Bijlage: Toelichting op het concept inrichtingsplan. Op weg naar een vernieuwde Grote Markt.
Vooraf
Dit document bevat een beschrijving van de ontwerpuitgangspunten, bezien vanuit de belangrijkste hoofdambities zoals beschreven in het Programma van Eisen. Bij elke hoofdambitie staat aan het eind een samenvatting hoe invulling is gegeven aan deze ambities en welke keuzes daarbij zijn gemaakt.
In het PvE hebben we vijf hoofdambities gedefinieerd voor de herinrichting van de Grote Markt:
De Grote Markt als:
-het centrale plein
-een ontmoetingsplein met verblijfskwaliteit -een levendig plein
-een voetgangersplein -een klimaat-robuust plein.
Daarmee willen we meer inzicht geven in de belangrijkste vragen en dilemma’s die tijdens het ontwerpproces de revue zijn gepasseerd. Tevens geven we een eerste inkijk in de wijze waarop we de ambities kunnen omzetten in een concreet concept inrichtingsplan.
Met deze verhaallijn en bijbehorende plankaart willen we de dialoog in het najaar ingaan. Daarmee vormt het concept inrichtingsplan de basis voor het verder uitwerken van het ontwerp tot een definitief inrichtingsplan en uitvoeringsplan eind dit jaar.
1 Het centrale plein
In het PvE hebben we deze ambitie als volgt omschreven: ‘de Grote Markt willen we opnieuw onderscheidend laten zijn als centraal plein van Groningen en ook ten opzichte van de andere stadsruimtes. De inrichting en programmering doen recht aan de historie en het karakter van de plek en haar hedendaagse positie in de stad. De identiteit van het plein komt grotendeels voort uit de ontstaanswijze en de veranderingen die het plein in de loop van de tijd heeft doorgemaakt. Dit vraagt een zekere tijdloosheid en hoge kwaliteit in de stoffering van het plein.’
De Grote Markt is van oudsher een centraal marktplein, ook al verschuift die functie naar de
Vismarkt, de karakteristieken van het plein willen we behouden: een verharde stedelijke ruimte waar de gevels de ruimte bepalen en de ruimte zo veel mogelijk ongedeeld en functioneel bepaald is. De opgave voor de herinrichting is evenwel om vooral ook de gebruiks- en belevingswaarde te
vergroten, mét zo veel mogelijk behoud van karakteristieken.
Dit spanningsveld tussen behoud van bestaande kwaliteiten en ruimte voor hedendaags (en toekomstig) gebruik, heeft ertoe geleid dat de keuze voor een ondersteunend ontwerpbureau is gevallen op Vogt LA, een bureau met internationale ervaring in het inrichten van stedelijke buitenruimte dat uitstekend in staat is om een balans te vinden tussen ruimtelijke kwaliteit en gebruikswaarde.
Uitgangspunten voor de nieuwe inrichting als ‘Het centrale plein’ overeenkomstig het PvE zijn als volgt vertaald in het concept inrichtingsplan:
• Het zoveel mogelijk vrijhouden van de wanden voor de beleving van één leesbare pleinruimte;
• In de basis eén vloer van gevel tot gevel;
• Een functionele indeling van de pleinruimte afgeleid van de historische zonering;
• Duurzame en hoogwaardige inrichting, met zowel een permanent karakter als ingebouwde ruimte voor flexibel gebruik.
Samenvattend voor de ambitie ‘de Grote Markt als hét centrale plein’ :
• Er is maar één Grote Markt:
• De bestrating van de nieuwe pleinvloer is afwijkend van het gele tapijt van de binnenstad, anders dan de Vismarkt of de Nieuwe Markt en karaktervol onderscheidend, uniek, en gebaseerd op lokaal aanwezige kwaliteiten.
• Het stadhuis komt weer op het plein te staan en de Martinitoren aan het plein.
• De uitwerking van de in de structuurschets van het PvE vastgelegde zonering, leidt in het nieuwe plan tot een unieke ruimtelijke toevoeging op het plein (de Circus
Maximus-lijn), die de ruimte en het gebruik van het plein organiseert.
• De toevoeging van bomen is zodanig dat de essentiële karakteristieken van het plein niet verloren gaan, maar juist worden versterkt. De bomen vormen een
betekenisvolle eigentijdse toevoeging.
• Er blijft ruimte voor onverwacht gebruik en grote samenkomsten of geplande stedelijke evenementen op het plein.
