1 CD / A ctueel 15-9-1990; Koole en Ten Napel, ‘De conservatieve verleiding’.

Noten bij de Verantwoording

1 CD / A ctueel 15-9-1990; Koole en Ten Napel, ‘De conservatieve verleiding’.

2 Bornewasser, ‘Het christen-democratisch karakter’; Van Kessel, ‘Van voorzichtige meelopers’, 64-67.

3 Dechert, ‘Christian democracy’.

4 Hahn en Fugmann, ‘Die Europäische Christlich-demokratische Union’, 268.

5 Ten Napel, ‘Een eigen weg’, 52-54.

6 Ibidem, 354-356.

7 Bornewasser, ‘Het christen-democratisch karakter’, 26-27.

8 Van Kersbergen, ‘The distinctiveness’.

9 Irving, The christian democratic parties, xxi en 260. Vgl. van dezelfde auteur: ‘Christian democracy’.

10 Papini, The christian democrat international; Jansen, The European People’s Party.

11 Caciagli e.a., Christian democracy; Hanley (ed.), Christian democracy; Lamberts (ed.), Christian democracy; Gehler, Kaiser en Wohnout (Hrsg.), Christdemokratie. De typering van Caciagli in:

‘Doomed to govern?’, 11.

12 Durand, L’Europe, 22.

13 Horner, Konservative und christdemokratische Parteien, 218-221.

14 Layton-Henry (ed.), Conservative politics, 1-20, vooral 16-17. De citaten op 1 en 17.

15 Morgan en Silvestri (eds.), Moderates and conservatives. Zie met name de ‘Introduction: the chal- lenge to the Euro-moderates’, 1-13.

16 Kohler en Myrzik, ‘Transnational party links’, 216.

17 Girvin (ed.), The transformation. Zie vooral 7-10 en de bijdrage van Lucardie, ‘Conservatism’.

18 Steiner, European democracies, 13.

19 Gallagher, Laver en Mair, Representative government, 70-73.

20 Veen (Hrsg.), Christlich-demokratische und konservative Parteien. De ‘Vorbemerkung’ van Veen is opgenomen in deel 1, blz. 1-4.

21 Mény, Government and politics, 49-53.

22 Ten Napel, ‘Christen-democratie’, 236-237; Lucardie, ‘De ideologie’, 53. Zie ook: Lucardie en Ten Napel, ‘Van confessioneel naar liberaal-conservatief?’.

23 Van Kersbergen, ‘The distinctiveness’; idem, ‘Het centrum’, met name 285-288. Zie ook zijn dis- sertatie: Social capitalism. Ook Hanley ziet, ondanks de terreinwinst van de ‘minimalists’ of ‘prag- matists’, nog steeds een onderscheid tussen de christen-democratie en het conservatisme: zie Han- ley (ed.), Christian democracy, 5.

24 Lamberts, ‘General conclusions’.

25 Woldring, De christen-democratie, vooral 295-305. Woldring was onder meer van 1995 tot 1997 partijbestuurslid van het cda.

26 Hartmann, ‘Strukturprobleme’, 193.

27 Bosmans, ‘Das Ringen’; Van Kessel, ‘Van voorzichtige meelopers’.

28 Jansen, ‘Zur Entwicklung’, 254-255.

29 Boterman, Duitsland als Nederlands probleem, 29.

30 Voor de anti-Duitse sentimenten bij de Nederlandse christen-democraten zie bijvoorbeeld: Prid- ham en Pridham, Transnational party co-operation, 201; Bosmans, ‘Das Ringen’. Voor de gevoe- lige Nederlands-Duitse relaties in het algemeen zie bijvoorbeeld: Wielenga, Van vijand tot bond- genoot en Vis en Moldenhauer (red.), Nederland en Duitsland alsmede de daar opgegeven litera- tuur.

Noten

31 Voor een uitgebreid overzicht van de historiografie van de christen-democratische partijen in West- Europa: Bornewasser, (On)partijdig?

32 Verkuil, Een positieve grondhouding; Ten Napel, ‘Een eigen weg’; Zwart, ‘Gods wil’.

33 Luykx en Righart (red.), Van de pastorie; Van Kersbergen, Lucardie en Ten Napel (red.), Geloven in macht.

34 Metze, De stranding; Kroeger en Stam, De rogge; Versteegh, De honden blaffen.

Noten bij de Proloog

1 Franstalig verslag van het XIIe nei-congres, Scheveningen, 8/9-5-1958, in: archief Beernink 16; ^KSM 12(1958-1959), 121-124; Nederlandstalig verslag van het congres (vermoedelijk van Hahn), in: ar- chief Beernink 16; övp Pressedienst, ‘Internationale christlich-demokratische Gespräche. Dr. Ma- leta über den n.e.i.-Kongress von Scheveningen’, 14-5-1958, in: archief kvp 1832; Bosmans, ‘Das Ringen’, 146-147; Kaiser, ‘Deutschland’, 709. Perscommentaren over het verslag in: Trouw 9-5- 1958; de Volkskrant 10-5-1958; De Tijd 9-5-1958; De Maasbode 10-5-1958; Het Binnenhof 10-5- 1958; Nederlandse Gedachten 17-5-1958; De Opmars mei 1958; Koningin en Vaderland 9-5-1958.

De evaluatie van Hahn in: ‘Kongres der n.e.i.’, in: archief arp 13-82. Erhards biograaf achtte de kwestie niet de moeite van het vermelden waard. Zie: Hentschell, Ludwig Erhard.

2 K.J. Hahn aan leden Equipe 18-4-1958, in: archief Beernink 16; notulen Equipe 10-7-1958, in: ar- chief kvp 1158. Voor de voorbereiding van het bezoek: de correspondentie tussen Milne en Hahn tweede helft 1958, in: archief kvp 1834.

3 K.J. Hahn, ‘Een eerste ontmoeting tussen de Nederlandse en Britse Equipe van de n.e.i. (31 okto- ber-3 november)’, 10-11-1958, in: archief kvp 1835.

Noten bij Deel I

1 Hiervoor is onder meer gebruik gemaakt van: Irving, The christian democratic parties; Becker, ‘The emergence’.

2 Mayeur, Des partis catholiques, 159; Durand, L’Europe, 105; Chenaux, ‘L’Église catholique’, 608.

3 Voor de opkomst van de christen-democratische partijen en de afstand die zij namen van de kerk:

Mayeur, Des partis catholiques; Kalyvas, The rise; Conway, Catholic politics.

