Huisfluisterblog
Jaren 60 rijwoning, Rassegemstraat Terheijden
Een heel herkenbare jaren '60 rijwoning met een uitgebouwde keuken die al in de jaren '70 gerealiseerd is. De bewoner geeft aan dat er serieuze comfortklachten zijn: beneden en in de badkamer is het koud in de winter, boven op de ouderslaapkamer en de zolder is het bloedheet in de zomer,
Het energiemodel dat we van de woning maakten laat haarfijn het probleem zien : In de winter staat de woning in de schaduw van de achterburen, in de zomer schijnt de zon over de buren heen en laat de achtergevel de hele middag bakken in de hitte.
Ik stroop de mouwen op en ga de woning goed in kaart brengen om de bewoner aan inzichten te helpen die hij kan gebruiken om een toekomstplan te maken want hij wil hier nog heel lang blijven wonen.
Kenmerken
Bouwjaar : 1964
Type : Rijwoning woning met erker Oppervlakte : 109 m 2
Kuubs : 262 m 3
Gasverbruik : 1284 m 3 per jaar Elektriciteit : 2771 kWh per jaar Infiltratie : 12 ACH 50
De energierekening begrijpen
We zullen straks zien dat de luchtdichtheid van deze woning matig is. Dat leidt er in de praktijk vaak toe dat mensen tussendeuren dicht houden en accepteren dat het boven koud is. We zien dat ook weer bij deze woning: een relatief erg laag gasverbruik terwijl er toch heel veel winst te halen is met kieren dichten en optimaliseren.
Met 2700 kWh aan stroomverbruik zit deze woning onder het nederlandse gemiddelde en is er geen reden daar heel veel onderzoekstijd aan te besteden. Zoals altijd raden we aan om met een meetstekker eens een paar apparaten een paar
dagen in de gaten te houden om zicht te krijgen op wat de grootverbruikers zijn.
De schil van het gebouw
Er is een periode geweest in de naoorlogse bouw waarin de
begane grond vloer in beton werd uitgevoerd en de etagevloeren in hout. Deze woning is daar een mooi voorbeeld van.
Gevels
De gevels voor en achter zijn 27 centimeter dik en omdat de Nederlandse baksteen 10cm breed is komen we op een originele isolatiewaarde (door stilstaande lucht) van onder de Rc 0,5.
De gevel met lege spouw De gevel met geïsoleerde spouw
De zes centimeter spouw kan (bijvoorbeeld) met verkleefde EPS HR++-parels (dat zijn piepschuimbolletjes met een grafietlaag) gevuld worden voor een heel behoorlijk Rc 2. LET
OP : Zorg ervoor dat vleermuizen en andere fauna de spouw verlaten hebben voor je aan de slag gaat!
De druppels (condens) die de Ubakus rekentool toont zijn in dit geval niet erg omdat de droogtijd 1 dag is. Opmerkelijk is dat er hier door meerdere isolatie-adviseurs verteld was dat isoleren zo duur is dat het de moeite niet loont. Terwijl als je ergens veilig winst kan halen het wel in lege spouwen uit deze periode is. Omdat de verdiepingsvloeren van hout zijn en duidelijke luchttoetreding vertonen zou hier een vloeibare kierdichtend isloatieschuim ( aminotherm ) wel eens heel erg effectief kunnen zijn om zowel goed te isoleren als de
woning luchtdicht te maken.
Zie overigens met betrekking tot de isolatiewaarde van de gevel ook het stukje over glas en kozijnen verderop.
De uitbouw van de keuken uit 1970 is destijds op een andere manier gefundeerd als de woning zelf. Hierdoor is er wat zetting opgetreden. De scheuren zijn serieuze warmtelekken ontdekten we. Gelukkig zijn deze scheuren goed te herstellen met flexibel blijvende kitten en schuimen. Echt een klus voor een klusjesman met oog voor luchtdicht maken.
Vloer
Helaas was de kruipruimte niet bereikbaar maar vermoedelijk ziet het er onder de vloer net zo uit als in de woning 2 straten verderop waar ik eerder een blog over schreef (link). Het zou in dat gevoel de moeite lonen om op een handige plek een luik in de vloer te maken zodat de vloer van onderen goed geïsoleerd kan worden.
Het wordt nog niet vaak gedaan maar je zou ook kunnen overwegen om de hele kruipruimte (die hier niet zo heel diep schijnt te zijn) helemaal vol te blazen met EPS-chips.
(Dus niet alleen een laag op de bodem want de kruipruimte is geventileerd en er komt dan nog steeds koude lucht langs de onderkant van de vloer.