2 Ontmoetingsplein met verblijfskwaliteit
In het PvE hebben we deze ambitie als volgt omschreven: ‘de Grote Markt moet weer het plein van en voor iedereen worden. We willen van de Grote Markt een inclusieve en sociaal actieve
verblijfsplek maken, zodat meer mensen er langer blijven en meer verschillende mensen elkaar kunnen ontmoeten. De inrichting wordt vooral op verblijf en minder op doorstroming ingericht, met ruimte voor actieve ontmoeting’.
De kwaliteit van ontmoeten en verblijven wordt ten eerste bepaald door de mate van veiligheid en bescherming die de plek biedt, de mate van comfort dat ervaren wordt en als laatste de mate van genoegen en plezier die de omgeving oproept.
Dit heeft alles te maken met maat en schaal, enerzijds willen we de grootsheid van het plein zo veel mogelijk bewaren, anderzijds is er behoefte aan een toevoeging van menselijke schaal, beschutting en verblijfskwaliteit.
Het inrichtingsplan geeft conform het PvE antwoorden op deze vragen door een zorgvuldige geleding van de grote pleinruimte. Naast een geactiveerde gevelzone (herintroductie stoepzone aan de gevels en veilige comfortzone voor voetgangers) voegen we in de binnenranden van het plein de
zogenaamde ‘gemengde zone’ toe. Deze randzone van het plein zal worden ingericht op de menselijke maat en nodigt volop uit tot ontmoeten en verblijven. De gemengde zone is de plek bij uitstek waar spontane ontmoetingen plaats kunnen vinden, door commerciële terrassen en publieke zitplekken naast elkaar te plaatsen of zelfs te gaan mengen. Deze randzone omsluit het grote open middenplein waar de bestaande karakteristieke zichtlijnen gerespecteerd worden. Het lege plein biedt naast ruimte voor bijzondere gebeurtenissen en grootschalige evenementen ook ruimte die
In de gemengde zone is naast commerciële terrassen ook volop ruimte om zelf meegebrachte consumpties te nuttigen op een bankje, of een boek te lezen, of te werken op een laptop, naar mensen te kijken of gewoon lekker te zitten. We mikken daarbij op verschillende doelgroepen, van oud tot jong. Spelende kinderen vinden verschillende uitdagende plekken, voor ouderen weer aantrekkelijk om naar te kijken. Voor ouders is het prettig als er een terras of een openbare zitplek is nabij een speelplek. Belangrijk is dat kinderen veilig kunnen spelen.
Nadrukkelijk is hier ook de avond- en de nachtsituatie van belang, wanneer weer andere
doelgroepen op het plein samenkomen. Sociale veiligheid en belevingsaspecten spelen daarbij een rol, deze worden verder uitgewerkt in het uitvoeringsplan.
Essentieel voor meer verblijfskwaliteit op het plein is het toevoegen van intimiteit en menselijke maat. Dat kan door middel van meubilair, verlichting en zeker ook met bomen. Bomen op het plein maken plekken met een eigen schaal, bieden keuze om in de schaduw te zitten of in de zon.
In het concept inrichtingsplan is de plaatsing van bomen verder doordacht en ontworpen. In het PvE werd een tiental bomen geplaatst aan weerszijden van het open middenplein. Door deze bomen te groeperen tot één bomenblok ontstaat in het nieuwe inrichtingsplan een veel sterker effect op het plein; de pleinruimte blijft ‘heel’ en de leegte ervaarbaar. De dichter bij elkaar geplaatste bomen maken een plek binnen het plein met een andere schaal. Het bladerdak vormt een welkom filter, zowel visueel als auditief ten opzichte van de ruis die een stedelijk plein met zich meebrengt. De Bouma-ster wordt naar onder de bomen verplaatst, het aloude afspreekpunt op de Grote Markt krijgt hier een toegevoegde waarde als nieuwe ontmoetingsplek.
Zo ontstaat een nieuwe afstemming tussen enerzijds cultuurhistorische waarden van het plein en anderzijds welkome eigentijdse toevoegingen aan het verblijfsklimaat op het plein.
Naast de bomen in de bomengroep worden in aanvulling op de bestaande twee bomen nieuwe bomen toegevoegd aan de zuidzijde en noodwest-zijde.
Het Waagplein wordt aangevuld met een blokvormige haag of ander element en biedt beschutting en zit-/speelgelegenheden.