4 Hiervoor is geput uit: Gehler, Kaiser en Wohnout (Hrsg.), Christdemokratie.

5 Leonardi en Wertman, Italian christian democracy, 21-89.

6 Letamendia, Le Mouvement Républicain Populaire, 49-80.

7 Kleinmann, Geschichte der CDU , 15-130.

8 Baring, Im Anfang.

9 Gerard, ‘Van katholieke partij’; Witte, ‘Het maatschappelijk-politieke leven’ (citaat op 209); Luykx, Politieke geschiedenis, 447-452; Conway, ‘Belgium’.

10 Wende (Hrsg.), Lexikon, 389-390; Irving, The christian democratic parties, 190-191.

11 Ten Napel, ‘Een eigen weg’, 38-41; Bosscher, Om de erfenis; Van Spanning, De Christelijk-Histo- rische Unie 2e helft, 30-45; Bornewasser, Katholieke Volkspartij I, 107-156.

Noten bij Deel I Hoofdstuk 1

1 Hanschmidt, ‘Eine christlich-demokratische “Internationale”’; Müller, ‘Das “Secrétariat Interna- tional”’.

2 ‘Procès-verbal de la Conférence politique internationale de Lucerne 27 Février-2 Mars 1947’, 22-3- 1947, in: archief-De Schryver 7.2.1; aantekeningen De Gou van de conferentie in Luzern (kopie in bezit auteur).

3 Voor de meest kritische beschouwing van de nei zie: Bosmans, ‘Das Ringen’. Verder ook: Gisch,

‘Die europäischen Christdemokraten’; Wolfram Kaiser, ‘Begegnungen’; idem, ‘Deutschland’. Voor een sfeerschets van de nei-congressen: Schuijt, ‘Levenslogboek’, 141. Bornewasser, Katholieke Volkspartij I, 441-442; Gehler, ‘“Politisch unabhängig”’; Reichhold, Geschichte der ÖVP , 175-176.

4 Bosmans, ‘Das Ringen’, 132; Bornewasser, Katholieke Volkspartij II, 133; Kaiser, ‘Deutschland’,

718-719.

5 Zie bijvoorbeeld: Irving, The christian democratic parties, xviii.

6 Kwanten, August-Edmond De Schryver (2001), 484-485; umdc, La démocratie chrétienne, 113- 116; Baumgartner, ‘La c.d.u.’, 146.

7 Burgess, ‘Politischer Katholizismus’, 130-133; Gehler, ‘Begegnungsort’.

8 Kaiser, ‘Begegnungen’, 152-154; Horner, ‘Parteienkooperation’.

9 Pridham en Pridham, Transnational party co-operation, 17-18 en 27; Chenaux, Une Europe Vati- cane?; Hix en Lord, Political parties, 11-16 en 26-27; Burgess, ‘Politischer Katholizismus’; Berstein, Mayeur en Milza (dir.), Le ^MRP ; Kleinmann, Geschichte der ^CDU , 481-492; Irving, ‘Italy’s christian democrats’.

10 Urwin, The Community, 34-39; Bruins Slot, … en ik was gelukkig, 166-175.

11 Urwin, The Community, 43-57.

12 Europees Parlement; Jansen, The European People’s Party, 54-55.

13 Van Oudenhove, The political parties, 17-18.

14 Ibidem, 19-29 en 53-58; Fitzmaurice, The party groups, 19-20 en 44-45.

15 Van Oudenhove, The political parties, 59-61; Fitzmaurice, The party groups. Vgl. Pridham en Prid- ham, Transnational party co-operation, 32.

16 Hahn en Fugmann, ‘Die Europäische Christlich-Demokratische Union’, 263; Kohler en Myrzik,

‘Transnational party links’, 193.

17 Pridham en Pridham, Transnational party co-operation, 33-34. Voor de Socialistische Internationa- le zie bijvoorbeeld Günsche en Lantermann, Kleine Geschichte, voor de Liberale Internationale Smith, A sense of liberty.

18 Bornewasser, Katholieke Volkspartij I, 446-447 en II, 133-134; Heinen-von Borries, ‘Die Katholi- sche Volkspartei’; Bosmans, ‘Das Ringen’; Dik, ‘Christen-democraten’; Dik en Singelsma, ‘arp’.

19 Van Heerikhuizen, Pioniers, 157-171 en 185-199.

20 Nederlandsche Gedachten 13-8-1947.

21 Stukken betreffende deze conferenties in: archief arp 123-1486 en archief Bruins Slot 5-27; Van Kessel, ‘Van voorzichtige meelopers’, 70.

22 ‘Rapport over besprekingen met enkele figuren uit de Kristelig Folkeparti in Noorwegen’, augus- tus 1951, in: archief Bruins Slot 5-27.

23 Zwart, ‘Gods wil’, 198-199; notulen dagelijks bestuur 1-9-1953, in: archief kvp 219.

24 Jaarverslag A . R . P . 1956, 79-80.

25 Ten Napel, ‘Een eigen weg’, 53. De notulen van deze vergadering, waarvan Ten Napel nog gebruik heeft kunnen maken, bevinden zich niet meer in het arp-archief. Verder: Van Kessel, ‘Van voor- zichtige meelopers’, 70-71; stukken betreffende de aansluiting van de arp bij de nei in: archief arp 170-1759; notulen centraal comité 18-1-1954, in: archief arp 17-135.

26 Notulen hoofdbestuur chu 7-11-1953, in: archief Beernink 3. De tegenstemmers waren de be- stuursleden P.M. Franken-van Driel, G. Maatjens en J. Richter, zodat gesteld kan worden dat de partijtop wèl akkoord ging.

27 Notulen hoofdbestuur 19-6-1954, in: archief chu 38; Van Niftrik, ‘Tien jaren’, 41-46.

28 Notulen dagelijks bestuur chu 29-1-1955, in: archief Beernink 3.

29 Notulen hoofdbestuur 12-3-1955, in: archief chu 38.

30 Koningin en Vaderland 9-8-1957.

31 Koningin en Vaderland 15-1-1960.

32 Van der Poel aan dagelijks bestuur, 20-12-1956, in: archief kvp 223.

33 ‘Statuut van de Nederlandse afdeling der Unie van Christelijke Democraten. (n.e.i.), 1-1-1954, in:

archief arp 149-1613; notulen Equipe 20-7-1954, in: archief Beernink 15.

34 De groei, 25-26; Ten Napel, ‘Een eigen weg’, 52-54; Verkuil, Een positieve grondhouding, 48;

Zwart, ‘Gods wil’, 198-199.

35 Voor de discussie over het direct gekozen Europees Parlement in Nederland: Camphuis, ‘Voorop in een achterhoedegevecht’, 25-55.

36 De Jong, ‘Europese partijvorming’. Zie ook zijn dissertatie: Politieke organisatie.

37 Van Oudenhove, The political parties, 123-137 en 231-232; Fitzmaurice, The party groups, 43; Ur- win, The Community, 82-83. Feitelijk ging de vergadering pas in maart 1962 officieel ‘Europees Parlement’ heten.

