André van Hasselt, Het dorp der goudmakers · dbnl

(1)

André van Hasselt

bron

André van Hasselt, Het dorp der goudmakers. J.E. Buschmann, Antwerpen 1845

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/hass001dorp01_01/colofon.php

© 2016 dbnl

(2)

André van Hasselt, Het dorp der goudmakers

(3)

Voorrede.

P

IETER

'

S

leven en streven in het dorp der Goudmakers is, naer ons inzien, een der schoonste en doelmatigste voortbrengselen der hedendaegsche zoogenaemde volkslitteratuer. Wy kennen weinig werkjes die meer geschikt zyn, om den lezeren de ware beginselen in te boezemen, waerop de maetschappy berusten moet, en waerdoor de verdere beschaving der lagere klassen bewerkt kan en moet worden.

Dit boek geven wy niet als oorspronkelyk. Hetzelve is door eenen der meest geachte duitsche schryvers, door den wydberoemden Hendrik Zschokke, opgesteld, aen denwelken wy zoo groot eene reeks van aengename

(4)

voortbrengselen verschuldigd zyn. De ongemeene byval, dien hetzelve in Duitschland gevonden heeft, is, om zoo te zeggen, tot nog toe zonder voorbeeld geweest. In korte jaren is deze vertelling in byna al de talen van Europa overgebragt geworden; en men mag zonder overdryving zeggen, dat er zich thans by de zestig duizend

exemplaren van hetzelve in omloop bevinden. En dit is niet te bewonderen. Want er bestaet zeker geen volksboek, waerin men zoo vele leerryke zaken, zoo vele zuivere grondbeginselen, en daerby zoo een aengenaem en aenhoudend verhael, aentreft.

Wy meenen eenen waren dienst, niet alleen aen onze letterkunde, maer ook aen het echte belang van onze volksklassen te bewyzen, met dit geestvol werk in onze moedertael over te brengen. Nogtans moet onze uitgave niet als eene enkele vertaling beschouwd worden. Menige hoofdstukken van het oorspronkelyke schrift hebben wy geheel omgewerkt, om hetzelve op den geest en op de begrippen, die in ons land heerschende zyn, toe te passen, en daerdoor meer nut te stichten.

Overtuigd zyn wy, dat het D

ORP DER

G

OUDMAKERS

in België een even zoo goed onthael zal vinden, als het in andere landen bekomen heeft.

(5)

Errata.

16

^e

regel, lees de beek, in plaets van den beek.

Bladzyde 10,

laetste regel, lees konden in plaets van kunnen.

Bladzyde 36,

8

^ste

regel, lees hem in plaets van hen.

Bladzyde 37,

16

^e

regel, lees het bosch, in plaets van den bosch.

Bladzyde 66,

7

^e

regel, lees zelven in plaets van zelve.

Bladzyde 134,

laetste regel, lees ons in plaets van onzen.

Bladzyde 180,

(6)

Het dorp der goudmakers.

Eerste hoofdstuk.

Hoe Pieter uit den oorlog komt en wat de lieden van hem zeggen.

Op eenen zondag namiddag zaten, in het dorp Goudendal, de kleine knapen en meiskens onder den ouden lindeboom, en zongen of lachten zoo dikwyls als een der dorpelingen, die wat te diep in het glas geschouwd had, een drinkhuis uitstruikelde.

De andere boeren met hunne vrouwen zaten in de dry herbergen, en dronken en speelden, of juichten en vochten, zoo als het dan toegaet, wanneer bier en brandewyn goedkoop zyn.

Daer stapte, in dezen oogenblik, een groote en sterke man het dorp in. Hy kon in de dertig jaren oud zyn, had eenen gryzen rok aen, eenen langen sabel aen zyne zyde en eenen reiszak op zynen rug. Zyn aengezigt was

(7)

ongemeen stuersch en wild, want hy droeg op zyn voorhoofd een groot wondteeken en onder zynen neus eenen zwarten knevelbaerd, zoodat al de kinderen voor hem wegliepen.

Maer twee of dry oude vrouwen, die hy aensprak, herkenden hem terstond en riepen uit:

- Ei! daer is ja Pieter de schoolmeesterszoon, die, zeventien jaren geleden, onder de soldaten ging. Maer, ziet toch eens hoe groot hy geworden is!

En, terwyl de vrouwen aldus uitriepen, kwam jong en oud uit de herbergen en van onder den lindeboom byeengeloopen, en weldra stond het gansche dorp rondom Pieter verzameld.

Pieter reikte aen alle zyne vorige bekenden de hand, was zeer vriendelyk jegens iedereen, en zegde dat hy nu wederom met hen in Goudendal wilde wonen, dat hy het soldaten leven moede was, en dat hy zich gelukkig achtte met behouden lyf er van gekomen te zyn. Alsdan wilde hem iedereen in eene herberg trekken, de eene links, de andere regts; want moest men hem niet eens welkom drinken, en moest hy niet de oorlogsgebeurtenissen vertellen? Maer Pieter bedankte hen en zegde:

- Ik ben moede van de reis en ik heb rust van noode. Wie woont thans in myns vaders huis en wie bezorgt er de akkers van?

(8)

Toen trad de molenaer te voorschyn en antwoordde:

- Ik heb den wever Steven in uw erf geplaetst en hem huis en akker verhuerd. Maer nu zal hy er uit moeten trekken, daer gy teruggekomen zyt. De gemeenteraed heeft my tot voogd over uwe goederen aengesteld. Gy kunt voor een paer dagen by my uwe huisvesting nemen, tot dat de wever uw huis zal uitgetrokken zyn en zich eene andere woning verschaft zal hebben. Dan zal ik u ook rekening van myne voogdy afleggen.

Daerna ging de molenaer met zynen gast naer den molen toe, en liet hem een goed avondeten en een goed bed gereed maken. Maer Pieter had veel over het eene en het andere te vragen, hoe het, sedert zyn vertrek, in het dorp omgegaen was, en de molenaer en zyne vrouw hadden veel daerop te antwoorden. Zoo bleven zy in den molen tot

(9)

naby middernacht aen het kouten. Pieter keek gedurig over de tafel heen naer de lieve molenaersdochter, die Elisabeth heette. En inderdaed was het de moeite waerd in hare zwarte oogen te schouwen, want Elisabeth was een

voorbeeld van schoonheid. Maer van haren kant zag Elisabeth ook met genoegen over de tafel heen, want Pieter was een hupsche man, zoodra men zich eenmael aen

(10)

zynen verschrikkelyken knevelbaerd gewoond had, en zyne gebaren en zyne reden waren even sierlyk en gevallig, alsof hy een heer uit de stad ware. Daerom schuwde zy ook met hem te spreken, en zoodra hy haer aenzag, wist zy niet waerheen hare oogen te draeijen. Doch zegde zy hem iets aengaende zynen knevelbaerd.

Toen hy den volgenden dag tot het morgeneten kwam, was de knevelbaerd reeds van onder zynen neus verdwenen. Pieter had gaerne zyn geheel leven in den molen willen doorbrengen, want de molenaer en zyne vrouw

(11)

waren gulle lieden, en uit Elisabeths oogen straelde de goedheid hel en klaer. Maer naeuwelyks waren acht dagen voorby, of Pieter kon reeds in de kleine woning van zynen vader intrekken en naer zyne akkers omzien. Hy bezat vyf morgens bouwland en even zooveel weiland en boomgaerd; daerby kocht hy eene schoone koei met het geld dat zyn voogd bespaerd had.

Daer zyn huis oud en vervallen was, bekwam hy van de gemeente hout en steenen.

Zoo liet hy alles verbeteren, witten, schaven en afwasschen. Hy zelf metselde en werkte mede, en kuischte van 's morgens tot in den nacht, opdat alles zuiver worden en hem nogtans niet veel kosten zoude.

In den herfst was zyn huis het zindelykste en het schoonste van het gansche dorp, midden in eenen hof naby den beek. De hof zag er zoo schoon uit, als er eene in de stad te vinden was. Pieter had zelfs de wegen die tusschen de bloemperken liepen, met zand en fyn gruis bestrooid. Met genoegen zag hy, dat de molenaersdochter, Elisabeth, over het groengeverwd hek, den hof inloerde, voor denwelken zy hem bloemen verschaft en hem er nog meer voor het aenstaende vroegjaer beloofd had.

Langen tyd wisten de lieden uit Goudendal niet wat zy uit Pieter maken zouden.

Hy was zoo arm uit den

(12)

kryg teruggekomen, als hy er heen getrokken was; dat zagen zy wel. Hy had uit de stad eene kist met kleederen en lynwaed bekomen; zelfs hadden er eenige boeken ingelegen. Dit was zyn geheele rykdom. Maer de kist kon zekerlyk door het geld niet zwaer gewogen hebben.

- Laet hem loopen, zegden eenigen. Hy is een arme duivel, en daerby een domme duivel, die in den kryg zyne zaken niet heeft weten gade te slaen. Niet eenmael kan hy des zondags naer de herberg gaen en zyn glas drinken, ik zwyg van een dansje te betalen. Daerbuiten moet hy werken als een paerd van 's morgens vroeg tot diep in den nacht. Het is een groot geluk voor hem, dat hy nog iets van zynen vader geërfd heeft, zonder dat zou hy reeds sedert lang op den last der gemeente zyn.