Samenvattend voor de ambitie ‘de Grote Markt als ontmoetingsplein’:
Van doorgangsruimte naar verblijfsruimte:
• Verschillende plekken met aanleidingen voor ontmoeting: rond water, met aanleiding voor spel, onder de bomen, op een terras of net erbuiten;
• Plekken met een verschillende schaal en sfeer, stenig of groen, keuze voor drukte of juist rust;
• Verblijfsplekken met hoge kwaliteit en geschikt voor tal van soorten gebruik;
• Uitnodigend voor alle doelgroepen, jong tot oud;
• Ook ongeprogrammeerde ruimte voor spontane invulling;
• Evenwicht tussen commerciële en publieke zitplekken;
• Bomen als toegevoegde waarde; nieuwe groene kwaliteiten op het plein; beschutting, schaduw;
• Aandacht voor 24/7; seizoenen, nachtleven.
3 Een levendig plein
In het PvE hebben we deze ambitie als volgt omschreven: ‘we stimuleren een aantrekkelijke mix van functies aan de Grote Markt en een aantrekkelijke programmering op het plein’.
In het PvE is gezocht naar een zonering op het plein die recht doet aan de functies van het plein en deze markeert. We zoeken naar een aantrekkelijke mix van commercieel gebruik en publiek gebruik, naast elkaar en waar dat kan door elkaar. Altijd staat het publieke karakter voorop, het plein is en blijft openbaar gebied en alle gebruik op het plein is in principe tijdelijk en flexibel.
De zonering uit het PvE is rechtstreeks overgenomen in het nieuwe inrichtingsplan: aan weerszijden van de comfortzone evenwijdig aan de gevels, waar voetgangers lopen en flaneren, zijn twee zones die zich lenen voor verblijf. Langs de gevels de stoepzone, waar gevelterrassen, uitstallingen of groen en zitgelegenheid een plek kunnen krijgen. Verblijven is hier kortdurig. Voor langduriger verblijf vindt men een plek naar keuze in de gemengde zone. Veelal zal het dan gaan om terrassen van de
aangrenzende horeca. Maar minstens zo belangrijk is het niet-commerciële zitten, waarbij in het ontwerp interessante nieuwe wisselwerking wordt gezocht.
De gemengde zone verkleurt aldus, afhankelijk van de plek op het plein en mede beïnvloed door wat er aan/achter de bijbehorende gevel aan het plein gebeurt. In het PvE is een verdeling gemaakt binnen de gemengde zone tussen een meer permanent deel langs de comfortzone, en een meer open en flexibel deel richting het open middenplein.
In het nieuwe inrichtingsplan is precies op de grens tussen beide zones een nieuwe structuur geïntroduceerd, de Circus Maximus-lijn. Deze wordt in materiaal onderscheiden binnen het plein en deze nieuwe lijn wordt drager van verschillende sfeergebieden, plekken met een eigen, aan de locatie ontleend, gebruik. Daarnaast is de Circus Maximus-lijn de ruimtelijke structuur binnen het plein waarop straatmeubilair wordt geplaatst, zitelementen, afvalbakken, lichtmasten, etc.
De Circus Maximus-lijn verbindt de verschillende verblijfsplekken rondom het open middenplein. De lijn loopt door de terrassenzone aan de zuidzijde van het plein, via de bomengroep met de
verplaatste Bouma-ster naar een plek aan de noordzijde waar water-spel verkoeling brengt, naast een plek ten noorden van het stadhuis waar de standplaatsen een nieuwe locatie krijgen in combinatie met een publieke zitplek. De Bouma-ster wordt in het voorstel verhoogd en is op die manier te gebruiken als markante ontmoetings- en zitplek. En tot slot: op het Waagplein wordt een (groen) element toegevoegd dat de ruimte ordent en plek biedt voor zitten en spelen.
Het lege en open middenplein is de flexibele ruimte bij uitstek. Op normale dagen om over te lopen of te fietsen. Bij grote festiviteiten en evenementen wordt het middengebied tijdelijk onttrokken en vervallen fiets-en loopbewegingen door het midden.
Grootschalige stedelijke evenementen kunnen binnen het nieuwe inrichtingsplan nog steeds plaatsvinden, mogelijk met een gewijzigde opstelling. Het plan voldoet aan de uitgangspunten van het PvE: behoud van de bestaande grote evenementen (kermis, Keiweek, ESN) en groei tot 8.000 bezoekers is gegarandeerd in het nieuwe inrichtingsplan. Een check op veiligheidsaspecten heeft plaatsgevonden. De bomengroep beperkt opstellingsmogelijkheden (voor grote podia aan de oostzijde), maar voegt ook nieuwe mogelijkheden t.b.v. evenementen toe. Aan de noordzijde zijn de opstellingsmogelijkheden juist verruimd ten opzichte van de structuurschets uit het PvE. Opstelling
nieuwe plek met kwaliteit toe, bijvoorbeeld voor een kerstmarkt of een boekenmarkt. De verhoogde ster is niet alleen een aantrekkelijke zitplek, voor kleinere evenementen kan het ook een podium zijn.