38 Van Oudenhove, The political parties, 128; correspondentie Caselli augustus 1958-april 1959, in: ar- chief kvp 1834-1835. Vgl. Kwanten, August-Edmond De Schryver (2000), 493-494, waar gesugge- reerd wordt dat dit initiatief gesteund werd vanuit de Italiaanse dc. De hier gebruikte documenta- tie onderschrijft dat niet. Overigens vermeldt de minder uitgebreide annotatie van de handelseditie (2001) de naam van Caselli niet.

39 K.J. Hahn, ‘Kort verslag van de bijeenkomst der partijvoorzitters, resp. vertegenwoordigers van de

Christen-Demokratische Partijen der zes Schuman-landen, gehouden te Brussel, op 29 juli 1957’, in: archief arp 13-82; Kwanten, August-Edmond De Schryver (2001), 486; Kaiser, ‘Deutschland’, 697; Van Oudenhove, The political parties, 154; Gresch, Transnationale Parteienzusammenarbeit, 84-85; Pridham en Pridham, Transnational party co-operation, 30-31 en 34; Kohler en Myrzik,

‘Transnational party links’, 194.

40 Notulen dagelijks bestuur 17-11-1958, in: archief kvp 224.

41 Notulen Equipe 8-12-1959, in: archief kvp 1159; stukken betreffende het manifest in: archief kvp 1229.

42 Van Oudenhove, The political parties, 234-235; stukken gemeenschappelijk manifest in: archief kvp 1229; stukken persconferentie 8-5-1962, in: archief arp 13-83. De uiteindelijke tekst is opgenomen in: Brinkel en Compagner, Verhalen, 99-102.

43 Van Oudenhove, The political parties, 226-231; Corbett, Jacobs en Shackleton, The European Par- liament, 10-11.

44 Hiervoor is onder meer gebruik gemaakt van: Verhallen, Fernhout en Visser (red.), Corporatisme in Nederland; Akkermans en Nobelen (red.), Corporatisme en verzorgingsstaat; De Liagre Böhl,

‘De confessionelen’, in het bijzonder over de pbo: 112-113; Bornewasser, Katholieke Volkspartij I, 46-53, 80-81, 307-309; Salemink, ‘Debat’; Hertogh, ‘Geene wet’, 165-204. Voor de opvattingen van Romme over het corporatisme: Bosmans, Romme, 370-384.

45 Salemink, ‘Debat’, 157.

46 Ter Heide, Ordening en verdeling.

47 Bornewasser, Katholieke Hogeschool Tilburg, 134-161; Ammerlaan, Het verschijnsel Schmelzer, 24-27; Bosmans, ‘Een gedreven politicus’, 229-230.

48 De Liagre Böhl, ‘De confessionelen’, 113.

49 Zwart, ‘Gods wil’, 81

50 Van den Berg, Deining. Zie ook: Van Kersbergen, ‘Het centrum’, 301.

51 Van den Berg, Deining, 15; Zijlstra, Per slot van rekening, 26-27.

52 Zijlstra, Per slot van rekening, 27-28.

53 Hertogh, ‘Geene wet’, 193-194; De Liagre Böhl, ‘De confessionelen’.

54 Hockerts, ‘German post-War social policies’, 315-320.

55 Ambrosius, Die Durchsetzung.

56 Uertz, Christentum und Sozialismus; Stegmann, ‘Sozio-ökonomische Ordnungsvorstellungen’;

Kleinmann, Geschichte der ^CDU , 79-96.

57 K.J. Hahn aan Karl Hohmann, 19-5-1958, in: archief kvp 3714; Hohmann aan Hahn 4-7-1958, in:

archief kvp 1834.

58 Zie correspondentie Hahn en Von Nell-Breuning juli-september 1958, in: archief kvp 1832.

59 Bosmans, ‘Das Ringen’, 146-147.

60 Hahn, Standplaats Europa, 167-168.

61 Voor deze biografische schets: NRC Handelsblad 11-12-1982; Hahn, Standplaats Europa; Trouw 14-11- 1992; CD / A ctueel 28-11-1992; Bornewasser, Katholieke Volkspartij I, 448-449; Ester, ‘Karl Josef Hahn’.

62 Hahn, Standplaats Europa, 154-155.

63 Van der Poel aan Coste-Floret, 13-3-1957, in: archief kvp 1193.

64 Notulen dagelijks bestuur 17-6-1957, in: archief kvp 223.

65 ‘Nota inzake samenwerking van Christen democraten’, in: archief kvp 224.

66 Verkuil, Een positieve grondhouding, 48-52; Ten Napel, ‘Een eigen weg’, 74-86; Zwart, ‘Gods wil’, 201-202 en 85-86.

67 Citaat bij: Bornewasser, Katholieke Volkspartij I, 579.

68 Ibidem, 442-443. Voor de referentie: Baring, Im Anfang.

69 Notulen partijbestuur 8/9-4-1960, in: archief kvp 159.

70 Als weergegeven in: Nederlandse Gedachten 27-6-1959.

71 Opgenomen in: Antirevolutionaire Staatkunde 31(1961), 3-11.

72 Schakel, ‘Naar een c.d.u.’.

73 Zie bijvoorbeeld: Van Enk, Aftocht, 54 en 55.

74 ‘Kort verslag van de achtste Partijdag van de c.d.u., gehouden te Kiel van 18 tot 21 september 1958’, in: archief kvp 3714; Nederlandse Gedachten 27-9-1958; Kleinmann, Geschichte der CDU , 169-173.

75 Veraart, ‘Bedrijfsorganisatie’; Salemink, ‘Debat’, 173-174.

76 Aretz, ‘Bruno Heck’; Internationales Biographisches Archiv 43/89, 16-10-1989; K.J. Hahn, ‘Kort bericht aan de adjunkt-sekretaris generaal de heer C. Kleisterlee’, 15-9-1960, in: archief kvp 1831.

77 ‘Vorschlag von Dr. Heck / Suggestion du Dr. Heck’, 12-6-1958, in: archief Berghuis 350.

78 ‘Procès-verbal de la réunion du Comité Directeur du 9 Juillet 1958, Bruxelles’, in: archief Berghuis

350.

79 Heck aan Coste-Floret 20-11-1958, in: archief kvp 1194.

80 ‘Procès-verbal du Comité Directeur du 13 Décembre 1958’, in: archief kvp 1129; Hahn aan Coste- Floret 28-1-1959, in: archief kvp 1832; ‘Procès-verbal du Comité Directeur du 13 Février 1959’, in:

archief Beernink 16; Hahn aan Heck 15-4-1959 en Heck aan Hahn 5-5-1959, in: archief kvp 1832;

Bosmans, ‘Das Ringen’, 145-147.

