HET NEDERLANDSCH .. BELGISCH VERDRAG
(Het verdrag waarover dit artikel handelt is verworpen. Het heeft dus als zoodanig zijn beteekenis verloren. De zaak zelf blijft evenwel aan de orde: men neemt algemeen aan, dat nieuwe onderhandelingen zullen plaats vinden. Na korter of langer tijd zouden we dan opnieuw voor een ontwerp-verdrag komen te staan. Daarom is het wellicht nuttig, van het nu verworpene met inbegrip van de er tegen aangevoerde bezwaren en van de ten gunste aan te voeren argumenten - goeddeels aan bekende documenten ontleend - door een voorstàndet van het verdrag nog eens een overzichtelijk beeld te geven. Als strijdschrift is dit artikel, zoo als den lezer zal blijken, geenszins bedoeld.
Noof van de Redactie.)In den loop der discussies over het Nederlandsch-Belgisch verdrag is in Anti-Revolutionairen kring - zoo b.v. in een vergadering te 's Graven- hage, door "Nederland en Oranje" aan de zaak gewijd - de verzuchting geslaakt, dat het niet hebben van een eigen Anti-Revolutionaire buiten- landsche politiek thans zoo smartelijk gevoeld werd. De verzuchting is te verstaan, maar was ze ook gerechtvaardigd, nu, in déze omstandigheden?
Zeker, het zou een genoegen zijn, m dit tijdschrift een artikel te wijden aan de hoofdlijnen van buitenlandsche politiek naar Anti-Revolutionaire opvatting, maar zou zulk een beschouwing thàns veel ter zake hebben gedaan? Vooreerst zij de niet al te gewaagde stelling geponeerd, dat, hoe meer men van het centrum van het menschelijk leven, hier verstaan als het ik, over gezin, familie, groep en volk, gaat in de richting van het geheel, de menschheid, hoe minder steun gevonden wordt in duidelijke uitspraken van Gods Woord ter zake onzer bedoelingen en onzer daden, hoe meer het leven beheerscht wordt door wat niet in engeren zin, doch slechts in ruimeren zin godsdienst is, christelijke moraal, zoo men wil.
Voorts dient erop te worden gewezen, dat er is eenheid in beginselen, die het leven beheerschen. Er is toch zeker niet een moraal voor den enkelen mensch, een andere - om tusschenvormen nu maar over te slaan - voor familie of volk, weer een andere voor de internationale gemeenschap.
Nóch de enkele mensch noch het volk mag haten of stelen of op andere wijze de ongerechtigheid doen. En in de derde plaats: het Nederlandsch- Belgische verdrag is wel een economisch-technische en volkenrechtelijk- technische materie, maar ligt overigens geheel binnen het terrein, waarop men oordeelen kan met behulp van de algemeene begrippen, welke een christelijke moraal vormen, waarover men het in christenlanden algemeen eens zou kunnen zijn. Gaat men bij dit verdrag niettemin uiteen, hetzij om bepaalde moreele overwegingen, hetzij om economisch-technische of volken- rechtelijk-technische redenen, dan schijnt er geen specifiek Anti-Revolutio- naire buitenlandsche politiek denkbaar, die deze scheiding zou opheffen.
• * •
A. St. I11-4 10
142
Het gaat bij de beoordeeling van dit verdrag hier te lande veelszins om een quaestie van mentaliteit. De vraag is, in welken geest men dit verdrag bij het licht van het verleden en in zijn beteekenis voor heden en toekomst zal bezien. En op die vraag geven de voorstanders en de tegenstanders niet geheel hetzelfde antwoord. Althans is er, als het ant- woord in hoofdzaak hetzelfde is, een nuance van groote praktische be- teekenis. In dit verband zij ditmaal geen beroep gedaan op uitspraken van Gods Woord, voor den Anti-Revolutionair het richtsnoer bij uit- nemendheid, maar op een heidensch schrijver, die met eenige kernachtige zinnen de elementaire volkenrechtelijke opvattingen van het alleroudste Rome beschrijft en daarbij een toon aanslaat, die zoo geheel in overeen- stemming is met onze christelijke opvattingen. Sallustius zegt in zijn geschiedenis der samenzwering van Catilina (hoofdstuk VI), dat de oude Romeinen, nadat zij door hun dapperheid de gevaren hadden af- gewend, die hun jongen staat bedreigden, aan bondgenooten en vrienden hulp brachten en vriendschapsbetrekkingen aanknoopten meer door wel- daden te bewijzen dan door ze te ontvangen. En elders (hoofdstuk IX) zegt hij, dat zij, die oude Romeinen: in den oorlog veelvuldiger degenen straften, die, tegen gegeven orders in, tegen den vijand vochten of wel, teruggeroepen zijnde, te langzaam uit den strijd terugtraden, dan hen, die het gewaagd hadden de vanen te verlaten of zich uit door hen ver- dedigde plaatsen hadden laten terugdringen; in vredestijd meer door weldaden dan door vrees hun gezag deden gelden en, wanneer zij ver- ongelijkt waren, liever wilden vergeven dan wraak oefenen. Deze prin- cipiën van het oudste volkenrecht, of liever: deze oeroude volkenrechte- lijke mentaliteit, door het latere Rome goeddeels verloochend, past geheel in onze hedendaagsche volkenrechtelijke verhoudingen. Deze mentaliteit heeft heden ten dage ook haar beteekenis voor ons land en volk. Voor- en tegenstanders van het verdrag toonden het te beseffen en spraken het open en rond uit, dat ze het verledene wilden vergeven en vergeten en België in ruime mate tegemoetkomen. De nuance is maar deze, dat, naar de meening der voorstanders, het verdrag bevrediging zou geven en rust zou scheppen, terwijl dit volgens de tegenstanders niet het geval zou zijn, daar, naar hun meening, het verdrag te veel quaesties openliet en te veel gaf, zoodat dezerzijds primordiale belangen geschaad werden en een gevoel van rancune moest ontstaan, dat de goede verstandhouding met den buurstaat tot in lengte van dagen zou bedreigen en bemoeilijken.
Die vrees werd door de voorstanders van het verdrag niet gedeeld.
* * *
Het ligt voor de hand, dat de Schelde, die hoofdzakelijk één bepaald
land tot stroomgebied heeft, maar uitmondt in het gebied van een ander
land, die dus is wat men tegenwoordig noemt een internationale rivier,
licht aanleiding moet geven tot verwikkelingen, vooral omdat aan het
deel van den stroom, dat binnen eerstbedoeld gebied valt, een handels-
143
stad ligt, voor welke vrije verbinding met de zee een levensbehoefte is.
Zoo is het en zoo was het. Zoo was het eeuwen geleden al, met name omdat in het andere land een handelsstad het groeien en bloeien van haar zuster niet gaarne zag. Amsterdam en Antwerpen stonden reeds vroeg tegenover elkaar. Enkele data mogen in herinnering worden ge:..
bracht. 1°. In 1585, als Noord- en Zuid-Nederland politiek niet meer samen gaan, wordt de Schelde door Noord-Nederland gesloten. De ge- volgen daarvan zijn onmiskenbaar. Gosses en japikse zeggen te dien aanzien over den toestand in Zuid-Nederland: "Hier geen handelsomvang van beteekenis, Antwerpen geknakt, want de Schelde, van 1572 af be- lemmerd, is van 1585 af gesloten voor het verkeer ... " 2°. Het twaalfjarig bestand brengt geen verandering; de sluiting van de Schelde blijft. Een resolutie der Staten-Generaal van 13 januari 1689 regelt haar: alle schepen, die de Schelde opvaren, moeten convooien en Iicenten betalen en de waren moeten in kleinere schepen overgeladen (verbodemd) worden.
3°. Bij den vrede van Munster in 1648 bedingt het Noorden, dat het de Schelde gesloten mag houden en dat in de Vlaamsche havens geen lager rechten mogen worden bedongen dan Nederland op de Schelde heft.
