingskracht: religieuze en mythologische thema’s, maar ook historische gebeurtenissen, hoofse taferelen of decoratieve voorstellingen konden in tapisserie worden
weergegeven. In borduurwerk was dit evengoed mogelijk, maar dit was qua materiaal en techniek fragieler. De ondergrond van borduurwerk, bij het einde van de veertiende en in de vijftiende eeuw meestal linnen, fluweel, damast of een ander zijdeweefsel, is kwetsbaar en kan makkelijk beschadigd worden. Tapisserie bezat met deze eigenschappen goede troeven. Bovendien moet de
tapijtweefkunst vrij vroeg vaste voet aan de grond hebben gekregen op het Europese vasteland.3 De Europese klanten konden dus voor de aankoop van tapisserie terugvallen op producten die dicht of relatief dicht bij huis werden vervaardigd. Vaak gaf hen dit een rechtstreekse invloed op het
productieproces. Zo konden bijvoorbeeld kunstenaars uit de onmiddellijke omgeving van het hof ontwerpen en patronen leveren en niet zelden konden vorsten door bepaalde gunstmaatregelen, door wet- en regelgeving hun gezag op de productie laten gelden. Vorstelijke aankopen stimuleerden bepaalde weefcentra. Patenten, edicten werden bekrachtigd en afgekondigd.
Boedelinventarissen, testamenten en boekhoudkundige documenten zoals facturen en
uitgavennota’s van de Europese vorsten, prinsen, edelen, clerus en burgerij sommen de verschillende soorten tapisserie op, geven waardebepalingen, vermelden voorstellingen, noteren de prijzen die voor deze stoffen werden betaald en bezorgen aanduidingen rond bestellingen, handelsrelaties en overige gegevens met betrekking tot de productie, distributie en gebruik. In de rekeningen van de Bourgondische hertogen werden op regelmatige basis grote sommen geboekt die bestemd waren voor de aankoop van tapisserie. Het betrof tapijtkamers, wandtapijten en meubeltapisserieën. De terminologie die in de archivalische bronnen gebruikt wordt, is echter niet steeds eenduidig en noopt tot voorzichtigheid.
Doorheen de tweede helft van de veertiende en in de vijftiende eeuw werd met chambre, camer of camere, naargelang het taalgebied, in de regel een geheel van textiele objecten bedoeld die bestemd waren voor de aankleding van een bepaald vertrek. Wanneer het een tapijtkamer betrof, werd dit vaak expliciet aangeduid, maar niet altijd. Doorgaans had een kamer een bedgarnituur met een bedhemel, een ruglaken voor aan het hoofdeinde en een sprei. Rond 1390 gaf de Bourgondische hertog Filips de Stoute bijvoorbeeld een groenwerkkamer cadeau aan André Raponde, een Italiaanse textielhandelaar uit Lucca. De tapijtkamer bestond uitsluitend uit een bedgarnituur en telde een bedsprei, een ruglaken en een halve hemel in tapisserie de haulte-liche, ouvrée à plusieurs feuillages.4 Vaker bevatte een textiele kamer ook een aantal wandkleden en soms wat bankkleden en kussens.5 Het bed is in zulke kamer het belangrijkste object. Bij het einde van de veertiende eeuw leverde een zekere Gilles Engletier aan Filips de Stoute een chambre verte avec figures, semée de fleurs de glais ou d’iris. De kamer telde een bedgarnituur met een bedhemel, namelijk een zogenaamde demi-ciel die maar tot het midden van het bed reikte, een ruglaken, twee spreien en twee bankkleden.6
Wandkleden horen er dus niet per definitie bij, maar tapijtkamers die naast bedgarnituren ook wandtapijten hadden, lijken in de meerderheid te zijn geweest. In een aantal gevallen kan niet worden
2 Voor een toelichting van de weeftechnieken in hoge en lage schering, zie de verklarende woordenlijst, en meer uitgebreid, de didactisch zeer toegankelijke publicatie van COFFINET 1977.