81 Notulen Equipe 18-10-1960, in: archief kvp 1160.

82 ‘Procès-verbal de la réunion du Comité Directeur. Paris, 1er Décembre 1960’, in: archief Berghuis 83 Hahn, Standplaats Europa, 182-185; A. de Ridder, ‘Dr K.J. Hahn naar Rome’, Nieuw Europa ok- 350.

tober 1960; Hahn aan secretarissen pcs [Luxemburg], dci, cvp/psc, nei, uijdc, övp, kcvp, cdu, 9- 9-1960, in: archief kvp 1836.

84 Citaat van Van der Stee (partijvoorzitter kvp) in: NRC Handelsblad 11-12-1982.

85 De Opmars november 1961.

86 KSM 15(1961-1962), 325-327; ‘Enkele hoofdpunten uit de rede van Dr. Hahn over de geestelijke grondslagen van het politieke handelen van de christen-demokraten’, in: archief kvp 1271. Zie ook:

Hahn, ‘Aufstieg’ en idem, ‘Die Christliche Demokratie’. Voor de herkomst van de idee van ont- ideologisering: Bell, The end of ideology.

87 KSM 15(1961-1962), 325-327; Nederlandse Gedachten 21-10-1961; Christelijk-historisch weekblad 3-11-1961.

88 ‘Enkele notities van de vergadering van de leden van de Nederlandse n.e.i. Equipe en de leden van de Nederlandse delegatie naar het n.e.i.-congres te Wenen, gehouden op dinsdag 19 juni 1962 te 14.00 uur in het Gebouw van de Tweede Kamer der Staten-Generaal’, in: archief kvp 1162.

89 [W.K.N. Schmelzer], ‘Maatschappelijke vraagstukken op het congres van de Internationale Unie van Christen-Democraten, gehouden te Wenen van 21-23 juni ’62’, in: archief Berghuis 356, inte- graal geplaatst in KSM 16(1962-1963), 155-159.

90 Papini, The christian democrat international, 146 (n.191).

Noten bij Deel I Hoofdstuk 2

1 Bijvoorbeeld: McLaughlin, ‘The meaning’; Keating, ‘The British experience’; Buchanan, ‘Great Britain’. Betreffende Carter: Chenaux, Une Europe Vaticane?, 121-122. Voor de icdu: Kaiser, ‘Co- operation’; idem, ‘No second Versailles’.

2 Fogarty, Christian democracy.

3 Papini, The christian democrat international, 248-249 en 258 (n.28-31). Voor Atholl, Crawford en Carter: Kaiser, ‘No second Versailles’.

4 Kwanten, August-Edmond De Schryver (2001), 481-482.

5 McLaughlin, ‘The meaning’, 518; Smithers aan McLaughlin, 4-6-1959 en McLaughlin aan De Schryver 18-6-1959, in: archief kvp 1195; McLaughlin aan Kleisterlee, 14-2-1961, in: archief kvp 1197.

6 Papini, The christian democrat international, 249.

7 Notulen Equipe 18-10-1960 en 22-11-1960, in: archief kvp 1160; notulen Equipe 21-3-1961, in: ar- chief kvp 1161; stukken betreffende het bezoek van Engelse gasten 15-19 mei 1961, in: archief Berg- huis 363 en archief Beernink 15.

8 Ashford, ‘The European Economic Community’, 95-102; Turner, The Tories, 50-55; Kaiser,

‘Deutschland’, 707-708.

9 ‘Procès-verbal de la réunion du Comité Directeur. Paris, 7 Avril 1961’, in: archief Berghuis 350;

‘Kort verslag van de vergadering van het Comité Directeur gehouden op dinsdag 7 april 1961 te Pa- rijs’, in: archief Berghuis 350; Kaiser, ‘Deutschland’, 701.

10 ‘Procès-verbal de la réunion commune du Comité Directeur, de la Commission Economique et So- ciale et de la Commission Culturelle. San Marino, le 29 Septembre 1962’, in: archief kvp 1133.

11 Madeley, ‘Scandinavian christian democracy’; Karvonen, ‘In from the cold?’; idem, ‘Christian par- ties’.

12 ‘Procès-verbal de la réunion du Comité Directeur. Berlin, 17 Novembre 1962’, in: archief Berghuis 13 ‘Projet d’ordre du jour pour la réunion du Bureau. Bruxelles, 14 Janvier 1963’, in: archief Berghuis 350.

351. Aangezien de vergaderingen van het Bureau van de nei niet genotuleerd werden, is de eventu- ele discussie erover niet na te gaan.

14 Lefèvre aan Berghuis, 3-5-1963, in: archief arp 14-84.

15 Notulen moderamen 17-5-1963, in: archief arp 23-253.

16 Notulen Equipe 18-6-1963, in: archief kvp 1163.

17 Berghuis aan Lefèvre 8-7-1963, in: archief arp 14-84.

18 Bundesparteitag CDU 5(1954), 8(1958), 9(1960), 10(1961), 11(1962), 12(1964) en 13(1965); K.J.

Hahn, ‘Verslag van het kongres van de cdu. Hamburg, 12-15 mei 1957’, 22-5-1957, in: archief kvp 3714.

19 Informatie ontleend aan een later geschreven nota van Hahn: ‘De houding van de christen-demo- kratische partijen t.a.v. de eventuele samenwerking met de konservatieve partijen’, 12-2-1964, in:

archief kvp 230.

20 Zie bijvoorbeeld: Wende (Hrsg.), Lexikon, 191-193. Het belangrijkste werk over de unr, Charlot, L’ U . N . R ., gaat niet in op de hier beschreven contacten.

21 Van Oudenhove, The political parties, 136; Fitzmaurice, The party groups, 44.

22 Le Figaro 23/24-2-1963. De Rheinischer Merkur bericht opvallend genoeg niet over de ontmoeting.

23 ‘Kontakt topleiding u.n.r. – c.d.u.’, in: archief Berghuis 361.

24 Verslag 7e vergadering commissie buitenlandse aangelegenheden arp 3-4-1963, in: archief Berghuis 25 ‘Procès-verbal de la réunion du Comité Directeur. Rome, le 9 Avril 1963’, in: archief Berghuis 351. 293.

26 ‘Enkele opmerkingen betr. het cdu-partijcongres te Hannover’, 2-4-1964, in: archief kvp 3714; ‘No- tities ten aanzien van het bezoek aan het kongres van de c.d.u. dat van 14 tot 17 maart jl. in Han- nover werd gehouden’, in: archief kvp 230, met name ook het bijgevoegde verslag van de ‘Bespre- king met enkele vertegenwoordigers van de christen-demokratische partijen, aanwezig in Hannover, over n.e.i.-problemen’ van de hand van Hahn; notulen Equipe 19-3-1964, in: archief kvp 1164.