- Laet hem loopen, spraken de anderen. Veel heldendaden heeft hy niet verrigt, want hy weet niets te vertellen. En wie kan zeggen waer de zot dien sabelhouw over zyn voorhoofd bekomen heeft? Hy is blyde dat hy geen buskruid meer hoeft te ruiken.

- Laet hem loopen, voegden er weder anderen by. Voor niemand heeft hy een goed woord, en hy meent dat men hem eerbied verschuldigd is, omdat hy soldaet is geweest.

Maer wy zullen het hem laten zien. Hy is een hoogmoedige knaep, die te vrede moet zyn, zoo wy hem niet op de voeten trappen.

(13)

- Laet hem loopen, gingen weder anderen voort. Hy heeft in den oorlog niet veel goeds geleerd. Hy heeft boeken die niemand lezen kan, misschien de pastoor zelf niet. Er staen letters en teekens in, dat het verschrikkelyk is. Naer myn dunken, gaet hy met den duivel om, en kan hy den kwaden bezweren.

- God sta ons by! riepen allen uit. Rigtig staet het met hem niet, dat weet men wel.

Hy heeft nog geene ziel in zyne kleine achterkamer toegelaten, zelfs den molenaer niet, met wien hy nogtans veel te schaffen heeft. Daer ziet de veldwachter alle nachten licht branden, dat door de gaten van de vensterluiken schemert. Die kamer houdt hy bestendig gesloten, en zelfs by helderen dag laet hy de vensterluiken digt.

Alzoo spraken de lieden, en veel werks maekten zy van Pieter niet.

(14)

Tweede hoofdstuk.

Wat Pieter in het dorp ziet.

Hoe weinig werks ook de lieden van Pieter maekten, was hy niettemin zeer

dienstveerdig en zeer vriendelyk jegens allen. In den beginne ging hy regts en links by iedereen in huis, en bezocht den eenen na den anderen, vernam naer de kinderen, naer de goederen, naer de manier van de velden te bestellen en naer alle verdere omstandigheden.

Eertyds was Goudendal een regt statelyk dorp geweest. Er bevond zich, wel is waer, geen overgroote rykdom,

(15)

maer het welzyn heerschte in alle huizen. Nu, in tegendeel, stond het overal slecht, uitgenomen by eenige ryke boeren en by de herbergiers, zoo als ook by den molenaer.

De armoede keek droevig de vensters uit, en overal kookte de vuerhaerd karige soep.

Van de honderd huisgezinnen zonden er wel twintig hunne kinderen met den bedelzak uit. De zestig andere beholpen zich kommerlyk onder den druk van schuldlasten, en de overige waren nog gedeeltelyk in staet de gemeentebelastingen geregeld op te brengen, en zich zoo en zoo staende te houden.

Van buiten reeds zag men het den huizen aen, hoe slecht het er van binnen staen moest. Men bespeurde het aen de vervallene daken, aen de muren waervan de kalk door den regen losgemaekt geworden was, aen de smerige wanden en deuren, aen de gebrokene en met papier toegeplakte vensterglazen. Ging men er binnen, dan vond men er onreinheid en stank, de tafel en de banken onzuiver, den vloer vol gaten, den spiegel, indien er een bestond, sedert jaren door de vliegen blind gemaekt, en eindelyk de vloersteenen zoo zwart als de aerde, met verharde morsigheid bedekt.

In de keuken bevond zich weinig en gebroken vaetwerk, dat er zelfs niet eenmael rein gewasschen stond. In den hof van het huis zag men geene orde, geene sierlykheid, maer enkel eenige moeskruiden gansch

(16)

nalatig door elkander geplant. Men scheen zich gelukkig te achten, zoodra men slechts aerdappelen genoeg voor menschen en verkens had. Voor de huizen lagen by hoopen, akkertuig, hout en wat men al niet onder het dak konde brengen, bont ondereen. De mannen en vrouwen gingen met verscheurde of grof geflikte kleederen, die geheel slordig uitzagen, met stroo en vederen in de ongekamde hairen, en met sedert dagen lang ongewasschene handen en aengezigt. De kleine kinders bleven dikwyls eenen halven dag in hunne onreinigheid in de wieg liggen; en, waren zy grooter, dan speelden zy half naekt voor de huizen in het slyk.

Geen wonder was het, dat er, by zoodanig eene bedelachtige onzindelykheid, dikwerf krankheden ontstonden. Maer men ging liever by eene oude vrouw, by den viller, by eenen kwakzalver, in geval deze het maer goedkoop deden, dan by eenen ervarenen en geleerden doktoor te rade. Wanneer aldus man of vrouw bedlegerig werden, ging het huisgezin den kreeftengang. Dan moest een stuk huisraed of vee of zelfs land in den nood verkocht, of geld tegen hooge interest opgenomen worden.

Dit duerde dan tot dat men meer schulden had dan men betalen konde. Eindelyk werd alles voor de deur verkocht, en er bleef niets als de bedelstaf over.

Wanneer Pieter hier en daer goeden raed wilde geven,

(17)

of wanneer hy iemands onhuisselykheid of wanorde berispte, dan kreeg hy morrige gezigten ten dank.

- Arme lieden, zegde de eene, kunnen alles zoo zuiver niet hebben, maer zy moeten het nemen zoo als het is.

- Wat gaet het u aen? zegde de andere. Bemoei u met uwe eigene zaken.

In de huizen der ryke boeren zag het, wel is waer, beter uit, en er was meer huisraed en kleedy voor handen. Maer toch trof men by hen veel onzuiverheid en nalatigheid aen. Want, dewyl zy bestendig en overal bedelhuisgezinnen voor de oogen hadden, zoo gewenden zy zich er aen, en dreven zy het op eene niet veel andere wyze. De geheele week door, waren zy smotsig en verreten; maer des zondags pronkten zy hooveerdig op. Daerom hoorde men ook by hen niets als klagten over den slechten tyd, over de regering en over de menschen van de gemeente. Want, daer byna alle huisgezinnen van het dorp in schuld zaten, zoo moesten deze weinigen voor de anderen betalen. En, daer de gemeente zelve, sedert den oorlog, met eene groote schuld van vele duizend guldens belast was, viel het opbrengen der

gemeenteschattingen en der landsbelastingen alleenlyk op degenen die meer vermogend waren. Dit maekte hen toornig en onvergenoegd.

In het algemeen was te Goudendal de eene tegen den

(18)

anderen, en er heerschte bestendig twist en stryd. Er bestond geen onderling vertrouwen. De eene vervloekte en belasterde den anderen, en ieder wist aen eenen anderen iets kwaeds natespreken. Daer was noch trouw noch geloof, maer enkel leugentael en bedrog. De armen benydden de ryken, en de ryken onderdrukten en plaegden de armen. Als de ryken geld uitborgden, dreven zy schandelyken woeker, en namen zy van arme lieden interesten van twaelf, van twintig en zelfs meer ten honderd, zonder dat zich het christelyk geweten daerover voelde schamen of zich liet bewegen. De armen van hunnen kant wreekten zich, zoo als schelmen doen. Zy beschadigden heimelyk de boomen en de plantingen der ryken, stalen hunne moeskruiden en hun ooft, hunne duiven, hun hout, hunne hoenders, alles wat maer toegankelyk en ligt neembaer was. Men konde zich op geen woord, op geenen eed meer verlaten. Zelfs tusschen echtelieden was het enkel haet en krakeel. Dit zagen de kinders alle dagen, en zy leerden niets anders.

Niettegenstaende de zigtbare verarming der gemeente, en schoon iedereen over regering, overheid en slechte tyden klaegde, en geen geld had, wanneer hy het noodwendige betalen moest, trokken de lieden toch in het algemeen groot op. De meest vermogende zegden in hun eigen, als zy laet in den morgen naer de akkers gingen,

(19)

of als zy vroeg voor den avond, om zich te verlustigen, naer huis kwamen:

- God zy geloofd! wy kunnen het wel zoo hebben.

Van hunnen kant zegden de arme daglooners, terwyl zy, by den arbeid, de handen lieten nederzinken en gapende rondkeken:

- Wy zyn toch ook geene lastdieren, en een mensch moet ook wat rust genieten.

Maer, was het zaturdags 's avonds of zondags, dan had iedereen geld, om zich in de herberg met bier en brandewyn wat te goed te doen. Dan was het:

- Hospes, nog een half! Heisa! Kaerten bygeschaft!

Zoo werd de geheele weekloon door de keel gejaegd,

(20)

en dikwyls nog meer. Men speelde. De eene verloor zyn geld, de andere verdronk of verdanste zyn gewin. Dikwyls zelfs in de week werd het drinkhuis dapper bezocht.