3 Het ligt niet binnen de opzet van dit proefschrift om te speuren naar de vroegste wortels van de tapijtweefkunst in Europa. Dit begin blijft trouwens duister, een aantal mythische verhalen buiten beschouwing gelaten. Net zoals voor zovele andere gebieden van de kunstnijverheid lijkt een Oosterse of Arabische oorsprong niet uitgesloten. Maar op welke manier de inplanting van de tapijtweeftechniek juist geschiedde en waar dit gebeurde, wordt hier niet ingegaan.
4 PINCHART 1878-1884, p. 8.
5 Thomson omschrijft het begrip kamer vrij accuraat: ‘A ‘Chamber of tapestries meant the tapestry furnishings for a chamber, and generally comprised a canopy, a dossier or head-board, a bed-coverlet, and sometimes six curtains or wall tapestries’. Zie THOMSON 1930, p. 54. Opvallend is zijn vermelding van curtains, gordijnen. Bij bedden in tapisserie waren deze doorgaans van ander materiaal, zoals bijvoorbeeld laken. Venstergordijnen kwamen in de late veertiende eeuw nauwelijks of niet voor (cf. infra).
6 De totale oppervlakte van de tapisserie bedroeg 115 vierkante aunes en kostte 116 goudfranken. PINCHART 1878-1884, p. 12.
uitgemaakt uit welke onderdelen de textiele of tapijtkamer bestond. Wanneer André de Monchy in 1395 een kamer aan de Bourgondische hertog verkocht, faicte de hobellons (sic), avec tous les accesoires, kan enkel worden geraden naar wat onder deze accesoires of bijhorigheden dient te worden verstaan. Dezelfde opmerking geldt voor de tapijtkamer in hoge schering die Jean Renout in maart 1414 aan Jan zonder Vrees verkocht.7 Ze telde vijf stukken tapisserie en bijhorende rabatten.
Het zou de gebruikelijke optelsom van een bedgarnituur geweest kunnen zijn: hemel, ruglaken en één of twee spreien, met eventueel een wand- of bankkleed. Dat bij vele van deze kamers het bed de belangrijkste plaats innam, wordt duidelijk in een inventaris van de boedel van Louis hertog
d’Orléans. Hij bezat meerdere tapijtkamers waaronder één met voorstellingen van herderinnetjes in een omheinde tuin. De kamer bestond uit een bedgarnituur met een hemel, een ruglaken en een sprei, alle drie de stukken waren in zijde en gouddraad, met daar bijhorend een tweede sprei en zes wandtapijten met klaarblijkelijk dezelfde voorstellingen maar zonder gouddraad.8 Een gelijkaardig voorbeeld werd aangetroffen tussen de tapisserieën die Filips de Goede, hertog van Bourgondië, erfde van zijn vader, Jan zonder Vrees. De inventaris werd opgemaakt in juli 1420 te Dijon. In de lijst werd onderscheid gemaakt tussen kamers, zaaltapijten, liturgische tapijten en meubeltapisserieën zoals bank- en buffetkleden.9 Eén van de kamers, genaamd La Chambre du Couronnement Nostre-Dame, bevatte een bedgarnituur met een hemel, een ruglaken, een sprei en verder zes wandtapijten. Alle tapisserieën met uitzondering van vier van de wandtapijten waren met gouddraad doorweven.10 Kamers waarvan alle onderdelen met zijde en gouddraad waren doorweven bestonden ook. In de boedelinventaris van de Franse koning Karel VI uit 1422 werd een kamer opgetekend waarvan het bedgarnituur en de zes wandtapijten waren geweven in wol, zijde en gouddraad.11 De bedgordijnen in deze tapijtkamers waren doorgaans niet in tapisserie maar in een meer soepel vallende stof zoals bijvoorbeeld sergé. In 1416 bevond zich in de bruidsschat van Maria, dochter van de Bourgondische hertog Jan zonder Vrees, en toekomstige echtgenote van Adolphe, graaf van Cleve en de la Marck, een kamer met een bedgarnituur met een hemel, een ruglaken, twee bedspreien, en zes wandtapijten in tapisserie en drie gordijnen in groene sergé de Caen.12 Uit dezelfde periode dateert een inventaris