27 K.J. Hahn, ‘Het 13e partijkongres van de c.d.u. gehouden te Düsseldorf van 29 tot 31 maart 1965’, in: archief kvp 165.

28 M.A.M. Klompé, ‘Verslag van de Buitengewone Partijraad van övp op 7 april [1965] te Wenen’, in:

archief kvp 231.

29 Fitzmaurice, The party groups, 44; Hix en Lord, Political parties, 13.

30 ‘Korte notitie van het gesprek met de heer Bernassola op 23 september 1965 in het Parkhotel te Den Haag’, 27-9-1965, in: archief kvp 231.

31 ‘Kort verslag van het gesprek met Bondsminister Dr. Heck op 13 juni 1966 in het gebouw van de Tweede Kamer’, 1-7-1966, in: archief arp 3-10.

32 Hahn, ‘Politiek zonder ideologie’, 175-186. Zie ook: Bornewasser, Katholieke Volkspartij I, 585-587.

33 K.J. Hahn, ‘De situatie van het m.r.p.’, ongeveer januari 1965, in: archief kvp 231; idem, ‘Het einde van de mrp en de toekomst van de christen-democratische gedachte in Frankrijk’, 26-9-1967, in:

archief kvp 233; Wende (Hrsg.), Lexikon, 189-190, 199; Letamendia, Le Mouvement Républicain Populaire, 119-148; Mayeur, ‘La démocratie’; vertrouwelijke notitie van Hahn aan Kleisterlee, 11- 5-1967, in: archief arp 3-12. Voor de toetreding van de mrp: ‘Procès-verbal de la réunion du Co- mité Directeur. Paris, le 6 Mai 1964’, in: archief Berghuis 351.

34 De Jong, ‘Europese partijvorming’, 157-158.

35 Zie bij voorbeeld het redactioneel commentaar in Nederlandse Gedachten 19-7-1958 en de Depu- tatenrede van Berghuis, weergegeven in Nederlandse Gedachten 31-1-1959.

36 Notulen hoofdbestuur 25-2-1961, in: archief chu 38.

37 ‘Resultaten van de gespreksgroepen-activiteit over het onderwerp “Europese integratie” (ge- spreksgroepen 1964/1965)’, in: archief arp 22-220.

38 Notulen Equipe 21-3-1961, in: archief kvp 1161; notulen moderamen 6-9-1961, in: archief arp 31- 39 Notulen Equipe 19-3-1964, in: archief kvp 1164. 413.

40 Notulen Equipe 18-6-1963, in: archief kvp 1163.

41 Notulen moderamen 17-5-1963, in: archief arp 23-253.

42 Kopie Sjur Lindebraekke en Käre Willoch (respectievelijk voorzitter en secretaris Høyre) aan Seit- linger, 24-4-1964, in: archief Berghuis 352.

43 D. Corporaal (secretaris arjos) aan Kleisterlee, 17-7-1964, in: archief kvp 1200.

44 Notulen bespreking moderamen met arjos, 19-9-1964, in: archief arp 36-615.

45 ‘Oost en West in een nieuwe wereld. Verslag van de gespreksdag op kasteel “Bouvigne” te Breda op zaterdag 20 maart 1965’, in: archief kvp 165.

46 Notulen moderamen 16-7-1965 en 8-9-1965, in: archief arp 46-843; De Gaay Fortman aan mode- ramen, 1-9-1965, in: archief arp 54-921. Zie ook: Nederlandse Gedachten 11-9-1965.

47 Notulen Equipe 5-10-1965, in: archief kvp 1165.

48 ‘Kort verslag van het gesprek met l’On. Dr. M. Rumor op donderdag 16 juni 1966 in het gebouw

van de Tweede Kamer’, 30-6-1966, in: archief arp 3-10.

49 Bijlage ‘Notitie met betrekking tot Noorse en Zweedse chr. Partij’, bij notulen moderamen 26-1- 1968, in: archief arp 49-879.

50 K.J. Hahn, ‘Enkele aantekeningen over het 18e congres van de eucd (Venetië, 12 t/m 15 september 1968)’, 17-10-1968, in: archief arp 4-14.

51 Notulen Equipe 24-9-1963, in: archief kvp 1163.

52 Notulen Equipe 16-10-1963, in: archief kvp 1163; Emmet aan Kleisterlee, 7-11-1963, in: archief arp 3-9; notulen Equipe 12-11-1963, in: archief kvp 1163.

53 Notulen Equipe 28-1-1964, in: archief kvp 1164. Voor de onduidelijkheid betreffende het stand- punt van de Nederlandse jongerenequipe: G. Gielen aan P.J. van Engelen (voorzitter kvpjo), 14-1- 1964, in: archief kvp 1200.

54 Stukken betreffende het bezoek van de Equipe aan de Engelse conservatieve partij, februari 1964, in: archief Berghuis 367.

55 Houwaart, De mannenbroeders, 129-130; notulen moderamen 6-3-1964, in: archief arp 36-595.

56 Notulen Equipe 19-3-1964, in: archief kvp 1164. De eerder besproken nota van Hahn en ‘Notities ten aanzien van het bezoek aan het congres van de c.d.u. dat van 14 tot 17 maart jl. in Hannover werd gehouden’, in: archief kvp 230. Voor het gesprek met Withalm en Rosenberg: Kleisterlee aan Hahn, 10-1-1964, in: archief kvp 1831.

57 K.J. Hahn, ‘De houding van de christen-demokratische partijen t.a.v. de eventuele samenwerking met de konservatieve partijen’, 12-2-1964, in: archief kvp 230; Lodge en Herman, Direct elections, 173-175; Kohler en Myrzik, ‘Transnational party links’, 218-219.

58 Hahn, ‘De houding van de christen-demokratische partijen’, in: archief kvp 230.

59 Van der Gun aan Kleisterlee, 23-3-1964, in: archief kvp 1200.

60 Notulen dagelijks bestuur 6-4-1964, in: archief kvp 230.

61 Notulen partijbestuur 7-3-1964, in: archief kvp 164.

62 ‘Enkele opmerkingen betr. het cdu-partijcongres te Hannover’, 2-4-1964, in: archief kvp 3714.

63 Hahn aan Aalberse, 19-9-1964, in: archief kvp 1831.

64 ‘Enkele bemerkingen’ bij ‘Kort verslag van twee besprekingen in het kader van de n.e.i.’, 1-4-1965, in: archief kvp 231.