Een kostbaarder alternatief is om de bestaande vloer te verwijderen en te vervangen door een vloer van schuimbeton of zelfs een zelfdragende renovatievloer. Voordeel van zo'n oplossing is een zeer hoge isolatiewaarde met geïntegreerde vloerverwarming.
Ik denk, alles overziend, dat de meest rationele eindsituatie is om een geïsoleerd luik te maken, de vloer en fundering goed te isoleren en vloerverwarming in te frezen in de cement-dekvloer.
Plafond woonkamer
Normaal heeft dit niet veel aandacht nodig, maar omdat de houten balkenvloer in direct contact staat met de gevels, zien we hier behoorlijk wat luchtlekken. Bij plafondrenovatie een
aandachtspuntje, maar niet iets wat je "eventjes"
kan fixen.
Dak
Het dak is zelf geïsoleerd met steenwol en afgewerkt met gips. Tijdens de blowerdoortest zien we veel luchtlekken lang de randen. Een reminder voor iedereen die hiermee aan de slag gaat: plak de stroken steenwol luchtdicht af en vergeet de randen niet!
Kozijnen / Glas
Boven zijn de kozijnen recent vervangen en van HR++ glas voorzien. Maar daar staat de verwarming uit en de ramen open om lekker fris te kunnen slapen. Beneden zien we alleen maar thermopane: eerste generatie dubbel glas zonder gasvulling. Hier doet zich een situatie voor die je bij doorzonwoningen ongelooflijk vaak tegenkomt: ik heb hieronder de vlakken aangegeven waar beneden glas of kozijn zit. Wat blijkt? Eigenlijk het hele vlak waar warmte door verloren gaat is glas en kozijn! En je kan deze woning dus qua "warmteverlies door de gevels" upgraden naar 2021 door de puien te vervangen en van tripple glas te voorzien.
Een relatief goedkope oplossing met hoog
energetisch effect is om het thermopane glas te
vervangen door HR++ glas met een U-waarde van 0.8 met warm edge spacers. Zeker als de kozijnen nog in goede conditie zijn is dit een goede oplossing. Wel moeten aansluitingen tussen kozijn en stucwerk goed afgedicht worden.
Luchtdichtheid, kierenjacht
Ik was erg benieuwd naar hoe het met de luchtdichtheid van deze woning gesteld was. De eerste meting leverde een waarde va 12 ACH 50 op. Ofwel bij windkracht 5 wordt 12 keer per uur de lucht in de woning ververst. Genoeg ventilatie zou je denken maar bij de koffie liepen de CO 2 - en fijnstof waarden (in de buurt werd een houtkachel gestookt) snel op. En die combinatie zien we vaker. Veel kieren staat dus niet gelijk aan goed geventileerd.
De makkelijk vindbare kieren leverden onderstaande tabel op.
1 luchtwisseling per uur langs makkelijk vindbare kieren wisten we te schrappen. Bij dit soort woningen met een houten kap blijft het dak een groot lek, dat merk je als je onderaan de trap staat. Er komt dan echt een
storm van boven naar beneden die minder wordt naarmate je verder naar de zolder loopt alwaar je langs alle randen en doorvoeren de lucht naar binnen voelt stromen. We maken een tussenstop in de badkamer waar we veel koude lucht over het plafond voelen stromen.
Er zijn plannen voor een badkamerrenovatie en als het plafond er uit ligt,kan de aansluiting van het dak op de muur meteen goed luchtdicht gemaakt worden zodat de nieuwe
badkamer een warm plafond krijgt. Leuk idee om dan ook plafondverwarming aan te leggen? Door naar de zolder.
Ik had van deze woning geen gedetailleerde bouwtekeningen maar op basis van de onderstaande schets is al wel in te schatten dat de aansluiting dak/muurplaat goed luchtdicht krijgen een hele klus gaat worden:
Het zal erg leerzaam zijn om dat knieschot eens weg te halen en te kijken hoe het precies in elkaar zit en om dan voor de hele wijk een nieuw principe-detail te maken van hoe je dat luchtdicht en goed geïsoleerd krijgt. Want het is natuurlijk makkelijk gezegd "hup, dak eraf, nieuw dak er op" maar in principe kan dat houten dakbeschot, als het goed droog is, nog eeuwen mee en kan het tussen de gordingen prima geïsoleerd worden tot hele fijne isolatiewaardes.