De mannen konden eene drooge keel niet verdragen. Ondertusschen hadden de vrouwen en de kinders ter naeuwer nood genoeg te eten. Maer was er geld in het huis, hoe luttel het ook ware, dan moest koffy gemaekt en gebak er by opgedischt worden. En dan zegde men:

- Lieve God, dat hebben wy zoo zelden. Men wil toch ook eenmael zynen lust voldoen. Wat heeft men anders van het leven?

Aen feestdagen ontbrak het niet, en die wilde men lustig gevierd hebben. Was het in het naburig stadje jaermerkt, dan moest men er heen, en kyken hoe het in de herbergen der stad uitzag, en hooren wat er nieuws in de wereld was. Dan gebrak het, daerbuiten, niet aen allerlei gangen, bezoeken, procesverhandelingen, schreden en treden naer den regter en de overheid. Dit bragt veel uitgaven en verzuimenis, en weinig gewin en voordeel te weeg. Gevolgelyk nam in alle huizen het vermogen eerder af dan toe. En daerom vervloekte de eene zoo wel als de andere de slechte tyden, de regering en de lieden van het dorp.

(21)

Derde hoofdstuk.

Wat de verstandige molenaer vertelt.

Toen Pieter in het dorp zoo veel laster en zonde zag, voelde hy zyn hart van toorn opzwellen. Hy ging naer den molen toe, zoo als hy telkens deed, wanneer hy mistroostig was. En als hem daer de hemelschzachte Elisabeth aenlachte, dan verdween zyn verdriet, zoo als eene nevelwolk op den top van eenen berg voor den glans der zon.

Pieter zegde tot den molenaer:

- Wel, hoe zyn toch de menschen zoo goddeloos en de huizen zoo vol kommer?

Voorheen was het zoo niet. Toen heerschten de vlyt op de akkers, de sierlykheid in het dorp, de eendragt in de huizen en de rykdom in de schuren. Toen waren de boeren in eer en aenzien by de stedelingen, en men noemde hen meestal de Heeren van Goudendal. Thans is alles omgekeerd, en de armoede zit naest de boosheid onder de daken. Heeft dan de oorlog zoo veel kwaeds voortgebragt?

De molenaer antwoordde en sprak:

(22)

- Ons dorp heeft veel door den oorlog geleden, zoo als andere dorpen en steden.

Vreemde krygslieden zyn by ons ingelegerd geweest en hebben onzen voorraed opgemaekt. Wy hebben het krygsvolk moeten dienen en hun opleveren wat zy begeerden. Wy hebben aen de overheid belastingen en brandschattingen moeten betalen. Daerbuiten hadden wy slecht gewin, handel en wandel stonden stil, alle nering was bederf. Daerby kwamen nog slechte jaren en onweders, zoodat het gras op de velden, de oogst op de akkers, en het ooft op de boomen omkwam. Maer ons ongeluk komt niet van den oorlog noch van de dure tyden voort. Want andere steden hebben zoo wel geleden als wy, en niettemin beginnen zy weder lastig uit te zien.

Maer in ons dorpje wordt het alle dagen slimmer. Andere plaetsen zyn in ellende en armoede gedompeld geweest zoo als wy; en toch zyn zy er weder met Gods hulp uitgekomen. Maer, den hemel zy het geklaegd, wy zinken er altyd dieper in.

- Daervoor wille ons God behoeden! riep Pieter uit. Wat is er dan de oorzaek van?

De molenaer antwoordde:

- Dat komt hieruit voort: de anderen spannen hunne krachten aen en zwemmen naer den oever; wy, in tegendeel, laten ons aen het spel van de ongeluksgolven over, en vertrouwen enkel op eenig toeval om ons te redden.

(23)

Zelfs degenen die ons helpen konden, trekken ons nog dieper naer den waterkolk in.

- En wie zyn die?

- Ik wil het u wel in vertrouwen onder vier oogen openbaren, zegde de molenaer.

Wanneer eene gemeente den kreeftengang gaet, dan kunt gy verzekerd wezen dat zy eene slechte overheid heeft. En dit is by ons het geval. Onze dorpsbewindhebbers zyn eigenbelangzoekende menschen, of eenvoudige en zwakke lieden. Twee van hen hebben eenige drinkhuizen en de schoonzoon van den derden heeft ook eene herberg. Zoo is het hun even goed of de menschen liever by hen aen de drinktafel

zitten, dan met hun werk bezig zyn. Wordt de gemeente

(24)

verzameld, zoo is het dan in dit dan in dat drinkhuis, en daer moet ten slotte dapper gedronken worden. Hebben de dorstigen geen geld, dan wordt hun de drank geborgd.

Kunnen zy niet betalen, dan wordt hun het een of het ander welgelegen stukje land afhandig gemaekt, of men neemt hetzelve voor de schuld over, of wat de menschen bezitten wordt openlyk verkocht. Dan zyn de bedelaers veerdig. Daerdoor komt al het liggende goed langzamerhand in het bezit der ryken alleen. Wie geld opnemen wil, gaet tot hen en bekomt wat hy begeert tegen dubbelde of driedubbelde interest.

Zoo worden de behoeftigen door onchristelyken woeker des te sneller te gronde gerigt.

- Maer waerom gaen degenen die geld noodig hebben, niet liever in andere plaetsen of by regtschapene lieden te leen? vroeg Pieter.

- Omdat men aen onze gemeente in andere plaetsen geenen stuiver meer

aenvertrouwt, antwoordde de molenaer. Want, dewyl onze gemeentebestuerders tot nu toe getuigschriften van eerlykheid aen menschen die zich in nood bevinden, op de ligtveerdigste wyze gegeven hebben, zoo hebben zich degenen die er geld op leenden, na eenigen tyd, half of gansch bedrogen gevonden. Door de nalatigheid van ons bestuer hebben wy alzoo alle vertrouwen en alle hoop op vreemde hulp verloren.

Daer

(25)

ons niemand in de stad meer borgen wil, schimpen en vloeken onze lieden dagelyks tegen de stedelingen en dreigen hen met moord en brand. Overkwam eenig ongeluk aen de stad, dan zou hetzelve met de grootste vreugde door ons janhagel vernomen worden, ofschoon wy nog veel voordeel en vele aelmoezen uit de stad trekken.

- Dit is afschuwelyk, riep Pieter uit. Maer wy bezitten toch nog een redelyk schoon gemeentegoed.

- Ja, maer het gemeentegoed is ook belast, en de ryken hebben er uitsluitelyk het genot van, gaf de molenaer tot antwoord. Want, gebeurt het, dat onze bestuerders de eene of de andere zaek af te maken hebben, onze grenspalen afzien, een verkoop van hout doen, of zoo iets buitengewoons verrigten, dan wordt op kosten der gemeente volop gegeten en gedronken. Alzoo gaet het vermogen der gemeente door de keel onzer bestuerders. Iederen stap willen zy betaeld hebben. Daerby komt nog, dat, de ryken alleen koeijen kunnende houden, en de armen daertoe de middelen niet meer hebbende, de ryken uitsluitelyk het weideregt in het bosch en op het broekland genieten, en dat de armen aldus geen nut noch voordeel van het gemeentegoed trekken.

- Maer, vriend, daer gy alles zoo goed weet, waerom zegt gy dat niet aen de gansche gemeente en waerom

(26)

opent gy den lieden de oogen niet? vraegde Pieter met eene vertoornde uitspraek.

- Omdat myne woorden niet helpen zouden, antwoordde de molenaer. Want, daer de meesten uit het dorp in het schuldboek der ryken aengeteekend staen, zoo doen de ryken al wat zy willen, en niemand durft hun een woord tegenspreken. Zoodra een van ons den mond tegen de bestaende misbruiken open wil doen, dan schreeuwt en raest ons geheel janhagel, zoodat men zich ter naeuwer nood van het leven zeker achten kan. Dit weten de gemeentebestuerders en de ryken wel. Deze betrachten de arme lieden als hunne honden, welke zy, naer hun believen, tegen iedereen los kunnen laten, die hun in den weg wil treden.

- Dit alles is verschrikkelyk! riep Pieter uit. Maer, indien de menschen geen verstand hebben, zoo kunnen zy toch niet zonder geweten en zonder vrees voor God zyn.

- Dat zou wel moeten zyn, gaf de molenaer tot antwoord, maer dat is niet. Want men luistert zelfs niet meer naer de woorden van den waerdigen pastoor der gemeente.

Deze, ofschoon hy reeds een bejaerd man is, stelt alles in het werk om de menschen tot inkeer te brengen en tot God terug te roepen. Maer alle zyne pogingen blyven vruchteloos, zoodanig is iedereen in het kwaed verhard. Men gaet enkel uit gewoonheid naer de kerk. Men

(27)

hoort de beste vermaningen uit gewoonheid aen; en, zoodra men den voet uit de kerk gezet heeft, dan keert men tot de vorige lastertael en losbandigheid terug. En, daer de lieden zich van binnen in hunne harten niet beteren willen, zoo gaet het ook van buiten hoe langer hoe slechter. En gelyk als de ouders zyn, zoo zyn de kinders ook.

- Hoe? vraegde Pieter. Deugt dan de schoolmeester ook niet?