4°. In 1781 trad jozef 1I, heer van het Zuiden, krachtig tegen het Noorden op; Hij eischte en verkreeg opheffing der bekende barrière-vestingen van het Noorden op Zuidelijk gebied. Antwerpen verwachtte al, dat nu ook de Schelde opengaan zou, maar op dat punt slaagde jozef 1I niet, want in een verdrag van Fontainebleau van 1785 werd de quaestie in dien zin geregeld, dat de Staten-Generaal onverkort het recht behielden om de Schelde gesloten te houden. 5°. In 1792 eerst werd de zaak in tegenovergestelden zin beslist en wel door een besluit van het (Fransche) voorloopige uitvoerende bewind, - product der revolutie - , in hetwelk het recht der vrije vaart op internationale rivieren werd gevindiceerd, met name met het oog op Maas en Schelde. Sedert dien was de baan voor dit goede beginsel vrij en kwam het slechts op de consequente toe- passing ervan aan. Ter verontschuldiging van het feit, dat Nederland meer dan twee eeuwen de Schelde gesloten hield, kan alleen gezegd worden, dat dit destijds niet streed met algemeen gangbare, zij het verkeerde, opvattingen. Dat België, vooral in onzen neo-mercantilistischen tijd, tegen terugkeer van het oude regiem ten deze gewaarborgd wil zijn, is niet onverklaarbaar en kan zeker moeilijk ernstig gecritiseerd worden.
* * *
Het Belgisch probleem wordt in 1815 in zoover - althans tijdelijk _ opgeheven, dat krachtens de beslissing van het Weener Congres Noord- en Zuid-Nederland met elkaar worden vereenigd. Willem I werd, reeds Souverein Vorst over Noord-Nederland zijnde, ook Souverein over België.
Voordat de vereeniging en de nieuwe souvereiniteit een feit waren, nam
Willem I eigenmachtig den Koningstitel aan. Maar de nieuwe staat van
zaken duurde niet lang. Tusschen Nederland en België rezen moeilijk-
144
heden. In 1830 koos België, zich afscheurende van Nederland, eigen wegen. Daarmede kwam uit den aard der zaak het Belgisch probleem en met name ook de Scheldequaestie opnieuw op. Zij werd geregeld bij gelegenheid van de sluiting der verdragen van 1839, die een einde maakten aan de desorganisatie, welke gevolg was van de dusver niet gesanctio- neerde scheiding, tusschen beide gebieden getrokken. Onder leiding van de groote mogendheden kwamen drie verdragen tot stand, één tusschen Nederland en België, één tusschen Nederland en de mogendheden en één tusschen België en de mogendheden. Van het eerste verdrag zeide De Standaard 4 Oct. 1926: "Onder den dwang der machtigen van die dagen werd het... door Nederland en België aanvaard." De verdragen waren deels politiek, deels economisch van aard. Deels politiek: België werd tot neutralen staat gemaakt met door de mogendheden gewaar- borgde neutraliteit; Antwerpen zou geen oorlogshaven, doch slechts handelshaven mogen zijn; territoriale eischen van België werden niet mgewilligd. Deels economisch: het betrof 1°. den Scheldeweg naar zee, 2°. de verbinding van Gent met de Schelde, 3°. de verbinding van Antwerpen met het Duitsche achterland door Limburg, 4°. de verbindingen tusschen Rijn en Schelde. Aan Nederland werden belangrijke verplich- tingen opgelegd, vooral in verband met punt 4: als natuurlijke oorzaken of kunstwerken bedoelde verbindingen onbruikbaar mochten maken, moest Nederland zorgen voor "andere wegen, even veilig, goed en gemakkelijk."
De vervulling zijner verplichtingen, waarin Nederland getrouw geweest is, getuige o.a. het voortreffelijke kanaal door Zuid-Beveland met z'n sluizen van den eersten rang, heeft hooge eischen gesteld, maar heeft den lande geen schade berokkend, zooals destijds gevreesd werd. Het is dan ook niet uit dien hoofde, dat herziening van het verdrag van 1839, naar De Standaard meende, ook zonder den wereldoorlog op den duur toch noodig geweest zou zijn, maar omdat het verdrag berekend was op de economische verhoudingen van destijds, die sedert grootelijks gewijzigd zijn.
* * *
De vraag, of inderdaad zonder wereldoorlog herziening van het verdrag
noodig zou geweest zijn, heeft slechts theoretische waarde, omdat de
oorlog is gekomen en door den uitslag ervan de herziening aan de orde
is gesteld. De politieke status van België, dat in de rij der overwinnaars
was geplaatst, werd gewijzigd: zijn verplichte neutraliteit, feitelijk reeds
verbroken, werd opgeheven en hetgeen aan beperkingen zijner souvereini-
teit uit die neutraliteit voortvloeide eveneens. Nederland had de neutrali-
teit niet mede gegarandeerd en stond dus ook buiten de quaestie harer
opheffing, maar werd door België's houding tegen zijn zin in de zaak
betrokken. De geschiedenis dezer aangelegenheid kàn in vijf perioden
als volgt ingedeeld worden. De eerste periode begint na den wapen-
stilstand, als de overwinnaars zich opmaken om de Europeesche ver-
- - - -- - - - -
145
houdingen nieuw te regelen, België den Oppersten Raad der Geallieerden en Geassocieerden saisisseert van de zaak der verdragsherziening en daar te lande het annexionisme, hetwelk o.a. het oog slaat op Zeeuwsch- Vlaanderen en Zuid-Limburg, welig tiert. Deze periode, waarin buiten Nederland om wordt gehandeld, maar waarin de Nederlandsche Regeering niet schroomt, te Brussel inlichtingen in te winnen en te Parijs haar gevoelen te doen kennen, eindigt op 8 Maart 1919, als de Opperste Raad beslist, dat de verdragen herzien zullen worden en dat Nederland aan de· herziening zal ("moeten") deelnemen. In de
tweedeperiode overlegt Nederland door gedelegeerden met de mogendheden. Maar het werpt twee bezwaren op: 1°. wil het over de verdragsherziening niet onder- handelen met de Vredesconferentie, daar het met den oorlog niet te maken heeft gehad noch met de vredessluiting hebben wil; 2°. weigert het te onderhandelen over gebiedsafstand. Minister Van Karnebeek wint het steekspel: de mogendheden vertrouwen aan (7 X 2
=14) vertegen- woordigers der vijf groote mogendheden plus Nederland en België de taak toe, de herziening te bestudeeren en voorstellen te doen, die niet mogen medebrengen overgangen van territoriale souvereiniteit, noch vestiging van internationale servituten. Met deze resolutie eindigt op 4 Juni 1919 de tweede periode. De
derdeperiode brengt: 1°. de aan- vaarding der resolutie door Nederland en België, wat Nederland betreft met de door de mogendheden gehomologeerde reserve, dat geen voor- zieningen kunnen worden getroffen buiten overeenstemming tusschen Nederland en België om; 2°. de instelling der "Commissie van XIV";
3°. de onderhandeling over en vaststelling door Nederland en België van de "formules communes", door de resolutie vereischt; 4°. de aan- vaarding van de "formules communes" dus van de .voorgestelde revisie, door de "Commissie van XIV"; "50. de uitschakeling uit de te treffen regeling van de quaestie der Wielingen, ten aanzien van welke men wederzijds de souvereiniteitsaanspraken handhaafde. De derde periode eindigt plotseling op 21 Mei 1920, als België in de "Commissie van XIV"
ondanks de aldus verkregen overeenstemming verklaart, zonder de op-
lossing van de Wielingen-quaestie de onderhandelingen niet te kunnen
voortzetten. De
vierdeperiode, die dan volgt, is een lange periode van
rust. Er hebben slechts min of meer toevallige ontmoetingen en con-
versaties van leidende staatslieden plaats. Deze periode duurt tot
Augustus 1924: dan toch laat België blijken "van een verlangen, de
besprekingen weder op te nemen en de Wielingen-quaestie te laten
rusten". Dan begint de
vijfdeperiode. Daarvan zegt de Memorie van
Toelichting (Tweede Kamer) tot de goedkeuringswet dit: "Nadat de
Regeering zich bereid had verklaard, daartoe mede te werken op den
grondslag der vroeger ontworpen regelingen, werden dezen winter, in
een geest van verstandhouding, nadere onderhandelingen gevoerd tusschen
België en Nederland, welke, nadat de regelingen aan een tweede lezing
waren onderworpen, tot finale overeenstemming leidden met betrekking
146
tot het den 3den April door beide mogendheden geteekende tractaat".
Dat was het einde van de vijfde periode der wordingsgeschiedenis van het nieuwe verdrag.
* * *
Wat bevatte nu dit verdrag, dat zoozeer "over de tong gegaan is"?