65 Papini, The christian democrat international, 85-87; Kaiser, ‘Deutschland’, 701-708.

66 uedc, L’avenir démocratique, 149-166 en 185-186. Het dreigement van Wall is tevens opgenomen in: Westerterp, ‘Het congres’, 324; C.F. Kleisterlee, ‘Enkele notities naar aanleiding van het congres van de Europese Unie van Christen-Democraten van 9-12 december 1965 te Taormina op Sicilië’, 16-12-1965, in: archief kvp 231; Trouw 30-12-1965; notulen Equipe 1-2-1966, in: archief kvp 232.

67 Van Niftrik, ‘Tien jaren’.

68 Duynstee aan Aalberse, 26-11-1965, in: archief kvp 1201.

69 Papini, The christian democrat international, 248.

70 K.J. Hahn, ‘Het partijcongres van de cdu. 21 tot en met 23 maart 1966 te Bonn’, 26-3-1966, in:

archief kvp 166; Kleinmann, Geschichte der CDU , 252-253; Yeomans, Das Amt.

71 M. Klompé, ‘Notitie over het gesprek met Dr. Hahn op 24 maart 1966: t.a.v. dhrn. Aalberse – Schmelzer – Kleisterlee’, in: archief kvp 1271.

72 ‘Kort verslag van het gesprek met Bondsminister Dr. Heck op 13 juni 1966 in het gebouw van de Tweede Kamer’, 1-7-1966, in: archief arp 3-10.

73 ‘Verslag van de studiedag van de Nederlandse equipe van de Europese Unie van Christen-Demo- craten (eucd) over het thema: “Geloof en politiek”. 17 juni 1966, Scheveningen’, september 1966, in: archief kvp 1238.

74 ‘Kort verslag van het gesprek met l’On. Dr. M. Rumor op donderdag 16 juni 1966 in het gebouw van de Tweede Kamer’, 30-6-1966, in: archief arp 3-10.

75 ‘Procès-verbal de la réunion du Bureau. Salzbourg – 16 Juillet 1966’, in: archief kvp 1142.

76 M.A.M. Klompé, ‘Verslag Bureau-vergadering van de u.e.c.d. op 16 juli 1966 in Schloss “Kless - heim” te Oostenrijk’, in: archief kvp 1142.

77 Hahn, ‘De christen-democratie’, 273-274. Voor de Wereldunie en de Latijns-Amerikaanse christen- democraten zie: Papini, The christian democrat international, 159-239; Palmer, ‘De l’Union mon- diale démocrate-chrétienne’ en Ponsati, ‘Histoire’; Allemeyer, Christliche Demokratie, 190-210.

78 Hahn aan Kleisterlee, 28-9- en 1-10-1964, in: archief kvp 1831.

79 Kleisterlee aan leden dagelijks bestuur, waarin opmerkingen Hahn, 11-3-1965, in: archief kvp 231.

80 [K.J. Hahn], ‘De tegenwoordige situatie van de Europese Unie van Christen-Democraten’, in: ar- chief kvp 1142.

81 ‘Procès-verbal de la réunion du Bureau. Bruxelles – 5 Avril 1966’ en ‘Kort verslag van de bijeen-

komst van het Bureau van de Europese Unie van Christen-Democraten op 5 april 1966 in Brussel’,

beide in: archief kvp 1142.

82 Twee notities van Hahn: ‘Korte aantekening voor het Dagelijks bestuur. Interne situatie in de Euro - pese Unie van Christen-Democraten’, 10-5-1966 en ‘Europese Unie van Christen Democraten.

Verslag over het 5de Christen-democratische wereldcongres’, 9-5-1966, in: archief kvp 166.

83 ‘Procès-verbal de la réunion du Bureau. Salzbourg – 16 Juillet 1966’, M.A.M. Klompé, ‘Verslag Bu- reau-vergadering van de u.e.d.c. op 16 juli in Schloss “Klessheim” te Oostenrijk’ en K.J. Hahn,

‘Kort verslag van de vergadering van het Bureau van de Europese Unie van Christen-Democraten, gehouden te Salzburg op 16 juli 1966’, alle drie in: archief kvp 1142.

84 Anonieme en ongedateerde notitie ‘Beraad over secretariaat en instituut eucd’, in: archief kvp 1220;

notulen Equipe 21-9-1966, in: archief kvp 1166; [K.J. Hahn], ‘De tegenwoordige situatie van de Euro pese Unie van Christen-Democraten. Kort overzicht opgesteld met het oog op de vergadering van het Bureau en het Comité Directeur op 5 en 6 dec. 1966 te Rome’, in: archief kvp 1142, later door Kleisterlee samengevat in een notitie ‘Aan de Leden van het Bestuur van de Nederlandse Equipe van de eucd’, 24-11-1966, in: archief arp 3-11; notulen Equipe 28-11-1966, in: archief kvp 1166. Betreffende Sirmione ook: Hahn aan Aalberse, 23-9-1966, in: archief kvp 1831.

85 ‘Procès-verbal de la réunion du Bureau du 17 Décembre 1966’, in: archief arp 3-12; ‘Kort verslag van vergaderingen in het kader van de Europese Unie van Christen-Democraten op 17 en 18 de- cember 1966 in Rome’, in: archief arp 3-11. Voor het protestantse protest: zie de notulen van de Equipe-vergadering van 28-11-1966, in: archief kvp 1166.

86 Notulen Equipe 30-1-1968, in: archief kvp 1168; P.J.M. Aalberse, ‘Kort verslag van de vergadering van het Bureau van de Europese Unie van Christen-Democraten, gehouden te Genève op maandag 29 april ’68’, 14-5-1968, in: archief kvp 1144.

87 Gresch, Transnationale Parteienzusammenarbeit, 269-278.

88 Hahn aan Aalberse, 27-8-1966, in: archief kvp 1831.

89 Notulen Equipe 6-10-1964, in: archief kvp 230; Stirnemann, ‘Die Internationalen’, 291; Kohler en Myrzik, ‘Transnational party links’, 198; Papini, The christian democrat international, 250 en 259.

90 Notulen Equipe 21-9-1966, in: archief kvp 1166. Voor de correspondentie aangaande de uitnodi- ging, die vooral via de arp liep, zie: archief arp 3-11.

91 ‘Minutes of a special meeting of representatives of the Austrian People’s Party, Danish Conserva- tive Party, Finnish Conservative and Swedish People’s parties, German Christian-Democratic Union, Maltese Nationalist Party, Norwegian Conservative Party, Swedish Conservative Party, British Conservative & Unionist Party’, 22-11-1966, in: archief Berghuis 351.

92 Emmet aan Berghuis, 26-10-1966, in: archief arp 3-11; Emmet aan Aalberse, 26-10-1966, in: archief kvp 1202.

93 [K.J. Hahn], ‘De tegenwoordige situatie van de Europese Unie van Christen-Democraten. Kort overzicht opgesteld met het oog op de vergadering van het Bureau en het Comité Directeur op 5 en 6 dec. 1966 te Rome’, in: archief kvp 1142; [idem], ‘Note’, 10-12-1966 betreffende het övp-con- gres van 27/28/29-10-1966 te Wenen, in: archief Berghuis 351.