- Sedert dat uw vader, die een verstandig en godvreezend man was, gestorven is, gaet het slecht met de school, antwoordde de molenaer. De jongens en de meiskens leeren naeuwelyks lezen, schryven en cyferen; en weinig zyn er die zelfs hun gebed goed kunnen opzeggen. Maer te huis leeren zy grondiglyk al wat zy van hunne ouders hooren en zien, namelyk liegen en bedriegen, vloeken en zweren, ontucht en huichelary, twisten en vechten, bedelen en stelen, spelen en drinken, lediggaen en kwaed doen, haet en nyd, kwaed spreken en lasteren.

Toen Pieter deze dingen vernomen had, schudde hy het hoofd, en keerde hy, tot in zyne ziel bedroefd, naer huis.

(28)

Vierde hoofdstuk.

Hoe Pieter met kracht de hand aen het werk slaet en wat er van komt.

Op eenen zondag, na de hoogmis, vond zich de geheele gemeente op de groote plaets verzameld. Want goede raed was duer, en men wist niet hoe men aen geld zoude geraken, dewyl in het land eene buitengewone belasting uitgeschreven, en nog daerby aen de gemeente eene schuld opgezegd geworden was, dewelke men tot nog toe niet behoorlyk betaeld had. De gansche gemeente was,

(29)

naer oud gebruik, onder den grooten lindeboom op de plaets byeengekomen. De dorpsbestuerders stonden in het midden der burgery, en buiten den kring bevonden zich de vrouwen, de jonge dochters en de kinders, om te hooren wat er te doen was.

Pieter was er ook heen gegaen en had voorgenomen zynen medeburgeren over hunnen treurigen toestand de oogen te openen. Daerom steeg hy, zoodra de

gemeentevoorzitters hunne voordragt gedaen en hunne aenspraek geëindigd hadden, op eenen steen, die midden in den weg lag. Daer konde hem iedereen zien, en aldus hief hy zyne rede aen:

- Beminde medeburgers! Voor jaren ben ik als kind van hier naer den oorlog vertrokken, en als man ben ik hier teruggekeerd. Maer, toen ik in ons dorp introk, heb ik hetzelve ter naeuwer nood herkend, en my brak het hart van droefheid, toen ik zag hoedanig hetzelve veranderd is. Want voorheen noemde men ons dorp met regt Goudendal, dewyl hetzelve een gouden dal was, waerin Gods milde zegen meer dan ergens anders nederdaelde. By ons waren de meeste lieden welhebbend, en er bevonden zich slechts weinig armen, en byna geene bedelaers. Alsdan plagt men ons, uit inzigt van onzen welstand, ook nog in het gansche land de Heeren van Goudendal te noemen. Want wy gingen niet, zoo als bedelaers, met verretene

(30)

kleederen, maer wy kwamen statig te voorschyn, met schoone maer toch eenvoudige kleedy. Niet alleen hadden wy het noodige in ons huis, maer ook nog eenen goeden gulden in voorraed. Toenmaels was de gemeente met geene schulden belast; maer zy trok, in tegendeel, uit andere plaetsen aenzienlyke interesten voor hare uitstaende kapitalen die wy bespaerd hadden. Toenmaels was al het veld goed gemest en bebouwd, en iedereen had zyne koei en zyn peerd in den stal, en zelfs ook geiten en schapen, of een paer verkens er by. Toenmaels had ons dorp het aenzien van een sierlyk vlek. De huizen waren schoon en net van binnen zoowel als van buiten, zoodat zich geen heer uit de stad had moeten schamen om er in te wonen. Huis- en

keukengereedschap kondigden aen, dat men goed verzorgd was, en de vensters glinsterden gelyk als spiegels. Weinige lieden hadden schulden, en degene die er had, was niet verlegen om te weten hoe hy dezelve zoude kunnen betalen. Toen ter tyd kreeg een Goudendaler uit de stad, zonder handteekening en zonder onderpand, enkel op zyn eerlyk woord, honderd guldens en meer geborgd. Toen ter tyd was er nog voor Goudendal een gouden tyd.

Terwyl Pieter aldus sprak, wenkten hem allen met vriendelyken byval toe, en eenigen zegden:

- In der daed Pieter heeft gelyk.

(31)

Maer hy ging voort en sprak:

- Thans is het niet meer aldus gelegen. Men moest ons dorp niet meer Goudendal, maer slyk-, modder-, doorn-, en disteldal noemen. Van onze akkers is meest de zegen verzwonden; want eenigen hebben te veel land, de overigen kunnen het hunne niet behoorlyk aenbouwen en genieten. Het bedelen wordt door velen niet meer voor eene schande gehouden, maer, in tegendeel, als een ordentelyk beroep en broodgewin aengezien. De meeste huisgezinnen zyn met schulden belast, en het eene na het andere ziet den dag te gemoed, waerop zy de verkooptafel voor hunne deur zullen zien plaetsen en zy zelve er uit zullen gedreven worden. De schuldboden verlaten ons dorp niet. Met de naburige plaetsen staen wy in twist en in processen, en onder ons heerschen steeds vyandschap en tweespalt. Wy hebben nog den ouden hoogmoed, maer niet meer het oude geld. Op de straten vindt men slyk, en in de huizen vuilnis en stank; maer de meeste vuilnis is in de herten. Want hier verstaet zich zekerlyk iedereen beter op den drank dan op den arbeid, beter op het borgen dan op het betalen, beter op het bedriegen en het stelen dan op het geven, beter op de arglist dan op de waerheid. Indien het zoo voortgaet, moeten wy allen in ellende en schande vergaen.

Reeds hebben wy in de stad en op het land volstrekt geen aenzien meer;

(32)

en, wanneer men iemand voor eenen deugeniet wil uitmaken, dan zegt men: ‘Hy is een Goudendaler.’

By deze woorden van Pieter ontstond een diep gemurmel en een hevig gewoel onder het volk, en iedereen zag hem met duistere blikken aen, zoodat Elisabeth, de molenaersdochter, van eene groote vrees bevangen werd. Want zy stond op eene bank voor het huis en sloeg geene oogen van Pieter af, dien zy van herte lief had.

Nogtans liet zich Pieter noch door het gemurmel noch door het getier verschrikken.

Maer hy ging aldus voort:

- Beminde medeburgers, indien nog een druppel redelyk en vroom bloed in uwe aders vloeit, slaet dan hand in hand en zegt: ‘Het zal, het moet anders gaen.’ Waer komt ons verderf van voort? Ziet, daeruit komt hetzelve, uit de drinkhuizen! Daer zyn uwe landeryen in de bier- en brandewynglazen gevallen, en uwe koeijen door de speelkaerten geslagt geworden. Daer hebt gy de spaerzaemheid verleerd en den arbeid vergeten. De armoede brengt den steellust voort, en de ledigheid is het oorkussen des duivels. Het goed uwer vaderen hebt gy opgemaekt, en uwe

zondagsrokken draegt gy met gaten aen de mouwen. Hebt gy eenige stuivers in uwe borse, dan drinkt gy lustig op, en laet uwe vrouw en uwe kinders honger lyden. Wat moet daervan komen? - Nu vraeg ik onze dorpsbestuerders: wat is van

(33)

het gemeentegoed geworden? en hoe hebt gy met de nalatenschap onzer voorvaders huis gehouden? Waerom legt gy geene getrouwe rekening af, en geeft gy geenen opregten raed om ons uit dien droevigen toestand te redden? Waerom smult gy steeds op kosten der gemeente, in plaets van het gemeentegoed spaerzaem in acht te houden?

Waerom sluit gy de drinkhuizen niet, en opent gy niet liever graven om het water van het moerassige gemeentewoud af te leiden, of betert gy niet lieven onze

halsbrekende dorpswegen? Waerom maekt gy het den lieden zoo gamakkelyk wanneer zy geld willen opnemen, en zoo moeijelyk wanneer zy zich van den bedelstaf zouden kunnen redden?

Terwyl Pieter aldus sprak, riepen eenigen van de gemeentebestuerders met woede uit:

- Zwyg, landstryker en deugeniet! Zwyg, of wy verwyzen u voor acht-en-veertig uren te water en te brood in het gevangenhuis!

En de gansche gemeente brulde luidkeels:

- Zwyg! zwyg!

Maer Pieter antwoordde:

- Gy hebt de magt om my in het gevangenhuis te werpen; maer ik heb de magt om u voor het hooge landsbestuer te dagen. Zoo ik aldaer uwe slechte regering te kennen geef, zult gy slechter te moede zyn dan ik in

(34)

het gevangenhuis wezen zal. Maer gy allen, medeburgers, bewyst my dat ik onwaerheid spreek of lastertael voer. Vraegt aen uw geweten of gy ryker of armer geworden zyt, of trouw en eerlyk woord nog onder ons gelden, of godsvrucht en menschenliefde meer onder ons heerschen, dan hardhertige eigenbaet, woeker, losbandigheid, arglist, schelmery, valschheid en meineedigheid? En is uw geweten sprakeloos, beschouwt dan uwe vervallene huizen en stallingen, uwe verwilderde akkers en hoven, uwe ledige geldbuidels en kisten, uwe verretene kleeders en hemden:

deze zyn myne getuigen tegen u! Beschouwt uwe arme verwaerloosde kinders; zy zyn myne getuigen tegen u! Gy hebt meer zorg voor uwe koeijen, voor uwe geiten en uwe verkens, dan voor uwe kinders; maer uwe koeijen, uwe geiten en uwe verkens zyn u minder waerd dan zwelgery, spel, en onmatig eten en drinken.