van de meubilaire goederen in de residentie van Willem van Beieren, graaf van Henegouwen, te Parijs. Zijn hotel du Porc-épic, gelegen in de rue de Jouy, bevatte drie kamers in tapisserie. Bij twee ervan werden de bedgordijnen in de inventarislijst opgenomen. De ene kamer, met voorstellingen van rozen en akeleien op een groene grond, had gordijnen in groene sergé, bij de andere, met voorstellingen van wildemannen, waren de gordijnen in rode sergé.13 Een bed in tapisserie dat toebehoorde aan Margaretha van Male, hertogin van Bourgondië, en echtgenote van Filips de Stoute, had in 1409 gordijnen in witte sayette, een verwant weefsel aan sergé.14 Een andere kamer, met voorstellingen van houthakkers, had groene en witte gordijnen, maar van deze werd de aard van het weefsel niet gespecificeerd.15 In het Franse koninklijke kasteel het Louvre bevond zich in 1380 een bed met een hemel, een ruglaken en een sprei in tapisserie. De gordijnen waren in groene cendal.16 Ook camelot, een gemengd weefsel op basis van angorawol, werd gebruikt als gordijnstof bij bedbehangsels in tapisserie. In de collectie van Louis hertog d’Orléans bevonden zich bij het begin van de vijftiende eeuw twee bedgarnituren in tapisserie waarvan de gordijnen waren uitgevoerd in vermiljoenrode camelot (afb. 1).17
Behalve de tapijtkamers waren er afzonderlijke wandtapijten en wandtapijtseries. Aankopen van aparte wandtapijten of van wandtapijtseries werden in de laatveertiende- en vijftiende-eeuwse Franstalige rekeningen aangeduid met de begrippen tapiz, tappiz, tapis of zelfs drap,18 soms met de
7 PINCHART 1878-1884, p. 19.
8 ‘Une autre chambre vert à bergières en un jardin treillié; c’est assavoir, ciel, dossier et couverture à lit ouvrez d’or et de soye, et une couverture pour la couche, et VI tapis de mesme sans or.’ CHAMPOLLION-FIGEAC 1844, p. 248.
9 PINCHART 1878-1884, p. 23.
10 PINCHART 1878-1884, p. 23.
11 CASTEL 1876, p. 124.
12 PINCHART 1878-1884, p. 19.
13 PINCHART 1878-1884, p. 21.
14 GÖBEL 1928, eindnoot 47.
15 GÖBEL 1928, eindnoot 47.
16 GUIFFREY 1878-1884, p. 24.
17 THOMSON 1930, p. 118.
18 Het Franse woord drap is een meer algemene term voor geweven stof.
bijkomende vermelding dat ze bedoeld waren om aan de muur te worden opgehangen. In 1386 verkocht Jaquemart Davion uit Atrecht een wandtapijt met herderstaferelen aan Filips de Stoute, die dit cadeau gaf aan de Franse koning. In de rekeningen werd het tapijt beschreven als un drap de tapisseries de bergerettes de l’euvre d’autheliche.19 Een andere term die vaak voor tapisserie werd gebruikt is tapis de haulte liche. In 1386 betaalde de Bourgondische hertogelijke administratie 1.000 franken aan Jaquot Dordin voor een groot tapis de haulte liche, doorweven met gouddraad en met voorstellingen uit de Roman de la Rose.20 Een belangrijke hertogelijke betaling dateerde van 24 september 1386, wanneer Michiel Bernard, burger van Atrecht, 2.600 franken ontving voor I drap de haute liche de l’ystore de la bataille de Rozebeque.21 Het wandtapijt mat zo maar eventjes vijf bij 41 meter.22
Evengoed als bij de kamers dient bij de wandtapijten omzichtig te worden omgesprongen met de terminologie en de interpretatie van de bronnen. Bij het einde van de veertiende eeuw en de eerste decennia van de vijftiende eeuw waren wandtapijten van enorme breedtes geen uitzondering.
Wanneer de Franse bronnen spreken van ung tapis dan gaat het inderdaad vaak om slechts één tapijt en niet om een reeks. Uit de erfenis van Filips de Stoute gingen in 1404 71 tapis over op zijn zoon, Jan zonder Vrees. Zestien jaar later erfde Filips de Goede op zijn beurt 70 tapijten van zijn vader.