Het inrichtingsplan biedt ruimte voor een groepsopstelling van de standplaatsen, zodat geprofiteerd kan worden van elkaars aantrekkingskracht en een actieve plek op het plein aan de noordzijde ontstaat. De verplaatsing gaat gepaard met een nieuwe kijk op de vormgeving, aan het uiterlijk van de kramen worden eisen gesteld. De maximale formaten van de kramen worden opnieuw
vastgesteld, de kramen zullen daadwerkelijk mobiel moeten zijn en ’s avonds weggereden worden.
Bovendien worden nadere eisen aan de verschijningsvorm gesteld (materiaal/kleur, geen uitstalling of terras, indien mogelijk minimaal aan twee zijden geopend). Een en ander zal worden vastgelegd in een beeldkwaliteitsplan dat samen met het definitief inrichtingsplan kan worden vastgesteld. Hierin worden onder meer ook nieuwe kwaliteitseisen aan de inrichting van terrassen gesteld.
Samenvattend voor de ambitie ‘de Grote Markt als een levendig plein’:
Op alle momenten en voor alle doelgroepen dynamisch en geanimeerd:
• Loop en flaneerzones rondom het plein;
• Afspiegeling van de plintfuncties in de stoepzone en in de gemengde zone;
• De gemengde zone biedt een aantrekkelijke mix van publiek zitten en commerciële terrassen;
• Verschillende sfeergebieden met een eigen gebruik, versterkt door toepassing van: bomen, water, kunst, verlichting en speelaanleidingen;
• Evenementen kunnen plaatsvinden in het open middenplein, naast ongeprogrammeerd spontaan gebruik;
• Levendigheid is een aandachtspunt voor alle seizoenen en alle momenten van de dag.
4 Een voetgangersplein
In het PvE hebben we deze ambitie als volgt omschreven: ‘met het verdwijnen van de bus op de Grote Markt, ontstaat de kans om het plein opnieuw in te richten voor de voetganger. Niet langer is het grootste voertuig maatgevend, maar de voetganger. Dit biedt kansen voor meer verblijfskwaliteit op het plein en een betere toegankelijkheid.’
We richten ons daarbij in de eerste plaats op de meest kwetsbare verkeersdeelnemer: de
voetganger. Toegankelijkheid voor mensen met beperkingen en ouderen organiseren we structureel langs de gevels, volgens goed Gronings principe en zo veel mogelijk zonder hoogteverschillen in de bestrating. Uitstallingen en terrassen aan de gevel mogen alleen binnen de contour van stoepen aan de gevel, waarmee de loopzone ernaast gevrijwaard wordt van objecten. Deze comfortzone, robuust van 6 m breedte en voorzien van geleidelijnen voor blinden en slechtzienden, loopt rondom het plein, sluit aan op de trottoirs van de aangrenzende straten en biedt 24/7 toegankelijkheid voor iedereen. Ook bij evenementen op het plein.
Naast de voetganger is en blijft ook de fietser een belangrijke gebruiker van het plein. De Grote Markt is een belangrijke schakel in het fijnmazige fietsnetwerk van de binnenstad, zowel in oost- west richting als noord-zuid. Nadenken over alternatieve routes voor de fiets voor de drukke momenten doen we op de schaal van de gehele binnenstad. In het PvE hebben we al de keuze gemaakt om het fietsverkeer zoveel mogelijk te bundelen over het plein in twee noord-zuidroutes.
Voor de oost-westroute is het alternatief gekozen via de Rode Weeshuisstraat-Kreupelplein.
Het inrichtingsplan maakt duidelijk in verschijningvorm en inrichting dat voetgangers de
hoofdgebruikers zijn. Fietsers kunnen in principe overal (mede) gebruik maken van de ruimte, maar er wordt middels de inrichting, de situering van terrassen, de plaatsing van meubilair, standplaatsen, bomen en bijvoorbeeld water of kleine hoogteverschillen, gestuurd op waar fietsers zich vrijuit kunnen bewegen. Daarbij worden de twee voorkeursroutes altijd vrijgehouden in doorzicht en doorgang, waar noodzakelijk ook in bestrating (subtiel) gemarkeerd. Op deze manier proberen we fietsers zo veel mogelijk te bundelen, te ‘nudgen’ en te geleiden, zodanig dat de voetganger zo veel als mogelijk zich ongestoord over het plein kan bewegen en er veel aaneengesloten ruimte zal ontstaan waar volop ruimte voor voetgangers is.