Pieter wilde nog meer zeggen, maer zy stieten hem met een woedend moordgebrul van den steen af, en lieten hem geen woord meer spreken. Eenigen wilden de hand op hem leggen; maer hy vatte hen met eene forsche vuist aen, en sleurde ze den eenen tegen den anderen, zoodat zy met de hoofden tegen een sloegen. Hy greep eenen dikken stok, en dreigde den eersten die hem naderen zoude, op den grond neder te slaen. Het geschreeuw tegen hem werd immer luider en wilder. Eenigen

(35)

raepten steenen op. Maer Pieter stapte moedig, met opgeheven stok, tegen den woedenden hoop op; midden door denzelven maekte hy zich een baen, en hy keerde naer zyn huis terug. Hy wiesch zich af, plaetste een verband op zyn verwond voorhoofd, en bleef stil.

Daer kwam, zoo bleek als de dood, Elisabeth met bekretene oogen tot hem, en vraegde:

- Pieter, hoe gaet het?

En zy konde van droefheid niet verder spreken, en hy troostte haer en drukte haer met eene diepe hertroering de hand.

(36)

Vyfde hoofdstuk.

Hoe Pieter door zyne vyanden vervolgd wordt en wat hy er tegen doet.

Sedert den dag dat hy het woord tot de gemeente had gevoerd, had Pieter niets dan nood en verdriet. 's Nachts wierpen hem kwade jongens de vensters met steenen in.

In eenen anderen nacht braken zy hem zes jonge fruitboomen, die hy in zynen hof geplant had. In eenen anderen nacht stalen zy hem zyne groenten uit zynen moestuin weg.

Als hy naer de gemeentebestuerders ging en zyn beklag deed, lachten zy hem honend uit en zegden:

- Gy hadt wel eene grootere straf verdiend, zoo wy met u naer de strenge wet te werk wilden gaen. Maek u dus van hier weg, lasteraer daer gy zyt!

(37)

- Goed, antwoordde hun Pieter. Daer gy my tegen booswichten noch regt noch bescherming verleenen wilt, zoo maekt dan in de gemeente bekend, dat ik my zelf wel zal weten te verdedigen en dat zich ieder voor schade in acht houde.

Pieters vyanden gingen voort met hem te plagen, maer toch niet zonder schade en schrik. Want, op eenen avond, dat hy in den molen was en dat zy het wisten, slopen zy in zynen hof om alles te verwoesten; maer plotselyk braken uit de vensters van zyn huis twee geweerscheuten los. Toen liepen zy door vrees ontsteld weg, en meenden dat hy den kwaden geest tot wachter in zyn huis moest hebben. Want, terwyl zy nog op den loop waren, bejegende hen Pieter die van den molen kwam; hy vatte er eenen met den kraeg, en sprak met eene donderende stem, zonder hem nogtans eenig kwaed te doen:

- Waerom hebt gy als dieven in mynen hof willen inbreken?

Een ander mael, daer hem slechte kerels eene poets wilden spelen, en na

middernacht, door brandewyn verhit, over de haeg klommen, die zyn klein goedje omringde, werden zy aen hunne voeten bloedig verwond, zoodat zy van smart luid schreeuwden en ter naeuwer nood over de haeg weg kunnen komen.

(38)

Deze en andere voorvallen verspreidden eenen grooten schrik in het dorp, en er waegde niemand meer des nachts tot de omstreken van Pieters huis te naderen.

Hy bleef nogtans vriendelyk jegens iedereen, gelyk als te voren; hy gaf aen den eenen goeden raed, aen den anderen die zich in nood bevond, een stuk geld. Niettemin deed hem de ellendige toestand der gemeente leed, en hy begaf zich eens naer den pastoor om ken over denzelven te raedplegen.

- Ik ben herder, zegde de pastoor, maer er bevinden zich meer wolven dan schapen in onze gemeente. Jaren

(39)

lang heb ik alle zorg en moeite aengewend, om de verdwaelden weder op den weg der deugd terug te brengen. Doch vruchteloos bleven alle myne pogingen, en van dag tot dag wykt men verder van de regte baen af. Goede vermaningen worden in den wind geslagen, en naer God noch zyn gebod wordt niet meer geluisterd. Nogtans geef ik de hoop zoo min als den moed op. En er zal een dag komen voor de waerheid en voor het licht.

- De hemel geve dat dit zy! antwoordde Pieter. Maer zou men er niet aen twyfelen, als men den steeds aengroeijenden staet van verarming en van bederf onzer gemeente aenziet?

- Myn zoon, twyfel aen alles, maer aen Gods werken niet, gaf de pastoor tot antwoord. Ik ben oud, en veel heb ik in den loop van myn leven gezien. Dikwyls zaeit God onkruid om er goede vruchten van te trekken. Dit is het geheim van zyne almagt, en 's menschen verstand moet er zich voor buigen.

- Het kwaed dat wy hier betreuren, hernam Pieter, spruit vooral uit onwetendheid en uit gebrek van beschaving voort. De lieden zyn onwetend, en vallen meest in het verderf door onverstand, dewyl zy niet weten hoe zich te helpen en hoe hunne zaken in te rigten. Men ziet hoe zy zich langzamerhand aen hunnen ondergang gewennen.

Men ziet de kinders, erbarmelyk verwaerloosd, in

(40)

de onmogelykheid van zich te beteren, omdat zy dagelyks de slechtste voorbeelden voor het oog hebben.

- Ja, zoo gaet alles te gronde als men deur en hart voor de ondeugd open doet en als men de deugd hardnekkig voorbywyst, antwoordde de pastoor.

Lang nog spraken de eerwaerdige oude man en Pieter over de middelen die aengewend zouden kunnen worden, om het volk tot inkeer te brengen. Deze drukte de edelhertige gevoelens van zyn jeugdig gemoed uit. De andere legde zyne langjarige ervarenheid en zyne herderlyke wysheid in de weegschael. En, toen zy scheidden, drukten zy zich hertelyk de hand, en Pieter keerde met eene nieuwe hoop naer huis.

(41)

Zesde hoofdstuk.

De nieuwgekozen schoolmeester.

Eenige dagen na dit onderhond op eenen namiddag, ging Pieter naer den molen. Hy kwam voorby het huis van den waerd uit den Gouden Leeuw, meester Brenzel, die een der rykste lieden uit het dorp en het voornaemste lid van den gemeenteraed was.

Meester Brenzel stond voor zyne deur, met de muts scheef op een oor en de handen kruiswyze op zynen buik, en zag met eenen gansch gebiedenden blik regts en links om zich heen.

- Goeden avond, mynheer Brenzel, riep hem Pieter toe. Houdt gy reeds rustdag?

Brenzel knikte trotsch met het hoofd en antwoordde zonder Pieter aen te zien:

(42)

- Ik verdien mynen dagloon, als ik met de hondszweep voor myne deur blyf staen om de bedelaers van myn huis af te weren.

Toen Pieter deze onchristelyke tael van eenen voorstander der gemeente vernam, die de vader der armen, der weduwen en der weezen zyn moest, voelde hy zich heet en koud worden, en verdubbelde hy zyne schreden om van den waerd uit den Gouden Leeuw weg te komen. Des te meer voelde zich zyn hart verkwikt, toen hy aen den molen aenkwam, en hy Elisabeth, de schoone dochter van Hendrik den molenaer,

(43)

voor de deur zag. Zy zat op eene groene bank, in den lommer van eenen jongen kersenboom en naeide nieuwe

hemden. Zy werd vuerrood toen zy Pieter voor haer zag staen, reikte hem sidderend de hand, lachte hem vriendelyk toe, en hare oogen blonken van tranen.

- Waerom weent gy, Elisabeth? vroeg Pieter gansch verschrikt.

Elisabeth wischte gezwind hare oogen af, lachte hem

(44)

nog vriendelyker toe, en antwoordde terwyl zy het hoofd schudde:

- Heden zeg ik het u niet, lieve Pieter, maer gy zult het toch eens vernemen.

Alzoo sprekende scheen zy hem schooner en minnelyker dan hy ze ooit gezien had. Maer, hoe hy haer ook ondervraegde, wilde zy hem toch niet zeggen waerom zy geweend had.

Daerop vraegde hem Elisabeth:

- Is het niet waer? Gy hebt een paer lustige dagen in de stad doorgebragt, en misschien ook met de schoone stadjufvrouwen gedanst? Hoe? Pieter, gy zucht? Och!

Pieter, ik zie de gansche waerheid in. Uw hart trekt naer de stad, en in ons arm dorpjen is het niet meer schoon genoeg voor u.

Aldus sprak Elisabeth, en Pieter sloeg treurig de oogen neder zonder te antwoorden.