Dat het in vele, misschien wel in alle gevallen, om enkelvoudige tapijten ging, moge blijken uit de praktijk waarbij deze tapijten van enorme afmetingen in het eerste kwart van de vijftiende eeuw meer en meer werden verknipt tot reeksen van vier of zes stuks.23 Hun grootte maakte de tapijten moeilijk hanteerbaar, en bovendien waren ze door hun dimensies point bien convenable à tendre ès salles de Monseigneur, pour leur grandeur et largeur.24 Een tweede argument om de term tapis
doorgaans te identificeren met één wandtapijt, is de manier waarop de kamers in de rekeningen en boedelinventarissen werden opgetekend. Het aantal wandkleden werd er vaak cijfermatig
aangegeven. Bij het einde van de veertiende eeuw werd aan de Bourgondische hertog een kamer geleverd die behalve het bedgarnituur bestond uit six tappiz à tendre.25 Tussen de tapijtkamers van de Franse koning Karel VI bevond zich in 1422 een kamer in Atrechtse tapisserie, eveneens met zes wandtapijten.26 In tegenstelling tot afzonderlijke rekeningen waar vaak referentiepunten ontbreken, zijn inventarissen dikwijls minder dubbelzinnig. Bij de opsomming van de wandtapijten wordt hierin regelmatig het aantal aangegeven.27 Binnen de totaliteit van de prinselijke tapijtcollecties, namen de wandtapijten het hoofdaandeel voor hun rekening, zowel in oppervlakte als in aantal.28 Nu en dan werd een wandtapijtreeks vervolledigd met een troonhemel (cf. infra).
Tapijtkamers en wandtapijten waren enkel weggelegd voor de meest gefortuneerden.
Afzonderlijke en kleinere stukken meubeltapisserie lagen in het bereik van een iets grotere groep edelen en mogelijk ook reeds van enkele welgestelde burgers. Maar ook in de vorstelijke collecties werden zulke tapisserieën van kleiner formaat op regelmatige basis aangetroffen. De vraag naar deze meubeltapisserieën zal in de veertiende en in de vijftiende eeuw niet onbelangrijk geweest zijn, gezien de aantallen die worden opgesomd in de bronnen. Bovendien vormen deze kleine tapisserieën voor sommige tapijtweefcentra de oudste sporen. Het lijkt dan ook waarschijnlijk dat afzonderlijke bedspreien, kussens en bankkleden in vele tapisserieateliers een zeker aandeel in de totale productie hadden. Nicolas Bataille, de bekende Parijse textielhandelaar, leverde in 1383 een aantal spreien en kussens aan de Bourgondische hertog.29 Een jaar later werd aan de Parijse tapijthandelaar Colin
19 ‘een doek in tapijt met herdertjes in werk van hoge schering’. PROST 1908-1910, bd. 2, p. 215.
20 PROST 1908-1910, bd. 2, p. 221.
21 ‘Een doek in hoge schering met het verhaal van de Slag van Rozebeke’. PROST 1908-1910, bd. 2, p. 230.
22 Het tapijt werd besteld door Filips de Stoute ter nagedachtenis aan de veldslag bij Rozebeke waar de Franse adel de Vlaamse steden definitief het onderspit liet delven. In 1402 werd het in drie stukken geknipt. DELMARCEL 1999, p. 37.
23 PINCHART 1878-1884, p. 13.
24 ‘ helemaal niet geschikt om Monseigneurs kamers te behangen omwille van hun grootte en breedte’.
25 PINCHART 1878-1884, p. 8.
26 ‘six tappiz de muraille de mêsme’. GUIFFREY 1878-1884, p. 28.
27 De inventaris van de tapijten uit de erfenis van Jan zonder Vrees bestemd voor Philips de Goede vermeldt bjivoorbeeld de aantallen tapijten. Onder de rubriek ‘tapiz de sale’ leest men onder meer ‘Premièrement, trois tapiz de haulte-lice et de file d’Arras, faiz richement à or, appellez les Tapis de Fama; Deux tapiz ouvrez chascun des xij Pers de France; Ung tapiz ouvré des ix Preux et neuf Preuses, fait richement à or; …. PINCHART 1878-1884, p. 23.