94 Notulen Equipe 28-11-1966, in: archief kvp 1166.

95 [K.J. Hahn], ‘De tegenwoordige situatie van de Europese Unie van Christen-Democraten. Kort overzicht opgesteld met het oog op de vergadering van het Bureau en het Comité Directeur op 5 en 6 dec. 1966 te Rome’, in: archief kvp 1142; [idem], ‘Note’, 10-12-1966 betreffende het övp-con- gres van 27/28/29-10-1966 te Wenen, in: archief Berghuis 351; C.F. Kleisterlee, ‘Aan de leden van het bestuur van de Nederlands equipe van de eucd’, 24-11-1966, in: archief arp 3-11; Jansen, The European People’s Party, 141. De citaten zijn afkomstig uit de nota’s van Hahn.

96 ‘Procès-verbal de la réunion du Bureau. Rome, 17 Décembre 1966’, archief arp 3-12.

97 ‘Kort verslag van vergaderingen in het kader van de Europese Unie van Christen-Democraten op 17 en 18 december [1966] in Rome’, in: archief arp 3-11.

98 K.J. Hahn, ‘Opmerkingen betreffende de Europese Unie van Christen-Democraten. Naar aanlei- ding van de vergaderingen van 17/18 december 1966’, in: archief arp 3-12.

99 Papini, The christian democrat international, 249.

100 Konrad Kraske aan de voorzitters van de christen-democratische partijen, 2-3-1967 (bijlage bij de notulen van de Equipe 14-3-1967), in: archief kvp 1167. Stirnemann heeft in zijn passage over de

‘inter-party conferences’ de bijeenkomst te Karlsruhe opvallend genoeg niet vermeld; zie: ‘Die In- ternationalen’, 291 (n.17).

101 Notulen Equipe 14-3-1967, in: archief kvp 233.

102 Afschrift Aalberse aan Kraske, z.d. [17-3-1967] (bijlage bij de notulen van de Equipe 14-3-1967), in: archief kvp 1167.

103 Afschrift Kraske aan Aalberse, z.d. [april 1967], in: archief arp 3-12.

104 Aalberse aan Kleisterlee, 21-4-1967, in: archief kvp 1203.

105 Afschrift Kraske aan Rumor, z.d., [april 1967] in: archief arp 3-12.

106 ‘Verslag over het bezoek aan de zetel van de British Conservative Party te Londen – 17-19 april 1967’, in: archief Berghuis 362.

107 Ongetitelde vertrouwelijke notitie van K.J. Hahn over de ontwikkelingen in de eucd, 11-5-1967, in: archief arp 3-12; Gresch, Transnationale Parteienzusammenarbeit, 90.

108 ‘Procès-verbal de la réunion du Bureau. Bruxelles, le 17 Juin 1967’, in: archief kvp 1143; notulen da- gelijks bestuur 19-6-1967, in: archief kvp 233.

109 Voor de interne ontwikkeling van de kvp zie: Bornewasser, Katholieke Volkspartij II, deel IV, in het bijzonder: 19-24.

110 Von der Dunk, ‘Conservatism’, 182.

111 Pridham, ‘Christian democrats’, 338-339.

Noten bij Deel II

1 Stukken partijraad kvp 28/29-11-1969 te Tilburg, in: archief kvp 105.

2 Zie de verwijzing hiernaar in stuk 887/V (‘cvp-congres, 27/28 oktober 1973’), in: archief kvp 1209.

3 Notulen partijconvent 8-11-1969, in: archief arp 95-1241.

4 Van de Meerssche, Van Jalta tot Malta, 128-131; Stammen, Political parties, 20; Pridham en Prid- ham, Transnational party co-operation, 29-30.

5 Notulen Equipe 19-3-1970, in: archief kvp 1170.

6 Hahn en Fugmann, ‘Die Europäische Christlich-Demokratische Union’, 314-315.

7 ‘Conferentie van de christen-democratische partijen en parlementaire fracties van de zes lid-staten der Europese gemeenschappen; Brussel, 27 april 1970’, in: archief arp 4-16; ‘De conferentie van de christen-democratische fracties en partijen van de Zes en de toekomst van de Gemeenschappen.

Persconferentie van de heer Lücker, voorzitter van de Christen-democratische fractie van het Euro pees Parlement’, 6-5-1970, in: archief kvp 1206; Christlich-Demokratisches Panorama maart/

april 1970, 48-49; Gresch, Transnationale Parteienzusammenarbeit, 124-130.

8 Th.E. Westerterp, ‘Europese partijvorming. Inleiding, gehouden tijdens de studiedag van de Ne- derlandse Equipe d.d. 20 juni 1970’ en de letterlijke teksten van de voordrachten, in: archief kvp 1241, waarin ook enkele reacties in de Nederlandse pers zijn opgenomen; Kohler en Myrzik,

‘Transnational party links’, 197. Voor de rol van Westerterp als initiator van het wetsontwerp voor rechtstreekse verkiezing van de Nederlandse Europarlementariërs: Camphuis, ‘Voorop in een ach- terhoedegevecht’, 81-89.

9 Pridham en Pridham, ‘Transnational parties II’, 281. De bijdrage van Westerterp in ‘Beknopt ver- slag van de debatten. Studiedagen van de fractie, 5, 6 en 7 mei 1971 in Luxemburg’, mei 1971, in: ar- chief kvp 1079.

10 Stirnemann, ‘Die Internationalen’, 268-269.

11 Pridham en Pridham, ‘Transnational parties I’, 253-258; idem, Transnational party co-operation, 81 en 83.

12 C.F. Kleisterlee, ‘Kort verslag van een bespreking tussen een delegatie van de Christelijke Volks- partij en een delegatie van de Katholieke Volkspartij te Brussel op maandag 22 februari 1971’, 26- 2-1971, in: archief kvp 1271.

13 Houben aan Rumor, 16-3- en 8-4-1971, geciteerd in: Chenaux, ‘Les démocrates chrétiens’, 454; Ro- bert Houben, ‘Die Bildung einer europäischen christlich-demokratischen Partei’, Christlich-De- mokratisches Panorama november/december 1972. Zie ook: Houben, ‘Partijvorming’.

14 Zie hiervoor vooral: De groei; Van Wissen, De christen-democratische visie, het citaat staat op 602;

voorts: Verkuil, Een positieve grondhouding; Ten Napel, ‘Een eigen weg’; Zwart, ‘Gods wil’; Kroe- ger en Stam, De rogge, 11-137.