Tenslotte zagen we in de tabel hierboven we dat de voordeur een behoorlijk luchtlek was maar ook qua warmteverlies is hij niet optimaal. En dan kom je op het punt waarop je je afvraagt of je niet een voordeur wilt die:
- luchtdicht is
- geen brievenbus heeft - driepuntssluiting heeft - goed geïsoleerd is
- als een Zwitserse kluis dicht valt - een modern uiterlijk heeft
- strak in de lak zit
… en dan zou het zomaar kunnen zijn dat de deur na 60 jaar vervangen eigenlijk een heel aantrekkelijk alternatief wordt voor grondig renoveren.
Ventilatie
We zagen al dat de woning ondanks zijn matige luchtdichtheid toch maar matig
geventileerd was. Dit type rijwoningen en wie deze blogs vaker leest begint een refrein te herkennen : op zolder is plek en achter de knieschotten is plek voor aan en afvoerleidingen.
Als de badkamer goed geventileerd wordt waarbij de frisse lucht van de gang komt in plaats van via het klepraampje van buiten dan wordt die badkamer veel warmer, helemaal als de gevel geïsoleerd wordt. Wat mij betreft kan het klepraampje er uit en vervangen worden door vast glas waardoor de badkamer een luchtlek armer en veel licht rijker wordt.
Installaties
Deze woning heeft een ketel die na 12 jaar uit de verhuur mag.
Ik duw de buis van de luchtaanvoer recht (fout aangesloten cv-ketels afvoeren en
luchtaanvoeren, daar kan ik een boek over schrijven, wat zouden al die monteurs toch doen als ze ketelonderhoud plegen en de inspectiesticker
aftekenen?) en bekijk de staat van het leidingwerk. De
waterdruk is met 1 bar erg laag (veel ketels springen in storing onder de 1 bar) en dat kan duiden op lekkages in het 50 jaar oude circuit. Moet deze ketel vervangen? Nee ik denk het niet,
als hij goed onderhouden wordt kan hij nog mee tot er ervaring is opgedaan met de woning die veel zuiniger is gemaakt.
De infraroodcamera geeft een indicatie van de waarom de zolderkamer maar niet warm wil worden, alleen het meest rechtse stukje van de daar hangende radiator wordt warm.
Vermoedelijk zit hij vol lucht of is verkeerd om aangesloten. Ook de lage waterdruk helpt niet mee.
En nu we het toch over de aansluitingen van radiatoren hebben, boven op zolder is de distributie met 22 mm stalen leidingen op zich prima, maar de leidingen naar de rest van het
huis zou ik wel een keer op de onderhoudslijst zetten.
Ze zijn maar 15mm dik, 50 jaar oud en niet geschikt om lage temperatuur convectoren of vloerverwarming op aan te sluiten. Dikkere leidingen en waterzijdig ingeregelde ventielen horen bij een efficiënt en regelbaar verwarmingssysteem in elk huis in
Nederland. In het verlengde hiervan ligt een per ruimte vraaggestuurde afgifte met een slim zoneringssysteem wat veel comfort en besparingen brengt in tijden van Corona wanneer je je kantoorkamer wilt verwarmen zonder de woonkamer op te stoken.
Al met al reden om een warmtedistributie renovatie op de onderhoudslijst te zetten.
Een slimme volgorde van aan de slag gaan met de woning Focus warme woonkamer
● (schuim) isolatie
● glas vervangen door HR++ -.8 - Warm Edge
● vloerluik, waardoor je kan isoleren
● kaderdichting ramen
● vloerverwarming (maar dat is natuurlijk wel een hele klus)
● Ventilatiesysteem
Focus warme badkamer (bij renovatie)
● plafond luchtdicht maken - aansluiting dak-muur aanpakken
● bij nieuwe badkamer ook een douche WTW meenemen (die in een hoekje van de onderliggende WC geplaatst kan worden)
● GEEN elektrische vloerverwarming nemen (liever watergedragen)
Ingrediënten voor een energietransitieplan zijn (in logische volgorde)
● Glas beneden vervangen door HR++ U glas = 0,8 warm edge
● Kierdichtende gevelisolatie
● Vloerisolatie, vergeet de fundering niet
● Voordeur renoveren of vervangen
● Vloerverwarming maar gelijk, dan is de woning klaar voor laagtemperatuur
● Ventilatieoplossing op zolder
● Dak luchtdicht maken en isoleren (met biologisch isolatiemateriaal als vlas of houtvezel)
● Waterzijdig inregelen van het verwarmingscircuit.
Een route naar ooit van het aardgas af?