Samenvattend voor de ambitie ‘de Grote Markt als een voetgangersplein’:
Voetgangers kunnen zich vrij en veilig bewegen:
• Prioriteit bij de voetganger, fietsers ‘te gast’;
• De voetganger is maatgevend voor de nieuwe inrichting van het plein;
• De inrichting straalt verblijfskwaliteit uit en is minder gericht op doorgaand verkeer;
• Toegankelijkheid 24/7 gegarandeerd middels royale comfortzones;
• Blijvende schakel in het fietsnetwerk, maar spreiding verlaagt de druk op het plein
• Fietsparkeren organiseren we in de directe omgeving in de stallingsvoorzieningen.
5 Een klimaat-adaptief plein
In het PvE hebben we deze ambitie als volgt omschreven: ‘de Grote Markt maken we robuust zodat het plein klimaatverandering aan kan. De nieuwe inrichting voegt grote bomen toe, biedt beschutting bij hitte en helpt wateroverlast op andere plekken voorkomen’.
De Grote Markt kleurt rood op de kaart van de hittestress-test, op zeer warme dagen is er behoefte aan schaduw. Bomen op het plein dragen bij aan verkoeling, en kunnen tegelijkertijd ook een grote bijdrage leveren aan de beleving of biodiversiteit. De discussie hoe bomen invloed hebben op het karakter van de Grote Markt, en hoe de Grote Markt onderscheidend kan zijn ten opzichte van de Vismarkt met bomenrijen aan weerszijden en het groene Martinikerkhof, heeft geleid tot een markante keuze. Door de bomen niet te spreiden in de open pleinruimte, maar juist te concentreren op één plek, ontstaat een krachtige, eigentijdse ruimtelijke toevoeging die qua klimaatverbetering veel meer oplevert dan individuele bomen. Ruimtelijk blijft de open pleinruimte grotendeels leeg rondom het blok met bomen tussen het stadhuis en de oostwand. De bomen maken een plek onder een transparant, maar aaneengesloten bladerdak, waarmee het klimaat gebaat is. De schaduwpartij, gecombineerd met minder instraling onder het bladerdak, levert aanzienlijke winst in de
gevoelstemperatuur op het plein. De bomen staan in halfverharding, waardoor water in de bodem kan dringen. Samen met opslag in de fundering onder de bestrating is de nieuwe Grote Markt goed in te zetten voor de buffering van water, dat in droge tijden deels ook weer ten goede komt aan de bomen.
Naast de 24 bomen in de cluster van de bomengroep worden nog eens circa 13 bomen toegevoegd op de Grote Markt in het voorliggende conceptplan.
Omdat de Grote Markt op (bijna) het hoogste punt van de binnenstad ligt, is de afstroom van hemelwater in het ontwerp voor het plein opgenomen. Vertraging van afstroom en buffering van hemelwater helpen wateroverlast in lagere delen van de binnenstad te voorkomen. Het hoogtepunt wordt op het plein verlegd, zodanig, dat er meer afstroom naar het noordelijk deel van het plein plaatsvindt. Hier wordt het noordelijk deel van de gemengde zone enigszins hol gelegd, zodat water zich kan verzamelen, om vertraagd aan de oppervlakte afgevoerd te worden, via de St Jansstraat richting Diepenring. In droge tijden vervullen deze plekken een rol als water-speelplek waarbij het water kunstmatig wordt aangevuld. Het watervlak in combinatie met stromend water of een mistwolk zorgt voor verkoeling op zeer warme dagen.
De bestrating wordt uitgevoerd in verharding met een open voeg, zodat water deels kan worden opgenomen. Met de keuze voor een lichtere kleur bestrating kan de opwarming op het plein en omgeving mede worden beperkt, het zogenaamde ‘albedo’-effect.
Samenvattend voor de ambitie ‘de Grote Markt als een klimaat-adaptief plein’:
Klimaat-robuustheid met bomen en wateropvang voor extra beleving:
• Bomen dragen bij aan verkoeling, vangen stof en CO2 af, verbeteren de biodiversiteit;
• Buffering van hemelwater helpt wateroverlast elders te voorkomen en is bruikbaar voor bewatering bij bomen;
• Hemelwater-opvang en -afvoer aan de oppervlakte draagt bij aan de beleving en is een aanleiding tot spel;
• Lichtkleurige bestrating heeft minder opwarming tot gevolg.