Toen trad zy nader, nam zyne hand in de hare, en ging met eene sidderende en naeuwelyks hoorbare stem voort:

- Pieter, lieve Pieter, wat scheelt u? Zeg het my regtuit: wat bedroeft u zoo zeer?

- Kind, riep Pieter uit terwyl hy de oogen hemelwaerts opsloeg, God weet het, ik kon gelukkig zyn, en ik ben het, en in de wereld nergens meer als by u,

(45)

want gy zyt goed van herte. Maer ik heb medelyden met de menschen, want ik ken er zoo velen, en de meesten zyn bedorven van ziel. Zie slechts de ellende der lieden in ons arm Goudendal aen. Het zou toch zoo weinig kosten om hen uit den nood te redden. Maer, God erberme zich! die menschen verandert men in dieren, en den hardhertigen ryken is dat even eens. De gemeentebestuerders bekleeden enkel hunne ambten om hunnen hoogmoed te voldoen, om de magt te voeren, en om zich allerlei voordeel te verschaffen. Zy bedriegen de weezen, zy plunderen de weduwen, en hebben noch gevoel noch geweten. Aldus gaet het in het dorp altyd slechter, de nood der meeste huisgezinnen wordt immer grooter, en niemand brengt eenige hulp by.

Wy hebben een bestuer... het roept wraek voor God! De heeren willen enkel regeren om den grooten man te spelen en tot hun eigen nut te werken; maer den nood van het volk in den grond te heelen, dat rekent niemand voor zynen pligt. By allen is het slechts voor grootmakery, vermaek en geld te doen. Zy willen enkel hunne

huisgezinnen verryken, hunne zonen en schoonzonen ophelpen; hier wascht de eene hand de andere; hier pikt eene raef de andere de oogen niet uit; en de gemeente wordt immer ellendiger; en daerover bekommeren zich onze heeren in het geheel niet. Zy laten zich nog daerby om hunne

(46)

wysheid en hunne groote genade loven, zoodanig schaemteloos en verachtelyk vertoonen zy zich.

- Och! Pieter, lieve Pieter, antwoordde Elisabeth, waerom bedroeft gy u toch daerover? Daer is een regtveerdige God in den hemel, die regt zal spreken over diegenen die hunne pligten onder de voeten treden. Gy zyt toch ontschuldig aen de ellende des volks. Waerom bedroeft gy u toch?

- Kan ik het my dan wel laten gevallen in de hel, waer ik de afschuwelykheid des duivels en het lyden der arme zielen moet zien? vraegde Pieter. Zoo min kan ik het my wel laten gevallen op de aerde, waer ik het schandelyk gedragt onzer grove en hoogmoedige dorpsvoorstanders zie, die het arme volk nog dieper in het slyk en in het stof nedertrappen, in stede van hetzelve er uit te trekken zoo als het hun pligt ware. Wanneer dan de ongelukkigen eindelyk uit de vertwyfeling tot schelmstukken overgaen, bedriegen en stelen, ja zelfs moorden, laet men hen zeer roerend en plegtiglyk heenregten; of als men hen minder uit hunne kinderen dan uit hun vee ziet maken, dan lacht men er eens gansch deftig over. Is dat niet een voorspel van de hel?

En zyn niet de meesten onzer Goudendalers door hunne armoede byna zoo als de dieren ruw, walgelyk, grof, vuil en gevoelloos geworden? Zyn zy niet, door den last der armoede, zelfs nog

(47)

slechter dan de dieren geworden, daer zy zich steeds aen

krakeelen en twisten overgeven, zich met kwaedspreken ophouden, zich over het ongeluk van hunnen naesten

(48)

verheugen, dievery plegen, lui zyn, en voor niets als voor eten en drinken goed zyn?

- De oude schoolmeester, zegde Elisabeth, heeft ook den verdienden loon voor zyn drinken bekomen. Eergisteren avond, gansch beschonken uit den Gouden Leeuw komende, struikelde hy in den vyver en verdronk. Gisteren morgen vond men hem dood, en dezen morgen is hy begraven geworden. Gelukkig laet hy noch vrouw, noch kind achter.

Deze gebeurtenis vernam Pieter niet zonder ontroering. Hy vraegde nog het een en het ander, scheen iets wigtigs te overleggen en keerde dieppeinzend naer huis.

Elisabeth konde niet begrypen wat hem zoo plotselyk door het hoofd gevlogen was.

Maer zy vernam het den volgenden zondag.

Alsdan werd de gemeente, nadat de hoogmis gedaen was, byeengeroepen, want het kwam er op den keus van eenen nieuwen schoolmeester aen. Pieter ging ook naer de verzameling. Elisabeth stond op eenigen afstand met de vrouwen en de jonge dochters. Zy was zeer bevreesd, dat Pieter het woord zoude opnemen, hetgeen aen de lieden zou kunnen mishagen, en daerom had zy haren vader verzocht Pieter tot bedaring te brengen, zoodra hy opbruisen zou. Ook verwyderde zich de molenaer Hendrik van Pieters zyde niet.

(49)

De voorzitter van den raed, meester Brenzel, verklaerde aen de gemeente waerom dezelve byeengeroepen was en zegde:

- Daer de schoolmeestersplaets openstaet en daer deze bediening zeer gering is en veel moeite verschaft, dewyl de jaerwedde slechts uit veertig guldens bestaet, zoo acht ik my gelukkig aen de gemeente eenen wakkeren man te kunnen voorslaen, die het ambt aennemen wil. Het is namelyk de kleêrmaker Specht, wiens handwerk slecht gaet en die my van mynen moederskant eenigermate verwant is.

Daerop sloeg de baes van den Zwarten Arend, meester Krytman, in zyne hoedanigheid van ondervoorzitter, zynen armen neef, den kreupelen vioolspeler Bogaerts, voor, zeggende dat deze man des te meer de voorkeur verdiende, daer hy, in plaets van veertig guldens te eischen, zich, wegens de behoeftigheid der gemeente, met vyf-en-dertig guldens te vrede zoude stellen.

De snyder Specht, vreezende dat de meeste boeren voor den vioolspeler zouden stemmen, begon zynen mededinger alle zyne zonden en schanddaden op te tellen, en bood zich voor dertig guldens aen. De vioolspeler werd daerover zoodanig vergramd, dat hy den snyder voor eenen dief en eenen meineedigen schelm uitriep, en den schoolmeesterspost voor vyf-en-twintig guldens wilde aennemen.

(50)

De snyder verklaerde, dat hy voornemens was den vioolspeler wegens schimpredenen voor de regtbank te trekken, maer dat hy voor zoo eenen geringen loon niet

schoolmeesteren wilde.

Daer zich nu verder niemand meer voor het ambt aenbood, dewyl geen eerlyk man eene plaets wilde aenveerden, die van iedereen veracht was en slechts door menschen aengezocht werd die anders geen bestaen hadden, zoo ging de gemeente het besluit nemen de school aen den vioolspeler als eene nevenkostwinning te vertrouwen, schoon de arme man ter naeuwer nood schryven en cyferen konde.

Maer op dezen oogenblik drong zich Pieter vooruit. Hy werd bleek en rood in zyn aengezigt en zegde:

- Aen de koei- en verkenshoeders die uw vee op de weide dryven, geeft gy beteren loon dan aen den schoolmeester die aen uwe zonen en dochters de godsvrucht en nuttige zaken leeren moet. Uwe kinders zyn menschen naer het evenbeeld van God geschapen, en uwe dieren zyn het niet. Schaemt gy u niet voor de zonde die gy doet?

Maer ik weet zeer wel dat de gemeentekas altyd ledig is, wanneer voor het nuttigste moet gezorgd worden, en dat arme lieden die ter naeuwer nood aerdappelen, brood en zout hebben, geen schoolgeld kunnen betalen. Zoo wil ik dan het overige doen, en ik bied my

(51)

aen om het schoolmeestersambt aen te nemen, zonder eenigen loon daervoor te eischen. Ik zeg nogmaels: ik wil schoolmeester zyn, en het zal noch aen de gemeente noch aen de huisgezinen eenen enkelen stuiver kosten.

De menschen bekeken zich malkander en zagen Pieter met verwondering aen.

Eenigen wilden hem niet hebben, en zegden dat hy misschien de arme zielen der kinders aen den duivel zou kunnen of willen verkoopen. Maer de meesten bedachten dat geen andere den dienst zoo goedkoop aennam, en zy raesden en schreeuwden dat Pieter schoolmeester moest zyn. Alsdan werden de stemmen opgenomen, en Pieter werd tot schoolmeester gekozen.

Toen Elisabeth dit hoorde, meende zy van schaemte en van verstoring in den grond te zinken. Want in het dorp was, buiten den veldwachter en de verkensdryvers, niemand geringer geschat dan de schoolmeester. Zy liep gansch buiten haer zelve naer den molen, als waren haer het grootste ongeluk en de bitterste smaed wedervaren.

Hendrik de molenaer schudde ook verdrietig het hoofd, zeggende:

- Ik geloof in der daed dat Pieter den kop verloren heeft.