Het antwoord moge gegeven worden met de bewoordingen van het officieele communiqué, 15 Maart 1920 uitgegeven door het Departement van Buitenlandsche Zaken. Dit deelde daarin mede, dat onderhandelingen betreffende de herziening van de tractaten van 1839 haar einde naderden.
Omtrent de economische clausules waren de Nederlandsche en Belgische delegaties tot herziening van enkele artikelen van het in 1839 tusschen Nederland en België gesloten verdrag, in het bijzonder art. 9, betreffende de Schelde, tot overeenstemming gekomen; deze artikelen bevatten boven- dien eenige regelen met betrekking tot nieuw aan te leggen waterwegen en daarmee verband houdende onderwerpen. Het Schelderegiem werd in dien zin gewijzigd, dat de Schelde van Antwerpen tot in volle zee, voor zooveel de belangen van de scheepvaart betrof, onder beheer zou komen van een Belgisch-Nederlandsche commissie, welke tot taak zou hebben, het vaarwater te allen tijde te doen beantwoorden aan de aan- groeiende eischen der scheepvaart. Hare besluiten zouden, behoudens in spoedeischende gevallen, onderworpen zijn aan de goedkeuring der beide Regeeringen. Bij gemis aan overeenstemming, hetzij in den boezem der commissie zelve, hetzij tusschen de beide Regeeringen, zou de be- slissing worden ingeroepen van een commissie van arbitrage, voor ieder geval te vormen; voor de urgente zaken werd een permanent arbitrage- college in het leven geroepen. De uitvoering der besluiten zou als regel toevertrouwd blijven aan de nationale administraties; alleen in spoed- eischende gevallen zou de commissie zelve de uitvoering ter hand kunnen nemen. Iedere Staat zou de kosten van onderhoud en verlichting e.d.
van het vaarwater op eigen gebied hebben te dragen, waarbij intusschen
Nederland niet verder zou behoeven te gaan dan de handhaving van het
vaarwater in den tegenwoordigen staat van bevaarbaarheid. Zoodanige
verplichting gold niet voor verbeteringswerken; wanneer de noodzakelijk-
heid daarvan zou zijn gebleken, zou door overleg worden uitgemaakt,
wie deze zou betalen. Met betrekking tot het loodswezen - zoo ging
het communiqué verder - was een einde gemaakt aan de inconveniënten,
waartoe het geldende stelsel van onbepaalde concurrentie aanleiding
gaf. Die concurrentie was alleen behouden gebleven voor zoover de vaart
van Antwerpen naar zee betrof; in omgekeerde richting was een splitsing
gemaakt, naarmate de schepen door de Wielingen of door het Oostgat,
dan wel de Deurlo, de Schelde zouden binnenkomen; in het eerste geval
zou de Belgische, in het tweede geval de Nederlandsche loodsdienst
bij uitsluiting bevoegd zijn. Het loodsen van en naar Nederlandsche
havens op Nederlandsch gebied zou intusschen geheel aan den Neder-
- - - --- --- - -=- --- - - - - -
147
landschen loodsdienst voorbehouden blijven. Aan België was voorts nog de concessie gedaan, dat de loodsrechten van zee naar Antwerpen en omgekeerd nimmer hooger zouden zijn dan die van zee naar Rotterdam en omgekeerd. Ten aanzien van de scheepvaart op het kanaal Gent- Terneuzen was een systeem aanvaard, soortgelijk aan dat betreffende de Schelde. Van de kosten van de verbeteringswerken op dit kanaal zou Nederland, voor zooveel het Nederlandsche gedeelte betreft,
1/6 ,België
5/0betalen. De loodsdienst zou hier facultatief blijven. Aan België waren twee nieuwe kanalen toegestaan, een van Antwerpen naar den Moerdijk en een van Antwerpen naar Ruhrort. Dit laatste zou de Maas passeeren ter hoogte van Venlo, tenzij partijen, na onderzoek door deskundigen, tot een ander besluit mochten komen. In ieder geval zou een behoorlijke verbinding van het kanaal met de Maas worden verzekerd. De regeling van de kosten van deze kanalen was aan nader overleg voorbehouden.
Anderzijds had Nederland het recht bedongen op verbetering van de Zuid..,Willemsvaart voor de vaart van schepen van 1000 ton en, des- gewenscht, hooger. Daaraan zou zich aansluiten een verbreeding van het kanaal van Luik naar Maastricht en de aanleg van een verbindings- kanaal van de Zuid-Willemsvaart met de Maas ter hoogte van Maastricht.
Door een en ander zou de noodzakelijkheid van de kanalisatie van de Maas tusschen Maastricht en Maasbracht komen te vervallen. Voorts was een nieuwe regeling ontworpen met betrekking tot de wateraftappingen uit de Maas, waarbij met de belangen van beide landen rekening was gehouden. België stelde zich daarbij verantwoordelijk voor de werken, die noodig zouden zijn om te verhinderen, dat Noord-Brabant van het van België afstroomend water overlast zou ondervinden. In aansluiting daaraan was tevens een regeling voorzien betreffende den water-afvoer in het gebied van Dommel, Mark en Rozendaalsche Vliet, waardoor overstroomingen zouden worden voorkomen; in de noodige werken zouden beide landen bijdragen naar den maatstaf van elks belang. Het ont- worpen tractaat zou, zoo deelde het communiqué verder mede, met een uitvoerig rapport spoedig door de beide delegaties aan de "Commissie van XIV" worden aangeboden, waarna het aan de betrokken Regeeringen zou worden toegezonden ter teekening en ratificatie. Te gelijker tijd zou in de "Commissie van XIV" de definitieve tekst van het collectieve tractaat tot afschaffing van de garantietractaten van 1839 worden vast- gesteld. De noodige voorbesprekingen daartoe hadden reeds plaats gehad.
De strekking zou zijn, België te ontlasten van de permanente neutraliteit en van de beperking, dat Antwerpen bij voortduring alleen een handelshaven zou blijven. Het verdrag zou geen militaire of politieke verbintenissen van Nederland inhouden. De oude quaestie over de souvereiniteit der Wielingen was ter sprake gekomen; besloten werd, deze in statu quo te laten.
* * *
Zooals werd opgemerkt, kwam het definitieve verdrag van 1925, be-
148
houdens enkele kleine verschillen, geheel overeen met het in de "Commissie van XIV" aanvaarde ontwerp van 1920, waarover het communiqué be- richtte. In verband nu met het feit, dat tegen het verdrag van 1925 zooveel bezwaar is gerezen, is het van belang, te releveeren, dat het communiqué de gemoederen niet heeft verontrust en dat er geen actie tegen het ontwerp van 1920 gerezen is, noch in de vier jaren, hiervoor de vierde periode genoemd, gedurende welke, naar ieder destijds wel wist, althans weten kon, onze Minister van Buitenlandsche Zaken het oog hield op de mogelijkheid om de afgebroken onderhandelingen weder op te vatten.
Waarom zweeg Nederland? Vermoedelijk om een drietal redenen:
1°. ten deele omdat men nog leefde onder den indruk van het gevaar, door het Belgische annexionisme geschapen, welke indruk leidde, zoo niet tot vrees, dan toch tot voorzichtigheid, tot de begeerte om de hangende quaesties te regelen; 2°. ten deele omdat men destijds in de ontworpen regeling noch iets vernederends, noch iets gevaarlijks zag, hetzij omdat men de zaken niet bestudeerd had, hetzij omdat men bçzield was van den oud-Romeinschen geest van het "magisque dan dis quam accipiundis beneficiis amicitias parabant" en van het "accepta injuria, ignoscere (magis) quam persequi malebant". Maar, hoe dit zij, het feit blijft, dat geen verzet rees. Wat moest nu onze Minister van Buiten- landsche Zaken doen, toen in 1924 de onderhandelingen heropend werden, hij, die in 1919 beslist had afgewezen wat hij niet oirbaar achtte, die in 1920 had toegestaan wat hij meendé zonder eenige schade voor het land te kunnen toestaan, die daarna in Nederland op geen verzet was gestuit?
De heer Van Karnebeek kon in 1924 en 1925 niet anders doen dan den weg bewandelen, dien hij in 1919 en 1920 bewandeld had en dien van 1920 tot 1924 niemand hem verzocht had te verlaten. Hij, wiens ideeën geen enkele wijziging hadden ondergaan, deed wat hij alleen doen kon en werkte mee om het ontwerp van 1920 tot het verdrag van 1925 te doen worden. Sedert dien is veel verzet gerezen. Waarom? Vermoedelijk omdat men chronologisch àf was geraakt van het annexionistisch gevaar van 1919 en omdat men intellectueel dichter genaderd was tot den inhoud van het verdrag van 1925. Maar was dat voldoende reden om wat hiervoor werd genoemd de oud-Romeinsche geest, waardoor men in 1920 nog was bezield, prijs te geven?