28 De afzonderlijke wandtapijten of tapijtreeksen worden verder buiten beschouwing gelaten.
29 PROST 1908-1910, bd. 2, p. 170.
Rimbaut een betaling verricht voor zes kussens met de wapens van de hertogin.30 Nogmaals zes kussens, dit keer met voorstellingen van witte schaapjes op een groene grond, werden door Pierre Beaumez31 geleverd in 1387.32 Kussens, maar voornamelijk bankkleden in tapisserie, waren aanwezig in de Bastille te Parijs in 1420. Op 18 juni werd er een inventaris aangelegd van de roerende
goederen. Tussen het textiel bevonden zich twintig bankkleden en zes kussens in tapisserie. De meeste bankkleden waren van grove kwaliteit en geweven in lage schering. In de inventaris kregen deze bankkleden van grovere kwaliteit het etiket à la marche de grox fille of grox fille à la marche. Eén bankkleed werd expliciet toegeschreven aan Atrecht, een ander staat opgetekend als ouvrage de Paris.33 Het eerste had een voorstelling van papegaaien op een rode grond, het tweede een vogeljacht op een zwarte grond.34 In de inventaris van Margaretha van Male uit 1409 bevonden zich naast een aantal tapijtkamers, waaronder een kamer in ouvraige de Paris, verscheidene kussens en bankkleden.
In sommige gevallen maakten deze deel uit van kamers, zoals het bankkleed en de kussens met rozen en papegaaien van de tapijtkamer met de voorstelling van een harpspelende dame, maar de lijst bevat ook afzonderlijke stukken. Zo telt de boedel een bankkleed en zes kussens met wapens, en drie bankkleden waarvan twee met voorstellingen van rozen en margrieten op een groene grond en een derde met menselijke figuren en honden op een witte grond.35
30 PROST 1908-1910, bd. 2, p. 198.
31 Pierre Beaumez of de Beaumetz is tevens een groothandelaar in textiel uit Parijs die tevens de titel van kamerdienaar van de Bourgondische hertog Filips de Stoute voerde. GÖBEL 1928, p. 16.
32 GÖBEL 1928, p. 297.
33 Over de vroege Parijse tapisserieweverijen bestaat onenigheid. Voor Guiffrey stond het vast dat reeds in de veertiende eeuw in Parijs tapisserie werd geweven. Zie onder meer GUIFFREY 1883, p. 268.
34 DEVILLE 1878-1880, p. 273.
35 GÖBEL 1928, eindnoot 47.
I. 2. De productieplaatsen: het graafschap Vlaanderen, het zuidelijk deel van het hertogdom Brabant en het Ile-de-France
Bij het begin van de vijftiende eeuw had de tapijtweefkunst in West-Europa stevige voet aan de grond. Eigentijdse archiefbronnen maken gaandeweg meer en meer melding van verspreide
tapisserieweverijen. Vele zullen kleinschalig zijn geweest, soms betrof het slechts één werkplaats.
Weinige wisten uit te groeien tot een centrum van betekenis en vaak floreerden de manufacturen maar voor een beperkte tijd. Meestal ontstonden ze op plaatsen waar reeds een sterke en oudere weeftraditie aanwezig was zoals de laken- en linnennijverheid. Een opvallende concentratie van weefactiviteit situeerde zich op dat ogenblik in het graafschap Vlaanderen en het zuidelijk deel van het hertogdom Brabant, met steden als Atrecht en Doornik. Zeker bij het einde van de veertiende eeuw en tijdens de eerste helft van de vijftiende eeuw was Atrecht een belangrijke textielpool. Op dat ogenblik maakte deze stad onderdeel uit van het graafschap Vlaanderen en behoorde ze bijgevolg tot de Bourgondische gebieden. Atrechtse wandtapijten waren terug te vinden in talrijke Europese prinselijke, adellijke en klerikale collecties. Het is echter opvallend, hoe kleinschalig de productie van sommige centra of ateliers ook was, dat de meeste weverijen, behalve wandtapijten, tevens andere vormen van tapisserie maakten. In de geschiedenis van de tapijtweefkunst lijkt het trouwens een constante dat bepaalde weefcentra of werkplaatsen zich voornamelijk op zulke kleinere tapisserieën toelegden.36 Rond 1400 waren dit in hoofdzaak bedgarnituren, bankkleden en kussens. Behalve in Atrecht werd in de veertiende eeuw ook reeds in Doornik tapisserie vervaardigd. Naar alle waarschijnlijkheid bestond een aanzienlijk deel van de vroege Doornikse productie uit