Niettemin bleef Pieter by zyn besluit vast. Zoo werd hy dan, naer de voorschriften der wet, door den gemeenteraed aen het hoogere schoolbestuer voorgeslagen.

(52)

Hy moest in de stad een onderzoek onderstaen, en, daer hy eene sierlyke hand schreef, en beter het rekenen verstond dan het voor landlieden noodig scheen te zyn, werd hy in zyn ambt bevestigd.

(53)

Zevende hoofdstuk.

Hoe Pieter school houdt.

- Elisabeth! Elisabeth! ontmoedig my toch niet zoo zeer met uwe ontevredenheid en met dat neêrslagtig aengezigt, zegde Pieter aen de bedroefde dochter van den molenaer. Zie, de ouden zyn bedorven en ongemakkelyk kunnen zy verbeterd worden.

Misschien zal het my gelukken, door eene goede opvoeding der kinderen, ons arm dorp weder in eer en aenzien te brengen. Geenen anderen weg staet ons open. Een dorpsschoolmeester is zekerlyk een geringe en weinig aengeziene man; maer hoe diep heeft zich toch onze Heer en Zaligmaker vernederd, om de menschen te verbeteren, te onderwyzen en tot den hemel te winnen! Hadden wy maer altyd wyze en verstandige overheden, die minder hun eigen welzyn dan

(54)

het welzyn des volks ter harte namen, voor hetwelk zy eigenlyk werken moeten, dan zouden zy meer zorg en achting voor de dorpsschoolmeesters dan voor de leeraers van de hooge scholen hebben. Maer alzoo is het in deze verkeerde wereld niet. Alles ziet en trekt naer boven, en verzuimt wat onder is. Daerom wordt het van boven meest te zwaer, en van onder te zwak, zoodat vele troonen op zwakke voeten staen.

- Och! Pieter, Pieter, gy weet niet hoe slecht gy

(55)

gedaen hebt, riep Elisabeth uit, zonder nogtans er by te voegen waerin hy slecht gedaen had.

Ondertusschen begon Pieter zyne school, zoodra de winter aengekomen was. Den eersten dag stelde hy zich voor de deur van het schoolhuis en ontving aldaer de kinderen. Hadden zy beslykte schoenen, dan moesten zy dezelve eerst met stroo afvegen en de zolen afkrabben aen het yzer dat naest de huisdeur vastgemaekt was, opdat zy den zuiveren vloer niet vuil zouden maken. Daerna zegde hy aen ieder van hen vriendelyk den goeden dag om hen te verwelkomen. Maer hadden zy onreine handen, dan moesten zy zich, eer dat zy inkwamen, aen de bron zuiver gaen wasschen.

Waren hunne hairen niet zuiver gekemd, dan zond hy hen naer huis om zich eerst te laten kemmen. Maer aen hen, die reinig en wel gekemd naer de school kwamen, drukte hy vriendelyk de hand.

De jongens en de meiskens verwonderden zich zeer. Eenigen schaemden zich, anderen lachten, en anderen weenden. Zoo iets was hun nog niet overkomen.

Den tweeden en den derden dag stond Pieter weder voor de schooldeur, en daerna nog menigen dag, tot dat allen zuiver ter schole kwamen, zoo als hy het bevolen had.

Naderhand ontving hy hen in de schoolkamer.

(56)

Wie dan met ongekemd hair, met ongewasschene handen

en aengezigt, of met beslykte schoenen kwam, werd op eene bank aen aller oogen ten toon gesteld, en, na eene uer lang aldaer gestaen te hebben, naer huis gezonden, om zich te laten reinigen.

Vele lieden uit het dorp waren daerover verstoord; maer zy hadden in de school niets te bevelen, en zy moesten de zaken laten gaen zoo als het Pieter wilde. Op die wyze kwam het zoo ver, dat, in weinige weken, al de schoolkinders, groot en klein, arm en ryk, uiterst zuiver

(57)

op hun lyf waren, ten minste zoo lang als zy zich by den schoolmeester bevonden.

Maer Pieter liet het daerby niet staen. Nadat hy de kinders dry maenden lang aen de orde gewoond had, gaf hy ook op de reinheid der kleederen acht. Morsigheid, stof en slyk durfden er niet op gezien worden, ofschoon ook de kleederen oud en versleten waren. Dit laetste vergaf hy, want het was de schuld der kinderen niet. Zy, die zich de gansche week het zuiverste getoond hadden, zoo wel in de school, als buiten de school, in het dorp, op de straten, in de kerk, op het

(58)

veld, waren zyne lievelingen. Aen die gaf hy de eerste week een heiligenbeeldje, of een stukje zeiden band, of een blad fyn briefpapier; de volgende week gaf hy hun weder een bewysteeken van zyne vriendschap; en eindelyk verkregen zy het regt des zondags met hem te gaen wandelen, of, in geval het weder te slecht was, by hem in zyn huis te komen en zyn groot beeldenboek te doorbladeren, waeruit hy menig schoone geschiedenis wist te vertellen.

Pieter was een man die ook by volwassene lieden in aenzien wist te komen, die in der daed nooit zwoer of vloekte, maer die niemand vreesde. Geen wonder, dat alle kinders hoogachting voor hem gevoelden en hem eindelyk byna meer lief hadden dan hunne eigene ouders. Daer had men moeten zien met welken eerbied zy hem allen aenspraken, hoe vriendelyk zy op hem aengingen, als hy hen bejegende, hoe zy hem zyne wenschen in de oogen zoekten te lezen, en hoe hy hen door eenen enkelen wenk gewillig gehoorzamen deed.

Dit konden de boeren van Goudendal niet begrypen, des te meer, daer deze schoolmeester noch van eenen hazelstok noch van eene berkenroede gebruik maekte.

Menige lieden werden angstig en vertelden zich de historie van eenen rattenvanger te Hameln, in Duitschland, die ook de kinders tot zich had weten te lokken, en

(59)

dezelve eindelyk allen in het hol van eenen berg gevoerd had, waer zy met hem verdwenen waren. Eenige oude boerenvrouwen zegden openlyk dat Pieter niet regt in zyne schoenen ging, en rieden den menschen hunne kinders niet meer by den schoolmeester te laten gaen. Doch zoo ver kwam het niet.

Maer Pieter zegde:

- De zuiverheid van het herte is de gezondheid der ziel. De zuiverheid van het lyf is de gezondheid van het ligchaem. De dieren mogen zich in het slyk wentelen, maer de mensch, als het evenbeeld van God, moet zich rein tot den reinen hemel wenden.

Zoodanig moet het begin van alle kinderopvoeding wezen, dat de kleine kinders weten dat zy menschen en veel beter dan de dieren zyn. Dan kan men alles uit hen maken; uit de dieren is niets te maken.

Pieter zegde verder:

- Een schoolmeester, die niet eenmael weet de zachte kinderherten door ernst en liefde zoodanig te leiden, dat zy hem met goeden wil volgen, verstaet zyn beroep slecht. En men deed zeer wel indien men op den rug van den schoolmeester den stok aen stukken sloeg, waermede hy de kinders tuchtigt, even alsof hy apen, honden en andere dieren te kastyden hadde, die geen verstand en geen menschelyk hert hebben.

(60)

Achtste hoofdstuk.

Wat verder in de school omgaet.

Maer het gerucht verspreidde zich welhaest in het dorp, dat Pieter de kinders vervoerde, dat hy hun eenen nieuwen godsdienst inboezemde en dat zy by hem niets goeds konden leeren. Want het was verschrikkelyk om te zien hoe de kinders alle dagen aendrongen om naer de school te gaen, daer toch te voren de jeugd niet gaerne met de school had te doen gehad; dit alles was niet natuerlyk. Daerby voegde men, dat het den ganschen dag doodstil, zoo als in eene kerk, in het schoolhuis was, waer men te voren, by menschen geheugen, niets dan geraes en het geschreeuw van de leerlingen wyduit door het dorp gehoord had; zelfs terwyl de kinders zongen, was het alsof men een bieëngebrom hoorde. Verder vernam men,

(61)

dat de meester in het gebed aenstootende nieuwigheden ingevoerd had, en dat de kinders tot hekserei opgeleid werden, daer zy reeds verdachtige teekens leerden teekenen.

Deze en andere aentygingen kwamen eindelyk ter kennisse van den eerwaerdigen pastoor en van den schoolopziener uit de stad. En, daer in der daed niemand wist noch begreep wat Pieter deed, werd de schoolopziener naer het dorp gezonden, om, gezamenlyk met den pastoor en den borgemeester, de tegen den schoolmeester ingebragte bezwaren te onderzoeken en af te schaffen. Deze kwamen op eenen morgen onverwacht, eer dat de school begonnen was, by Pieter; zy gaven hem te kennen waerom zy gekomen waren en bevalen hem de school in hunne tegenwoordigheid te doen zoo als hy gewoon was.