* * *
Intusschen heeft, evenals de wordingsgeschiedenis van het verdrag,
ook de ontwikkeling der publieke opinie haar perioden. De eerste periode
is die van de allesoverheerschende begeerte om tot een regeling van zaken
te komen. Het is de periode van de groote waardeering van Minister
van Karnebeek's politiek, al vindt men die wellicht iets te krachtig. Deze
periode eindigt met de publicatie van het communiqué. Dan begint de
tweede periode, waarin men goed vindt en blijft vinden wat in ontwerp
gereed kwam, waarin men gelaten aanvaardt, dat de tot stand koming
- - - ---~----
149
van het verdrag afspringt, en waarin men kalm begroet de teekening van het verdrag, waarmede deze periode eindigt. De derde periode is die van de opkomende agitatie hier te lande, van de behandeling in de Tweede Kamer en van de aanvaarding van het verdrag door dat lichaam met geringe meerderheid. De vierde periode omvat de verscherpte agitatie in den lande en de behandeling en beslissing in de Eerste Kamer. De derde periode - eigenlijk ook de vierde - is vooral merkwaardig en noopt tot een opmerking, omdat men in die periode den Minister van Buitenlandsche Zaken den eisch gesteld heeft: laat over dat verdrag opnieuw Of door uzelf Of door een ander onderhandeld worden. De heer Van Karnebeek heeft dien eisch niet ingewilligd. Op de vraag, of hij dien eisch wel inwilligen kon, moet tweeërlei geantwoord worden. Ten eerste: de heer Van Karnebeek was, zooals in de Tweede Kamer over- duidelijk gebleken is, zoo na als voor ten volle overtuigd, dat hetgeen hij tot stand gebracht had in het welbegrepen belang van het land was, zoodat hij slechts één ding kon doen, n.l. al zijn krachten inspannen om den Staten-Generaal dezelfde overtuiging bij te brengen en hen te bewegen, hun stem aan het goedkeuringsontwerp te geven; hij mocht noch zelf opnieuw gaan onderhandelen, noch vrijwillig het veld voor een ander ruimen. Ten tweede: opnieuw onderhandelen over een reeds gesloten verdrag kan noch als systeem noch in een speciaal geval aan- vaard worden, omdat, als de eene partij het recht heeft, reeds geregelde punten weder aan de orde te stellen, de tegenpartij hetzelfde recht heeft;
alles kan weer overhoop gehaald, alle reeds afgewezen, resp. terugge- nomen eischen kunnen weer opgeworpen worden; in zake verdragen kan het dilemma, wil men onderhandelingen ook voor de toekomst niet zeer verzwaren, alleen zijn: aannemen of verwerpen.
* * *
Maar wat zijn nu de bezwaren tegen het verdrag, die men zoo be- langrijk achtte, dat men wijziging dezerzijds van het standpunt van 1919-1920 in 1924-1925 wenschelijk had gekeurd en dat men in 1925-1927 nieuwe onderhandelingen vroeg? Het heeft geen zin en is ondoenlijk, in een tijdschriftartikel, welks omvang natuurlijk enge grenzen moet eer- biedigen, alle voor of na geopperde bezwaren te releveeren. Vooral in dit geval is dit zoo, wijl in het heetst van de discussie - zooals nog nader gezien zal worden - velerlei overboord is geworpen, opdat de aandacht geconcentreerd zou worden op hetgeen als de kern der quaestie werd beschouwd. Zoo zal zelfs niet stil gestaan worden bij waterstaat- kundige bedenkingen, culmineerende in de vrees, dat ruwweg dijken
"doorgestoken" zouden worden en vaderlandsche bodem prijsgegeven, omdat die bezwaren, al kan haar belang wellicht niet ontkend worden, na het votum der Tweede Kamer geen groote rol meer speelden. Dit·
geldt ook min of meer van de quaestie van het loodswezen op de Schelde.
Men had tegen de desbetreffende regeling in hoofdzaak twee bezwaren.
I
I,
1 1
I,
i
I
150
In de eerste plaats vond men het wel niet bedenkelijk, dat voor het loodsen stroomop de concurrentie werd uitgeschakeld, maar wel, dat de beloodsing van de Wielingen aan België werd toegewezen, omdat dit een aanwijzing zou kunnen schijnen ten gunste van België's beweerde souvereiniteit over dat vaarwater. Maar opgemerkt zij, a. dat, als men eenmaal in soortgelijken geest de concurrentie wilde uitschakelen, de eenig logische manier was, België op de Wielingen te laten loodsen, maar vooral ook, b. dat het loodsen stroomaf vrij zou blijven, zoodat ook in de toekomst Nederland mee zou hebben geloodst op de Wielingen, terwijl, c. dat naar Nederlandsche havens stroomop ook door het Nederlandsche loodswezen zou mogen worden geloodst. Het tweede bezwaar was, dat de loodsgelden voor het loodsen naar Antwerpen niet hooger zouden mogen zijn dan voor het loodsen naar Rotterdam. Daarin ligt zekere concessie ten gunste van Antwerpen, maar gevraagd mag worden, of, als men eenmaal de concurrentie ging uitschakelen, er geen garantie moest zijn, dat Nederland niet door te hooge tarieven de Belgische scheepvaart zou gaan hinderen, c.q. haar noodzaken zou, de vaart door Oostgat en Deurlo, voor zooveel die praktikabel was, prijs te geven, om met een omweg de Wielingen te kiezen. Hoe dit ook zijn moge, het schijnt wel, dat niemand deze bezwaren onoverkomelijk geacht heeft, en zeker is, dat ze "bij de laatste ronde" (in de Tweede Kamer) en daarna geen rol van beteekenis meer hebben gespeeld. Slechts zij hierbij aange- teekend, dat de heer Colijn in de Eerste Kamer de regeling der loods- gelden een vlek noemde, omdat ze z. i. in dit verdrag niet thuis hoorde en hier dientengevolge irriteerde. Schakelen we de loodsgelden uit, dan blijven als hoofdbezwaren over: 2 positieve, n.l. bezwaren tegen het Schelderegime in het algemeen en tegen de aan België toegestane kanalen, en 2 negatieve, n.l. tegen het niet geregeld zijn van de quaesties der Wielingen en van de Belgische oorlogsschepen op de Schelde. Het schijnt logisch, ze hier, naar gelang van de belangrijkheid, welke de publieke discussie tot aan de mondelinge behandeling in de Eerste Kamer eraan heeft toegekend, in deze volgorde te behandelen: 1°. het ScheIde- regime, 2°. de Wielingen, 3°. de oorlogsschepen en 4°. de kanalen. De eerste drie quaesties zullen slechts de revue passeeren, bij de laatste zal ietwat uitvoeriger worden stilgestaan.