Deze woning zou morgen aangesloten kunnen worden op het aan te leggen echt duurzame warmtenet, de oude ketel hoeft dan niet meer vervangen te worden en je hoeft ook niks te doen aan kierdichting, isolatie en ventilatie. Dan heb je net zo'n koud, slecht geventileerd huis als nu, maar dan zonder aardgas, transitie geslaagd. Wij geloven niet dat
woningeigenaren op hun handen gaan zitten en wachten op díe energietransitie. Mensen willen aan de slag met hun woning om deze weer bij de tijd te brengen, veel woningen zijn inmiddels meer dan een halve eeuw oud en vragen om een onderhoudsplan dat de woning ook verduurzaamt. Er spelen comfort en onderhoudsvragen en die zijn urgent.
Van dit type woning staan er een hele hoop bij elkaar en dan is de vraag of iedereen aan het eind van zijn eigen energietransitie-plan een eigen luchtwarmtepomp moet gaan nemen of dat je iets collectief gaat doen zoals hier in Terheijden.
De "warmte" voor het warmtenet komt uit de Mark en wordt met elektrische
warmtepompen omgetoverd in hoogwaardige warmte door middel van de windmolen langs de A16. Heel veel duurzamer krijg je het niet.
We hebben ook gezien dat het aannemelijk is dat als de woning in stappen energiezuiniger gemaakt gaat worden door te investeren in comfort en gezondheid dat de warmtevraag zo laag wordt dat het maar de vraag is of een hoge temperatuur warmtenet nog wel nodig is.
Met vloerverwarming zou deze woning het wel heel goed toekunnen met een warmtenet met veel lagere temperaturen en dat dat zit ook in de toekomstvisie van het warmtenet. Een match made in heaven.
Huisfluisteraar: Lars Boelen
Disclaimer
We helpen met het brengen van inzichten om de woningeigenaren te helpen om hun eigen woning, wensen en prioriteiten beter te leren kennen. En we helpen ook kennis op te doen van wat er mogelijk is in en met de woning. We proberen op basis onze ervaring en van wat we in de woning en aan de keukentafel met de bewoner ervaren een beeld te schetsen van wat een logische combinatie van maatregelen is maar ook in welke stappen en met welke timing dit kan.
We willen hiermee helpen om een goede start te maken want "het venijn zit hem in de start". Dat is onze rol: de woningeigenaar vroeg in het proces op efficiënte wijze bij te dragen aan een goede start.
Marktpartijen, uitvoering
Daarna komt natuurlijk de uitdaging om het plan en de eerste stap verder uit te werken met
marktpartijen. Dat zal lang niet altijd even gemakkelijk zijn! Want wat zijn de goede producten? Hoe vind ik uitvoerders? Hoe weet ik dat het een goede uitvoerder is? Hoe weet ik dat de offerte goed is? Antwoorden op die vragen zijn vooraf niet te geven. Dat vraagt om een proces waarbij je als woningeigenaar de rust, het geduld en de ruimte hebt om je dit eigen te maken. Dit is niet op te lossen met een adviseur. Het kan wel, maar dan is het logischer om een bouwbegeleider en adviseur in de hand te nemen. Huisfluisteraars zijn geen adviseurs en hiervoor dus ook niet beschikbaar. Onze vurige hoop is het dat het voor woningeigenaren in toenemende mate
eenvoudiger gaat worden om met hun vraag op marktpartijen af te stappen. Onze verwachting is dat dit in kleine stapjes gaat en het zeker de komende jaren nog het nodige bloed, zweet en tranen gaat vragen van de woningeigenaren als opdrachtgever.
Bovenstaande betekent als vanzelfsprekend dat aan deze tekst geen rechten ontleend kunnen worden.
Opdrachtgever
De warmtetransitie is een complexe opgave. Deze blogs worden geschreven om ook anderen inzicht te bieden. De uitgebreide metingen aan de woning zijn gedaan in het kader van de pilot ‘ thuis energiebesparen doe je zo ’. Ze worden financieel mogelijk gemaakt door een bijdrage van de gemeente Drimmelen en het programma Sociale Innovatie Energietransitie (Samenwerking provincie Brabant – Enpuls). Een belangrijke voorwaarde bij deze ondersteuning is het laten zien en delen van ervaringen."
Resultaten rekenwerk energiemodel PHPP
Startpunt
Gevel Rc 0,5 / vloer Rc 0,5 / dak Rc 2 / Thermopane beneden / Systeem A / 12 ACH50
Z o G oed A ls R edelijkerwijs K an
Schil Rc2 / Vloer Rc4 / Dak Rc 6 en luchtdicht / N 50 = 2 / WTW / Glas HR++ 0,8