Daer nu de kinders het eene na het andere aenkwamen, waren zelfs aen hunne arme en versletene kleeders hunne zuiverheid en zindelykheid lief om zien; en de overheden waren niet minder verwonderd, toen zy hen allen eerst naer den meester zagen gaen, hem den goeden morgen wenschen, en zich daerna in stilte op hunne plaets begeven, waer zy vrolyk met elkander fluisterden en den vreemden heer aenzagen. De kinders waren twee-en-dertig in getal. Aen den eenen kant van de schoolkamer

(62)

zaten de jongens, aen den anderen kant zaten de meiskens.

Nadat zy allen verzameld waren, zegde Pieter met luider stem:

- Lieve kinders, laten wy ons, eer wy beginnen, voor den overaltegenwoordigen lieven God, onzen Vader, demoedigen, en hem onze gedachten en ons gebed eerbiediglyk voordragen.

Terwyl hy aldus sprak, vouwden de twee-en-dertig kinders hunne handjes te zamen, en zy zonken op de knien neder, de oogen vroom ter aerde nedergeslagen. Pieter zette zich ook op zyne knien. De pastoor, de borgemeester en de schoolopziener, zich al de kleinen voor den eeuwigen God ziende demoedigen, deden insgelyks en knielden ter aerde. Toen hief Pieter, na zich een kruis gemaekt te hebben, den Onzen Vader aen. Al de kinderen baden met hem den Onzen Vader en het Wees Gegroet.

Daerna stonden zy allen op, en de meestgevorderde leerlingen, hunne oogen naer eene groote zwarte plank wendende, waerop muzyk geschreven stond, begonnen een schoon vierstemmig morgenlied te zingen. Daerop lazen de beste lezers afwisselend een stichtend vers uit een boek. Ieder regel werd door de gansche school met halfluide stem herhaeld. Toen werd het boek toegedaen,

(63)

en ieder kind, door Pieter met eenen vinger aengewezen, zegde het vers uitwendig op.

Toen dit gedaen was, rigteden zich de kinders, in vier klassen verdeeld, naer even zoo veel verscheidene zwarte planken, op dewelke letters, lettergrepen en zelfs volzinnen geschreven waren. En allen teekenden yverig op hunne leijen of op het papier de voorschriften na. Pieter ging van kind tot kind, loofde het eene, onderwees het andere, deed aen een derde de pen of de griffel beter houden, en dergelyk meer.

Nadat eene uer alzoo doorgebragt was, verdeelden zich de kinders in vier hoopen, en men zag vier schoolmeesters in plaets van eenen optreden. Want zy die het beste lezen konden, schreven met kryt op zwarte planken letters, woorden of volzinnen, dewelke ieder hoop gezamenlyk of ieder leerling afzonderlyk met halfluide stem opzeggen moest. Pieter hield het oog op allen, en luisterde links en regts of ook allen de klanken, de woorden of de volzinnen juist opzegden.

Eene uer nu weder verstreken zynde, begonnen de leerlingen op de planken te cyferen. De eerste afdeeling bewerkte aftrekkingen, de tweede verdeelingen, de derde optellingen, en de vierde sprak getallen uit, of zegde het eenmael een op, en zoo verder. Pieter stelde aen de beste rekenaers geschrevene opgaven voor, en zy

(64)

bewerkten dezelve ieder afzonderlyk. Ten einde gaf elk de slotsom aen, die hy bekomen had. Alsdan zag Pieter in een boeksken, waerin de oplossingen aengeteekend waren, en hy zegde terstond of zy goed of slecht gerekend hadden.

Gansch bewonderensweerdig waren de stilte, de goede orde, en de leerbegeerte van allen. Zoo iets hadden de pastoor en de borgemeester nog in hun leven niet gezien.

Alsnu de morgen op deze wyze doorgebragt was, begaven zich de kinders, na weder gebid, en na den schoolmeester en de vreemden gegroet te hebben, in stilte naer hun huis. Maer op de straet was het een vrolyk gelach en volle vreugd onder de kleinen.

Na den middag zag men in de school de kinders weder naer de zwarte planken gerigt. Daer teekenden zy in hunne schryfboeken of op hunne leijen kunstige figuren uit regte en kromme liniën bestaende; zelfs waren er eenigen die reeds de omtrekken van bloemen en wonderbare vaten afbeeldden. Dit gedaen zynde, lazen de beste lezers aerdige en leerryke geschiedenissen en gesprekken voor. Daer had men het vermaek moeten zien dat de kinderen namen aen al wat zy hoorden. Daerna beval Pieter aen degene die het best schryven konden, de aengehoorde geschiedenissen in hun huis op te schryven en hem dezelve den volgenden dag te brengen, maer

(65)

zonder eene fout tegen de spelling gemaekt te hebben. Ten laetste riep Pieter openlyk met verdienden lof de namen van degene af, die, dezen dag, het best hunnen pligt vervuld hadden. En daer dezelve zes in getal waren, verschafte hy hun allen het vermaek, hun nog gedurende eene uer lang, iets schoons te vertellen. Hy verhaelde hun eene zeer verschrikkelyke geschiedenis van eenen man, die, op eenen strengen winterdag, op de landstraet door den slaep overvallen zynde, bevrozen was, zoodat men hem voor dood in een dorp bragt, en hoe hem onwetende boeren zoo gelyk in eene warme kamer brengen en hem by het vuer leggen wilden. Maer een geschikte doktoor, gekomen zynde, deed den bevrozenen man ontkleeden, tot aen zynen neus in den sneeuw steken, en dan in yskoud water leggen, waerna hy hem in een koud bed en in eene kamer zonder vuer brengen deed, alwaer hy hem zoo lang met wollen dekens wreef, tot dat de man, die men reeds voor dood aenzag, weder tot het leven terugkwam. Pieter vertelde hoe dit alles toegegaen was.

En zoo was de schooldag ten einde geloopen.

(66)

Negende hoofdstuk.

Van de zondagsschool en van den voorval in den molen.

Op deze en op andere wyzen onderwees Pieter de schoolkinders, en ieder dag bragt iets nieuws voor hen mede. De schoolopziener en de pastoor spraken grooten lof van hem, en noemden hem den voortreffelyksten schoolmeester van het geheele land.

Dit konden de boeren van Goudendal niet begrypen, en zy zegden onder elkander:

- Hoe toch kan Pieter de zaek beter verstaen dan de oude schoolmeester dien wy in onze jeugd gehad hebben? Maer hy weet de menschen te begoochelen, en hy

(67)

heeft den pastoor en den schoolopziener een rad voor de oogen gedraeid. Gansch in den haek is het met hem niet.

In den zomer was nooit in Goudendal school gehouden geworden, want de grootste kinderen moesten hunne ouders in het veld- en in het huiswerk helpen. Maer Pieter nam ook in den zomer de kleinste kinderen in de school op, en gaf hun eenige uren onderwys, of liet hen in zyn huis spelen, en hield hen in zynen hof of op zynen akker bezig, waer zy hem vergezelden, en de kleine steentjes van het veld raepten, of iets dergelyks deden. Als dit de andere kinders zagen, kwamen zy Pieter gemoedelyk bidden, dat hy hen zou laten mede doen, en hy nam dezelve ook nog, des avonds, in zyne school, en zette met hen het onderwys voort. Op de zon- en feestdagen ging hy zelfs met hen in het veld en in den bosch wandelen. Hy wees hun de giftige kruiden aen, en vertelde er hun verschrikkelyke geschiedenissen van. Of hy onderhield hen over het leven en het opvoeden der dieren, zoo wel der tamme als der wilde; over de bronnen, de stroomen en de zeeën; over de bergen en de berghollen; over de

verscheidene landen en de menschen die de aerde bewonen; over de sterren; en hy zegde hun hoe ver zy van ons staen en hoe groot zy zyn. Dit alles had hy gezien of in boeken geleerd.

(68)

De groote en volwassene jongens uit het dorp, dit vernemende, kregen lust om ook des zondags by Pieter te zyn. En hy liet het hun toe, want hunne diepe onwetendheid bejammerde hy. Hy leerde hun allerlei dingen, en schreef hun eene les voor, die zy, in de ledige uren der week, te huis lezen, uitrekenen en schryven moesten. Des zondags doorzag hy met hen de voorgeschrevene les, en alzoo werd het eene echte zondagsschool. Daer kwamen immer meer jonge lieden naer toe. Maer allen die niet rein waren, die de drinkhuizen bezochten, die met kaerten of dobbelsteenen speelden, die zwoeren of vloekten of slechten handel dreven, die stiet hy van zich weg. Hy diende hun tot scheidsregter, en deed toch immer alsof hy huns gelyke ware. Ook hielpen zy hem dankbaer en gaerne, in de week, zynen veldarbeid verrigten, zonder dat hy zulks van hen vorderde.

Maer de jonge lieden die het met Pieter hielden, werden door hunne makkers in het dorp uitgelagchen en bespot. Er werd hun een spotnaem toegevoegd, die van schoolmeesters en geleerden, en men speelde hun allerhande streken. De

gemeentebestuerders zagen met vergenoegen dat men Pieter en zyne vrienden vervolgde, want zy vreesden dat hy zich eenen aenhang wilde maken, om eens in hunne plaets gekozen te worden. Daerom ook spraken zy hem alle mogelyk kwaed na, en hitsten, by