* * *
Als thans over het Schelderegime een woord wordt gezegd, dan is het
wel het beste, ook hier het bijkomstige te ecarteeren en !TIet name stil te
staan bij de hoofdzaak. Geëcarteerd mag zeker wel worden het bezwaar,
dat doorgaande schepen op de Schelde niet zouden mogen worden aan-
gehouden, en wel omdat de wenschelijkheid van aanhouding slechts
zelden schijnt voor te komen, omdat het verbod niet zou hebben uit-
gesloten de aanhouding of welken anderen maatregel ook in de haven,
waarheen het betrokken schip voer, zoodat maatregelen, tegen dat schip
151
te nemen, wel ingewikkelder werden, maar niet onmogelijk, en omdat dit "vacuum op de Schelde", zooals Minister van Karnebeek heeft gezegd, in ons belang is, wijl het een reden van grieven tegen ons zau hebben weggenomen. Geëcarteerd zou, naar dezerzijdsche meening, ook mogen worden het bezwaar, dat de in het verdrag voorzi·ene beheerscommissie en de scheidsrechterlijke instanties niet deskundig geweest zijn zouden, en wel 1°. omdat de Regeeringen het goeddeels in handen zouden hebben gehad, de deskundigheid dier organen te verzekeren, en 2°. omdat de praktijk van het internationale leven leert, dat de deskundigheid in zulke ÎItstanties voldoende tot haar recht kan komen. Hier moet evenwel, met het oog op onzen specialen kring van lezers, opgemerkt worden, dat Prof. Anema behoorde tot hen, die meenden, dat de onpartijdigheid der arbitrage niet voldoeTjde verzekerd was. In de derde plaats moge worden geëcarteerd de quaestie van de onderhoudskosten op onze Schelde, die we voortaan te betalen zouden hebben gehad, en wel eenerzijds omdat door een aanvullend protocol de kosten, voor het handhaven der bevaarbaarheid te maken, waren gelimiteerd, anderzijds omdat, zooals ons Anti-Revolutio- nair hoofdorgaan het uitdrukte, "onze positie eer versterkt dan verzwakt"
wordt als we ons eigen riviergedeelte zelf gaan verzorgen en dat niet door België laten bekostigen. Maar als we dit alles - en meer andere ietwat secundaire quaesties - uitschakelen, dan blijft toch over de groote quaestie van de beperking onzer souvereiniteit op de Schelde. Er komt - laat ons in den tegenwoordigen tijd mogen spreken, alsof het verdrag nog voor ons lag - een beheerscommissie met groote bevoegdheden, maar er moet bijgevoegd worden, dat de besluiten dezer commissie de goed- keuring behoeven der Regeeringen, die zelve beslissen als de commissie niet tot een decisie weet te komen. Als de Regeeringen het harerzijds niet eens weten te worden, dan doet een scheidsrechterlijke commissie uitspraak.
Een uitzondering geldt voor een zekere categorie van spoedzaken, die
de beheerscommissie zonder de Regeeringen afdoet, onder voorbehoud
van beslissing door een permanent scheidsgerecht als de commissie niet
tot een beslissing kan geraken. De drie organen zullen aldus samen-
gesteld zijn: 1°. de beheerscommissie zal gelijke aantallen Nederlandsche
en Belgische leden hebben, minstens drie van elke nationaliteit; 2°. van
de scheidsrechterlijke commissie zal Nederland een Nederlandsch en een
ander lid benoemen en België een Belgisch en een ander lid; komen
partijen niet tot overeenstemming over de keuze van een voorzitter, dan
wordt deze keuze aan een vreemden souverein opgedragen; 3°. van het
permanente scheidsgerecht benoemen Nederland en België elk één lid,
terwijl voor den voorzitter de sub 2 gereleveerde procedure geldt. Ziedaar
de beperking onzer souvereiniteit of, zooals sommigen zeggen, de inbreuk
op onze souvereiniteit. Wat is te zeggen tegen het bezwaar, aan die
gedachte ontleend? Zesderlei : 1°. Het is niet wel houdbaar, dat wie
souvereiniteit heeft over de monden van een internationale rivier, zich
daarover volstrekt onbeperkt souverein zou mogen achten. 20. Ook als
152
wij nimmer iets tegen België ter zake misdreven hadden, zou België recht en reden hebben, garanties zwart op wit te vragen. 3°. Reeds in 1839, ja ook reeds in 1815, werd de souvereiniteit op de Schelde beperkt.
4°. Het huidige internationale rivierrecht beweegt zich geheel in de lijn van wat in het verdrag is bepaald, maar kent zelfs commissies, waarin ook niet-oeverstaten zitting hebben. 5°. In de genoemde drie organen is Nederlands positie precies gelijk aan die van België, dat dus geenerlei overwicht heeft. 6°. De beperking der souvereiniteit geldt voor de Schelde beneden Antwerpen (dit is echter slechts te verstaan als beneden Lillo), dus principieel ook voor België. Men kan dit alles meer of minder mooi vinden, iets vernederends kan er voor ons tegenover België toch moeilijk in gezien worden.
* * *
De Wielingen, vormende den zuidelijken ingang van de Westerschelde, loopende langs de Belgische kust, zijn deels betwist gebied. Nederland maakt er aanspraak op met historische argumenten, België op volken- rechtelijke gronden. Van praktisch belang was het geding als zoodanig voor vredestijd echter niet, omdat het verdrag, voor handelsschepen, ook dezen voortreffelijken Schelde-weg "voortdurend vrij en open" verklaarde;
anders staat het voor oorlogstijd omdat onze marine meent, dien weg ook dan ter beschikking te moeten hebben, zij het dat hij niet absoluut onmisbaar schijnt te worden geacht. Tijdens den wereldoorlog heeft Nederland, ondanks zijn historische aanspraken, te kennen gegeven, niet de neutraliteit der geheele Wielingen te zullen handhaven; dit is destijds in ons eigen belang geacht en was zonder bezwaar doenlijk, omdat de souvereiniteit niet vast stond. Bij de onderhandelingen over het verdrag heeft België, zich mede beroepende op het daareven gememoreerde feit, de souvereiniteit over de geheele Wielingen geëischt, terwijl Nederland
"tot iedere redelijke schikking" wilde medewerken. Het mocht niet baten.
België hield vol, met het gevolg, dat er geen verdrag tot stand zou
komen, tenzij dit geding onopgelost en dus buiten het verdrag werd
gelaten. Op die basis zou men over het verdrag tot overeenstemming
gekomen zijn, indien niet op het laatste oogenblik - gelijk reeds uiteen-
gezet - de Belgen op dit punt de onderhandelingen hadden laten af-
springen. In 1924 zijn echter de onderhandelingen hervat op den grondslag
van het ontwerp accoord van 1920: d. w. z. dat de Wielingen buiten het
verdrag bleven. Nu maakte men daartegen bezwaar, wat men in 1920
niet deed. Het zou moeilijk in te zien zijn, welk overwegend bezwaar
men ertegen had kunnen hebben, het beslechten van dit geding tot later
uit te stellen, ware het niet, dat als argument werd gebezigd de toe-
kenning van de Wielingen aan België als te beloodsen· gebied (voor de
opvaart naar de Belgische havens). Men vreesde verjaring van ons recht
op de Wielingen als de Belgen er alleen loodsen. Maar, zooals reeds
eerder bleek, hielden Nederlandsche loodsen, wel is waar niet stroomop
- - - - - -- - ---==---=---=- - - - -
153
(tenzij naar N ederlandsche havens), maar wel stroomáf, het volle recht om op de Wielingen te loodsen, zoodat verjaring uit dien hoofde van onze souvereiniteit over de Wielingen was uitgesloten. Intusschen zijn er hoogstaande tegenstanders van het· verdrag geweest, die voorgesteld hebben, de Wielingen maar geheel prijs te geven, als met deze concessie in handen de Nederlandsche Regeering van België had kunnen verkrijgen, dat op een ander punt, waarop zoo aanstonds zal worden teruggekomen, aan Nederland voldoening werd gegeven. Het zou te ver gaan als gezegd werd, dat hieruit blijkt, welk gering belang in werkelijkheid aan de Wielingen-quaestie door tegenstanders van het verdrag wer.d toegekend.
Maar wel mag gezegd, dat eruit blijkt, hoe in het Wielingen-vraagstuk geen quaestie van eer en prestige school, want hoogstaande Nederlanders zouden die beiden onder geen voorwaarde hebben willen opofferen. En verder zij ten deze nog slechts aangeteekend, dat de bestrijders van het verdrag verder gingen dan de Nederlandsche Regeering, die, door tot elke redelijke schikking bereid te zijn, maar de Wielingen niet geheel te willen prijs geven, met haar toestemmen in reserveering van de quaestie reden tot goede hoop had gegeven, dat Nederland bij de later te treffen regelirtg een deel van de Wielingen-souvereiniteit zou hebben behouden.