meubeltapisserieën. De oudst gekende vermeldingen van gefigureerde weefsels in Doornik dateren uit de eerste helft van de veertiende eeuw en betrefffen mogelijk tapisserie.37 In bronnen uit 1340 werd melding gemaakt van een sprei met rode en gele leeuwen. In de daaropvolgende jaren werden in de bronnen tapisserie kussens aangetroffen met voorstellingen van papegaaien, leeuwen, wapens en wildemannen.38 Er wordt aangenomen dat Atrecht en Doornik zich als tapijtcentra naast, en zelfs in symbiose met elkaar wisten te ontwikkelen.39 In het laatste kwart van de vijftiende eeuw zou Atrecht echter alle betekenis als wandtapijtcentrum verliezen. In 1477 werd de stad na de nederlaag van de Bourgondische hertog Karel de Stoute door Franse troepen verwoest. Het maatschappelijk leven werd hierdoor volledig ontwricht. Reeds vóór deze menselijke en economische catastrofe werd de tapisserieproductie echter belaagd door een steeds dwingender wordende concurrentie vanuit andere productieplaatsen zoals Doornik, Brugge en Brussel. In de grotere verscheidenheid van de herkomst van de tapisserieën aan de Europese prinselijke hoven is deze evolutie merkbaar. In 1459 bijvoorbeeld kocht Filips de Goede bij Pasquier Grenier de befaamde Geschiedenis van Alexander, die behalve het bedgarnituur uit zes wandtapijten bestond. De kamer was geweven in goud- en zilverdraad, wol en zijde, mat 708 en 3/4 vierkante ellen, en kostte 5.000 goudfranken, een fabelachtig bedrag.40 Pasquier Grenier is de bekendste tapisserieleverancier van de Bourgondische hertog, en dreef zijn handel vanuit Doornik. In 1461 leverde hij nog een kamer met voorstellingen van houthakkers en landlieden, die bestond uit een bedgarnituur - hemel, vallen en een sprei - vier grote kussens, een bankkleed en vier wandtapijten.41 Mogelijk werden beide tapijtkamers in Doornik vervaardigd omdat Pasquier Grenier als tussenpersoon optrad, maar hij was ook een handelsagent
36 Heinrich Göbel vermeldde met betrekking tot meerdere weefateliers, verspreid over Europa en doorheen de tijd, dat ze zich voornamelijk bezighielden met de vervaardiging van Kissenblätter, en Möbelwirkereien. Concrete referenties en
voorbeelden zullen worden gegeven wanneer verder in het proefschrift meer in detail op deze ateliers wordt ingegaan.
37 Soil de Moriamé somt in zijn boek over de oude kunstambachten in Doornik de tapisserieën op die hij heeft teruggevonden in geraadpleegde archivalische bronnen. De oudste vermelding is een Passie-tapijt en dateert uit 1316.
Verder zijn het hoofdzakelijk kussens en spreien met voorstellingen van vogels en leeuwen. SOIL DE MORIAME 1912, pp.
196-201. Nergens werd er voor deze vroege periode echter expliciet vermeld dat het tapisserie betrof. In de veertiende eeuw vindt men de eerste documenten in verband met het tapijtweversgilde. Door het ontbreken van bronnenvermelding en de teloorgang van een groot deel van het Doorniks archief in 1940 zijn vele van deze zaken vandaag echter niet meer na te gaan. De mening dat het bij deze vroege vermeldingen wel degelijk tapisserie betrof, werd gedeeld door Heinrich Göbel die zich voor deze vroege Doornikse productie aansloot bij Soil de Moriamé. Zie GÖBEL 1923, p. 247.
38 SOIL DE MORIAME 1912, pp. 196-197.
39 DELMARCEL 1999, p. 28.
40 PINCHART 1878-1884, p. 75.
41 GÖBEL 1928, p. 252.