* * *
Een der vragen, die ons volk het meest beroerde, was, of in tijd van vrede en oorlog Belgische oorlogsschepen over de Schelde zouden mogen varen. Men zou het er vermoedelijk gemakkelijk over eens worden, dat het wenschelijk zou geweest zijn, de vaart van oorlogsschepen uit te sluiten, althans voor oorlogstijd. Wat was nu daaromtrent bepaald? Om tot klaarheid te komen moet men een viertal documenten bezien. Het nieuwe artikel IX § 1 van het verdrag schonk klaren wijn en sloot oorlogs- schepen van alle naties kort en goed uit. Mooier kon het niet. Helaas echter liet de Toelichtende Memorie, bij het verdrag behoorende, na dit heugelijke feit geconstateerd te hebben, daarop een bedenkelijk "maar"
volgen, n.l. "Mais iI ne préjuge en rien ce qui est relatif au passage
des navires de guerre belges par I'Escaut et ses accès en temps de paix
ou en temps de guerre". Men kreeg hieruit - en meer nog uit de niet
gelukkige vertaling: "Maar hij regelt niets omtrent..." - den indruk,
dat voor de Belgische oorlogsschepen uitzondering reeds sous-entendu
zou zijn. Dat werd eenigszins algemeen in den lande betreurd, ook door
ons Anti-Revolutionair hoofdorgaan, dat echter bevredigd werd door de
nadere explicatie van de zaak, door de Regeering gegeven. Bij de monde-
linge behandeling toch van het verdrag in de Tweede Kamer legde de
Minister een brief over, door onzen Gezant te Brussel in opdracht van
de Nederlandsche Regeering tot Minister Vandervelde gericht, en het
antwoord daarop van dien bewindsman. Aan dat antwoord zij de volgende
passage (vertaald) ontleend: "De contracteerende partijen hebben willen
doen uitkomen, dat, indien er in de toekomst sprake zou zijn van door-
"
!
~---- --- ---
154
vaart van Belgische oorlogsschepen, tegen die doorvaart geen beroep zou kunnen worden gedaan op den tekst van het verdrag, welke oorlogs- schepen uitsluit." Met andere woorden: Nederland kan dan alle argu- menten aanvoeren, die het wil, om een weigering te motiveeren, met uitzondering van argumenten, aan het verdrag ontleend. Velen waren echter nog niet gerust; men bleef er in de pers over schrijven. In verband hiermede zijn in België in Kamer en Senaat schriftelijke vragen gesteld, die aan Minister Vandervelde antwoorden in de pen hebben gegeven, welke niet zeer categorisch waren gesteld, maar waaruit zonder twijfel het volgende mocht worden gelezen: 1°. dat de "Commissie van XIV" België's beroep op de historie tot steun van zijn recht op doorvaart langs de Nederlandsche Schelde voor zijn oorlogsschepen had afgewezen;
2°. dat Nederlands souvereiniteit en zijn recht om de Schelde voor alle oorlogsschepen gesloten te houden onbeperkt is; 3°. dat Nederland krachtens de Haagsche conventies, op deze materie betrekking hebbende, verplicht is tot gelijke behandeling van alle belligerenten. De opmerking van den belgischen Minister, dat België geen oorlogsvloot meer heeft, voorts zijn herinnering aan wat het Volkenbond-pacte bepaalt en eindelijk zijn vermelding van wat de "Commissie van XIV" nog als argument voor haar bovenbedoelde beslissing aangaf, deed alles niet veel ter zake, omdat nu vaststond: a. dat België erkende Nederlands recht om oorlogs- schepen door te laten of wel den doortocht te weigeren; b. dat, volgens België's opvatting, Nederland de doorvaart aan allen moest toestaan of wel aan allen weigeren; c. dat voor een afwijking ten nadeele van België van deze gelijke behandeling geen argument kon worden gehaald uit het verdrag, als Nederland anderen nationaliteiten de doorvaart zou toestaan. Daarmede scheen de zaak afgedaan op een geheel bevredigende wijze, zoodat aan aanneming van het verdrag uit dezen hoofde niets meer in den weg stond.
* * *
Thans komen we tot de quaestie, waarom, zoo niet ten slotte, dan toch tijdelijk, de geheele quaestie van het Nederlandsch-Belgisch verdrag was gaan draaien, n.l. de quaestie van de kanalen. Men herinnert zich, dat dit vraagstuk in zoover tweeledig was als het ging om twee kanalen.
Het Regeeringscommuniqué, dat hiervoor uitvoerig werd geciteerd, deelde heel sober mede: "Aan België worden twee nieuwe kanalen toegestaan, één van Antwerpen naar Moerdijk en één van Antwerpen naar Ruhrort".
Dat was de korte inhoud van de paragrafen 1 en 2 van artikel VI van het verdrag; de verdere paragrafen van het artikel gaven nadere detàils.
De juistheid der bewering, dat om deze kanalen het geding bij tijden
is gaan draaien, is niet twijfelachtig. Er is zooveel over het verdrag
gezegd in de lange periode, waarin het in geding is geweest, dat het
moeilijk is geworden, orde in den chaos te brengen. En ook weet men
niet, hoevelen een schrijver of spreker, die een bepaald standpunt ver-
---~
1-55
verdedigd, achter zich had. Maar gewaagd is het niet, de situatie aldus te teekenen. Niemand zeide, een verdrag als dit heelemaal niet te willen;
ieder tegenstander zeide, dat hij het verdrag zou kunnen aanvaarden, als dit en/of dat eruit was. Aanvankelijk was het zoo, dat men zeide: we zouden het verdrag wel willen als 1°. het nieuwe Schelderegime anders was, 2°. de Wielingenquaestie behoorlijk was opgelost, 3°. de quaestie der oorlogsschepen behoorlijk was geregeld, 4°. de kanalen eruit waren.
Velen hebben echter de Schelde losgelaten, maar bleven vasthouden aan Wielingen, oorlogsschepen en kanalen. Sommigen (b.v te Amsterdam) gingen nog verder, waren zelfs bereid, de Wielingen af te staan, maar bleven handhaven de oorlogsschepen- en kanalen-bezwaren. Voor zoover is na te gaan, zijn er van hen, die deze twee bezwaren als onoverkomelijk beschouwden, geen geweest, die de oorlogsschepen-quaestie overboord hebben geworpen, maar men mag wel zeggen, dat ook zij bijna allen het kanalen-vraagstuk als het belangrijkste hebben behandeld. De spreker in Den Haag, die desnoods alles, ook de kanalen, wilde aanvaarden, als we dan maar zeker waren, een duurzaam goede verhouding met België te hebben geschapen, was formeel zeker een veldheer zonder leger, maar velen, wien het "accepta injuria, ignoscere, quam persequi, malebant" te zwaar viel, zullen in werkelijkheid achter hem gestaan hebben. Hoe dit alles echter ook zijn moge, de gegrondheid van den climax Schelderegime-Wielingen-oorlogsschepen-kanalen schijnt onaan- vechtbaar en voorts is het niet te loochenen, dat men het veelvuldig zoo voorgesteld heeft, als zouden de kanalen de welvaart van ons land ernstig hebben kunnen bedreigen, een punt, dat bij geen enkel ander bezwaar ter sprake is gekomen of zelfs ook maar kon komen. Met het oog op dit alles is er dan ook alle aanleiding, thans de kanalen- quaestie ietwat in details te bezien. Ter inleiding daarvan echter enkele opmerkingen over de verschillen in karakter en positie der drie Nederlandsch-Belgische Noordzeehavens onderling.
* * *
Rotterdam is. een geheel open haven, d. w. z. een haven, welker hoofd- toegang van uit zee en hoofáuitgang naar het achterland open zijn, terwijl de toegang tot de onderdeelen (de havenbassins) eveneens vrij is.
Amsterdam's hoofdtoegang van uit zee gaat door sluizen, evenals de
hoofduitgang naar het achterland, terwijl de haven tusschen hoofdin- en
hoofduitgang vrijwel geheel open is. Antwerpen heeft vrijen .toegang van
uit zee, maar in die vrijheid deelt alleen de rivierkade aan één oever,
omdat de andere oever niet als aanlegplaats kan dienen, terwijl er geen
waardevolle reede is en de toegang tot de eigenlijke haven (de haven-
bassins) en haar uitgang naar het achterland door sluizen gaan. Noch
Amsterdam noch Rotterdam hebben een sterk industrieel achterland onder
nationale vlag, dat belangrijke vrachten zou kunnen leveren en met name
veel stukgoederenverkeer zou kunnen leveren. België is daarentegen. zulk
156
een achterland voor Antwerpen wel. Het Duitsche en verdere centraal- Europeesche achterland hebben Amsterdam, Rotterdam en Antwerpen gemeen. Ten gevolge van een en ander wegen ten aanzien van Antwerpen heen- en weervracht in het zeeverkeer beter tegen elkaar op dan te Amsterdam en Rotterdam. Ook ten opzichte van de Rijnvaart is dit zoo.
In Amsterdam en Rotterdam gaat het vervoer in de stad zelf grootendeels te water. In Antwerpen, waar de oude havenbassins nauw zijn en de bruggen vele, is de vaart lastig en gaat bedoeld vervoer veel meer per as.
De verbinding van Rotterdam met het achter1::tnd is onovertrefbaar.
Amsterdam wordt gehandicapt door de zeer tijdroovendt sluizen, die zich in zijn verbinding met den Rijn bevinden (Utrecht en Vreeswijk).
Antwerpen wordt gehinderd door de meerdere lengte zijner verbinding met den Rijn en de sluizen erin. Belangrijke reederijen heeft Amsterdam, zoowel voor de zeevaart als voor de binnenvaart. Rotterdam beteekent voor de zeevaart ten deze minder, maar heeft belangrijke Rijnreederijen.
Antwerpen heeft voor de zeevaart slechts zijn mislukten en zwakken Lloyd Royal BeIge, terwijl de Belgische binnenvaart, vooral wat de vaart op den Rijn betreft, achter staat bij die van Amsterdam en Rotterdam.
Als financieel centrum is Amsterdam van groot belang, meer dan Antwerpen en zeker veel meer dan Rotterdam: in Rotterdam klaagt men er sterk over, dat men geen belangrijke eigen banken heeft; dit is van veel beteekenis, omdat geld uit den aard der zaak verkeer dirigeert. ,Een sterk koloniaalondernemingswezen, met name van groote cultuur- maatschappijen, heeft zijn zetel te Amsterdam; te Rotterdam en Antwerpen is dit niet het geval. Tengevolge van een en ander heeft Amsterdam een belangrijken handel met binnen- en buitenland; Antwerpen heeft dien in minder mate, Rotterdam niet noemenswaardig. Een aanloophaven voor vreemde lijnen is Amsterdam niet. Rotterdam is het voor de nationale (Amsterdamsche) en voor een aantal vreemde lijnen, vooral Engelsche en Duitsche, maar is overigens haven voor de wilde vaart. Antwerpen is een aanloophaven bij uitnemendheid van wege de massa's stukgoederen, die het achterland levert: onlangs werd het opgegeven als uitgangspunt voor 190 lijnen en voor 222 vaste diensten op 23 gebieden (Econ. Stat.
Ber. van 22 Dec. 1926). Is Amsterdam agglometarief door zijn koloniale, financieele en commercieele positie, Antwerpen is het door de industrie in het onmiddellijke achterland en derzelver stukgoederen; Rotterdam mist de agglomeratieve tendens en is, door zijn voortreffelijke transit- outillage, welke de stad niet raakt, eer deglomeratief. Amsterdam staat dan eigenlijk ook min of meer buiten de concurrentie, sterk in zich zelf, en heeft alleen behoefte aan goede outillage, op zich zelf beschouwd.
Concurrentie is er echter sterk tusschen Rotterdam en Antwerpen:
Rotterdam heeft te zien, of het mogelijk is iets van Antwerpen'sstuk-
goederenvervoer te bekomen, en heeft vooral toe te zien, dat het geen
massaal vervoer aan Antwerpen verspeelt. Het vraagstuk van de Neder-
landsch-Belgische havens wordt vooral beheerscht door al deze karakter-
157
verschillen en, naar verder gezien zal worden, veel minder door een geringe kostenquaestie der z.g. voorvracht.
* * *
Thans het kanaal Antwerpen-Moerdijk en zijn beteekenis. Eerst het kanaal zelf. Is het kanaal uit het verdrag hetzelfde als of wel een ander dan het kanaal, besproken in zeker herhaaldelijk geciteerd rapport? Er is, behoudens een straks te maken reserve, geen belangrijk verschil tusschen die beide. Het rapport doelt op een kanaal voor de groote vaart, zooals bleek uit een passage erin, dat, als het alleen ging om een kanaal ter ontsluiting van Westelijk Noord-Brabant, met een kanaal voor de kleine vaart kon worden volstaan; het verdrag zegt uitdrukkelijk, dat het kanaal voor de groote Rijnschepen moet dienen, die elkaar overal moeten kunnen kruisen en voorbijvaren. Het rapport berekent met hoe weinig sluizen kan worden volstaan; het verdrag zegt, dat het een kanaal moet zijn met zoo weinig mogelijk sluizen. Het rapport gaat in dien zin even ver als het verdrag, dat het de mogelijkheid overweegt van directe uitmonding van het kanaal in de haven van Antwerpen. Het kanaal van het verdrag is anderzijds niet het kanaal Wauters, dat door het rapport - zooals men in de bladen kon lezen - fantastisch werd genoemd.
Het plan Wauters wilde een kanaal met 5.10 M. diepgang, hoewel geen den allergrootste Rijnaken een diepgang van 3.10 M. haalt. Het plan Wauters gewaagt van 1 sluis (bij Moerdijk), het verdrag slechts van zoo weinig mogelijk sluizen. Het plan Wauters wil I draaibrug en 49 vaste bruggen van 8 tot 25 M. boven den waterspiegel
=50 bruggen over een kanaal van ongeveer 60 K.M. lengte; het verdrag gewaagt er niet van. Het plan Wauters wil een kanaal, begrensd n.b. aan beide zijden: 1°. door een jaagpad, 2°. door spoor- of tramrails, 3°. door een steenweg, 4°. door een tramweg; het verdrag rept ook hiervan niet. De Nederlandsche vertaling van het betrokken verdragsartikel compliceert de zaak eenigszins. Te lezen, dat het mogelijk zijn moet, "dat te allen tijde er over de geheele lengte van den waterweg drie Rijnschepen van de grootste tonnenmaat of sleeptreinen langs elkander varen" is wel een zeer ongunstige vertaling, die in dezen zin overigens niet logisch is, dat, als voorbijvaren in tegengestelde richting en "trématage" gelijktijdig mogelijk moeten zijn, er 4 schepen naast elkander moeten kunnen varen.
Het fantastische plan Wauters voorziet een breedte van den kanaal- bodem van 40 M. Bedenkt men nu, dat de grootste Rijnaken tot ruim 14 M. breed zijn, dan is het duidelijk, dat zelfs dit plan niet aan langs elkaar varen· van drie schepen of sleeptreinen gedacht heeft. Dit is belangrijk, omdat met een kanaal van twee scheepsbreedten inderdaad aan alle eischen voldaan is. Heeft men twee breedten, dan heeft een schip met vlugge vaart, ook al is de vaart in 2 richtingen levendig, altijd wel gelegenheid zijn voorganger voorbij te varen op een oogenblik, waarop er niet juist van de andere zijde een schip of sleeptrein aankomt.
A. St. 111-4 11
158
Hoogstens zou men nog wijkplaatsen kunnen construeeren. De derde scheepsbreedte - en dit geldt meer nog de vierde - zou wel zoo weinig aan de belangen van Antwerpen toevoegen, dat het de vraag is, of zij werkelijkheid zou zijn geworden.
* * *
De weg, dien voor Antwerpen bestemde, resp. vandaar komende schepen van resp. tot Dordrecht thans hebben af te leggen, is 140 K.M. lang. De weg Antwerpen-Dordrecht door het te graven kanaal Antwerpen- Moerdijk zou, als men recht toe recht aan kon graven, rond 65 K.M.
bedragen. De scheepvaartweg Antwerpen-Duitschland vice versa zou dan door het kanaal 75 K.M. bekort worden, maar praktisch zou het natuurlijk minder zijn, zeg b.v. 70 K.M. In den vaarweg Rijn---C.Antwerpen vice versa zijn thans 2 sluizen, indien lossen en laden op de reede te Antwerpen geschiedt, 3 als het geschiedt in de haven, n.l. 2 in het kanaal door Zuid-Beveland en 1 die toegang geeft tot de haven
v~nAntwerpen.
Nu zijn er ten aanzien van het kanaal Antwerpen-Moerdijk twee mogelijkheden: Of het komt in de Schelde uit, Of het komt uit in de haven, evenals er ten aanzien van lossen en laden twee mogelijkheden zijn:
bf het te doen aan de Scheldekade, bf het te doen in de havenbassins.
Het verdrag voorzag een in de havenbassins uitkomend kanaal. Kwam
dat tot stand en had het maar één pand, terwijl er geen sluis was bij
den haveningang, dan zou de binnenscheepvaart telkens één sluis minder
hebben te passeeren dan nu. Maar dan moest Antwerpen's ideaal van
lossen en laden aan de kade (op stroom kan het heelemaal niet) prijs
gegeven worden en berust worden in een veel meer ongunstige situatie
dan Rotterdam heeft. Trouwens is in deze berekening alles op zijn
voordeeligst genomen: niet alleen is nu gerekend met een kanaal van
één pand, zonder sluis uitkomend in de bassins van Antwerpen, maar
bovendien is de mogelijkheid verwaarloosd, dat te Moerdijk dubbele
sluizen noodig zouden zijn, zooals te Vreeswijk, en de omstandigheid,
dat, als het kanaal in de haven van Antwerpen uitkwam, dit toch maar
één havenbassin betrof, zoodat binnenschepen, die niet op dezelfde
plaats lossen en laden, Of binnendoor een lastige vaart zouden hebben
bf over de Schelde zouden moeten varen en meer dan eens sluizen extra
zouden moeten passeeren. Overigens zou de vaart van den Rijn naar
Antwerpen vice versa door het kanaal veiliger worden dan zij thans is,
waardoor de assurantiepremie zou dalen, terwijl de weersgesteldheid geen
oponthoud van beteekeniis zou behoeven te geven. Het is echter de vraag,
of bij goed weer de vaart buitenom niet geprefereerd zou, worden, daar
men op het open water wellicht sneller zal kunnen varen dan in het
kanaal. Van veel praktisch belang is voorts niet, dat het kanaal, theo-
retisch gesproken, zou kunnen medewerken tot meerdere ontsluiting van
het doorsneden Belgisch gebied, want het gebied is economisch van niet
al te veel beteekenis en is, voor zooveel noodig, goed van spoor- en
159
tramlijnen voorzien. Wel heeft men als groot voordeel van het kanaal voor Antwerpen aangevoerd, dat het zou dienst doen als voorhaven Voor Antwerpen. Dit kan tweeërlei beteekenen : 1°. dat het ligplaats aan schepen buiten de haven zou geven; 2°. dat het verkeer uit de omgeving tot zich zou trekken. Het eerste is van geen beteekenis, omdat Antwerpen zijn havenwerken ook zonder ons reeds aanzienlijk uitbreidt en onze hulp voor nog verdere uitbreiding van ligplaats voor binnenschepen niet behoeft. Dit punt zal nog nader ter sprake komen in verband met de voor Rotterdam gevreesde nadeelen. Het tweede punt heeft wel eenige beteekenis, omdat het kanaal op Belgisch gebied zeker goederen kan aantrekken en deze aantrekkingskracht zelfs over de Nederlandsch- Belgische grens zou kunnen heengaan.
* * *
Maar ook voor Nederland heeft zulk een kanaal - als het in eenigen vorm ooit tot stand komt - wel voordeelen. Het feit, dat de vaart door het nieuwe kanaal veiliger zal zijn en vlugger zal gaan dan die door het kanaal van Hansweert is ook voor Nederland wat waard. Immers, van de 18.474 schepen, die, uit België komende, in 1925 te Hansweert ingeklaard werden, waren er 12.085, welker eigenaar in Nederland woonde; wat de uitklaring naar België betreft waren die cijfers resp. 17.211 en 11.520; hetgeen beteekent, dat de eigenaars van 66 % der schepen in Nederland woonden. Voor de sleepbooten was het verhoudingscijfer 76 %. Wat aangaat geladen schepen in heen- en weervaart naar en van België hadden er op 20.182 met 10.313.757 ton laadvermogen 11.813 met 3.600.506 ton als herkomst of eindbestemming Nederland, zoodat van de goederen 34 % in Nederland geladen, over- geladen of gelost moest worden. Verbetering der vaart komt dus sterk Onze binnenscheepvaart ten goede. Maar er is meer. Onze Nederlandsche lijnen, in Amsterdam gedomiliceerd, loopen alle Rotterdam aan, terwijl de meeste ook Antwerpen aanloopen voor bijlading, die zeer belangrijk kan wezen. Ze halen daar goed voor: Britsch-Indië, Oost-Azië, Australië, Oostkust Zuid-Amerika, Westkust Zuid-Amerika, Afrika; en zoo voort.
Voor de vaart op Indië wordt Antwerpen ook aangeloopen. Voor onze
nationale vrachtvaart is het daarom van belang, dat de voeding van
Antwerpen door het achterland niet belemmerd, maar eer bevorderd
worde, opdat het continentale verkeer met overzee niet verloope van
Antwerpen naar de Duitsche havens. Onze Nederlandsche lijnen loopen
veelszins ook Hamburg wel aan voor bijlading, maar het is bekend, dat
het nationalisme op scheepvaartgebied niet alleen er naar streeft (door
spoorwegvoorkeurstarieven e.d.) het exportverkeer in Duitschland uit-
sluitend over Duitsche havens te leiden, maar met name ook er de Duitsche
scheepvaart mede te voeden. Nederlandsche lijnen zouden in verband
hiermede genoodzaakt kunnen zijn, Hamburg als aanloophaven prijs te
geven. Dan zou, sterker nog dan thans het geval is: a. de concurrentie-
160
strijd gaan loopen tusschen de gezamenlijke Nederlandsch-Belgische havens eenerzijds en de Duitsche havens anderzijds, b, voor de Neder- landsche lijnen de noodzaak bestaan, in Antwerpen de bijlading te halen, die haar in Hamburg ontglipt. Vooral onder die omstandigheden zoude het voor onze nationale scheepvaart van belang zijn, dat inmiddels de vaart naar het achterland op Antwerpen zoo perfect mogelijk ware gemaakt. Overigens zou het wel gevaarlijk zijn te voorspellen, in hoever de in Nederland doorsneden streek profijt van het voorgestelde kanaal zou hebben getrokken, maar het kanaal zou zeker de ontwikkelingsmogelijk- heden hebben versterkt. In dit verband zij gewezen op de volgende punten, die niet van beteekenis ontbloot zijn: 1°, het kanaal zou hebben geloopen langs de oostgrens van een belangrijk Zeeuwsch-Noord-Brabantsch gebied, waarvoor goede verbindingen gewenscht zijn; 2°, er is in de door- sneden streek reeds industrie (in casu verband houdende met de bodem- cultuur), zoodat de agglomeratieve tendens, die industrie altijd heeft, kon werken; 3°, er zijn tevens reeds niet onbeduidende plaatsen, hetgeen de agglomeratie had vergemakkelijkt; 4°, aan de verschi\lende verkeers- wegen in de hoofdrichting West-Oost, waartegenover slechts de spoorlijn als eenige verkeersweg in de hoofdrichting Zuid-Noord staat, zou door het kanaal een welkome en gemakkelijke tweede verbinding in die richting zijn toegevoegd; 5°, het kanaal zou voor de afwatering van Noord- Brabant een waarde hebben gehad, zeg op 6 à 8 millioen te schatten, Ten slotte zij gereleveerd, dat aan begin- en eindpunt van een kanaal begrijpelijker wijze een tendens bestaat tot het opkomen van een dorp of een stad, Deze tendens heeft in het geval van het kanaal van Hansweert zeker gewerkt, zij het wellicht niet al te sterk. Zij zou in het geval van Moerdijk vermoedelijk sterker gewerkt hebben, omdat 1°, Moerdijk veel centraler gelegen is dan Hansweert en Wemeldinge; 2°, behalve goede waterverbindingen in de toekomst voor Moerdijk zonder bezwaar zouden kunnen zijn geschapen goede spoorwegverbindingen, daar een lijn met groot verkeer er reeds langs loopt; 3°, in verband met de van nature moeilijke invaart in het Moerdijkkanaal, met het oog waarop wellicht dubbele sluizen noodig zouden zijn geweest als b.V. zelfs te Vreeswijk, zou te Moerdijk veel oponthoud van schepen en schepelingen voorgekomen zijn.
* * *
Bij de beoordeeling van de vraag, of het voordeel, dat Antwerpen van
het kanaal zou hebben gehad, een nadeel voor Rotterdam zou hebben
beteekend, zoo groot, dat de zooeven beschreven voordeelen voor ons
land, in het algemeen, in de schaduw gesteld zouden zijn geworden,
moeten verschi\lende punten in het oog gevat worden. Gevreesd werd
door sommigen, dat Rotterdam door het kanaal z'n voorsprong op
Antwerpen als haven voor massaal vervoer zou hebben kunnen verliezen,
door anderen, dat, als het kanaal er niet kwam, Rotterdam wellicht
eenigszins Antwerpen's voorsprong voor stukgoederen-verkeer zou kunnen
161