15 Clemens, Reluctant realists; Tiggemann, CDU / CSU ; Kleinmann, Geschichte der ^CDU , 332-338;

Gresch, Transnationale Parteienzusammenarbeit, 277-278; de Nederlander 19-5-1972. Voor de op- stelling van kvp, arp en chu zie vooral: Pekelder, Nederland en de ^DDR , 279-282 en 331-334.

16 W.K.N. Schmelzer, ‘Notitie betreffende een bijeenkomst te Cernobbio, 24/25-5-1971 van Europe- se en Latijns-Amerikaanse christen-democraten, o.l.v. Mariano Rumor’, in: archief kvp 171.

17 Afsluitende redevoering van Kooijmans in de transcriptie van de voordrachten op de studiedag van de Equipe op 20-6-1970 in Scheveningen, in: archief kvp 1241.

18 Kleisterlee aan de dagelijkse besturen van kvp, arp en chu, 5-9-1977, in: archief kvp 255.

19 Hahn, Standplaats Europa, 178-214. Een zelfde oordeel geeft Bosmans, ‘Das Ringen’, 128.

Noten bij Deel II Hoofdstuk 1

1 Claeys en Loeb-Mayer, ‘Trans-European party groupings’, 461; Kohler en Myrzik, ‘Transnational party links’, 198-199.

2 Pridham en Pridham, Transnational party co-operation, 113.

3 Kleisterlee aan Aalberse, 24-10-1967, in: archief kvp 1967.

4 ‘Vertrouwelijke aantekeningen van Dr. K.J. Hahn ten behoeve van de Nederlandse Equipe van de e.u.c.d.’, [begin 1968], in: archief arp 4-14.

5 P.J.M. Aalberse, ‘Kort verslag van de vergadering van het Bureau van de Europese Unie van Chris- ten-Democraten, gehouden te Genève op maandag 29 april ’68’, 14-5-1968, in: archief kvp 1144.

6 Notulen dagelijks bestuur 24-6-1968, in: archief kvp 234.

7 Notulen Equipe 3-7-1968, in: archief kvp 1168.

8 ‘Enige notities, die ik vroeg aan Dr. K.J. Hahn, in verband met de komende Bureauvergadering en het komende congres van de Europese Unie van Christen-Democraten’, 2-9-1968, in: archief kvp 1144.

9 De delegatie bestond uit: namens de kvp: P.J.M. Aalberse (partijvoorzitter), A.P.J.M.M. van der Stee (penningmeester), C.F. Kleisterlee (buitenlandsecretaris), H.G. Cloudt (adjunct-buitenlandsecreta- ris), T. Brouwer, C.J. van der Ploeg, C.E.P.M. Raedts, W.J. Schuijt en Th.E. Westerterp (Tweede- Kamerleden en europarlementariërs); namens de arp: A. Veerman (partijvoorzitter), W. de Kwaad- steniet (secretaris), W.C.D. Hoogendijk (directeur van de Kuyperstichting), J. Boersma en C. Boer- tien (Tweede-Kamerleden en europarlementariërs); voor de chu: A.D.W. Tilanus (voorzitter van de partij en de Tweede-Kamerfractie), G.C. van Niftrik (bestuurslid en voorzitter van de Equipe) en H.A. Schuring (partijsecretaris en Tweede-Kamerlid). Zie: Nederlandse Gedachten 28-9-1968.

10 K.J. Hahn, ‘Enkele aantekeningen over het 18e congres van de eucd (Venetië, 12 t/m 15 september 1968)’, 17-10-1968, in: archief arp 4-14; umdc, La démocratie chrétienne, 143; stukken betreffen- de het eucd-congres in Venetië in: archief kvp 1189; De Jong aan Rumor, 20-8-1968, in: archief De Jong 21; verslag W. de Kwaadsteniet in: Nederlandse Gedachten 28-9-1968.

11 Hahn aan Kleisterlee, 20-11-1968, in: archief arp 4-14.

12 K.J. Hahn, ‘Enkele aantekeningen over het 18e congres van de eucd (Venetië, 12 t/m 15 september 1968)’, 17-10-1968, in: archief arp 4-14.

13 Notulen Equipe 11-12-1968, in: archief kvp 1168. Voor de positie van Cals in de kvp na zijn aftre- den als premier: Bornewasser, Katholieke Volkspartij II, 204-277.

14 Notulen Equipe 23-1-1969, in: archief kvp 1169.

15 Hahn aan Kleisterlee, 9-2-1969, in: archief kvp 1833.

16 Hahn aan Kleisterlee, 27-2-1969, in: archief kvp 1205.

17 K.J. Hahn, ‘De situatie in de eucd: voorzitterschap, secretariaat-generaal, samenwerking partijen, activiteit’, 17-4-1969, in: archief arp 4-15.

18 Th.E. Westerterp, ‘Korte notitie omtrent de bureauvergadering van de Europese Unie van Chris- ten-Democraten, gehouden op zaterdag 10 mei ’69 in Rome’, 14-5-1969, in: archief arp 4-15; Hahn aan Kleisterlee, 27-5-1969, in: archief kvp 1833; ‘Procès-verbal de la réunion du Bureau de l’u.e.d.c.

Rome, le 10 Mai 1969’, in: archief arp 4-15.

19 Hahn aan Kleisterlee, 18-6-1969, in: archief kvp 1833.

20 ‘Enkele notities van Dr. K.J. Hahn dd. 24 september 1969’, in: archief arp 4-15.

21 Kleisterlee aan Kooijmans, 1-10-1969, in: archief kvp 1833.

22 Zie bijvoorbeeld: Baring, Machtwechsel en Görtemaker, Geschichte, 496-500. Th.E. Westerterp,

‘Twintig jaar Bondsrepubliek’, kvp-’69 februari.

23 Een bloemlezing uit de Nederlandse dagbladen bevindt zich in: archief kvp 1205.

24 Nederlandse Gedachten 4-10-1969.

25 Trouw 4- en 18-10-1969. Cursivering auteur.

26 Friesch Dagblad 6-, 7- en 8-10-1969.

27 Hahn aan Kleisterlee, 3-10-1969, in: archief kvp 1833.

28 Notulen Equipe 23-10-1969, in: archief kvp 1169; Kleisterlee aan Hahn, 24-10-1969 en Kleisterlee aan de secretaris-generaal van de cvp Frank Swaelen, 24-10-1969, beide in: archief kvp 1833. Be- treffende Rosenberg: Christlich-Demokratisches Panorama november/december 1968.

29 K.J. Hahn, ‘Korte aantekeningen over de christen-demokratische partijen in Westduitsland, Oos- tenrijk, Zwitserland en Italië’, 29-10-1969 en de begeleidende brief aan Kleisterlee van dezelfde da- tum, in: archief kvp 1205. Voor de ontwikkelingen in de övp: Wilflinger, ‘Die Ideologiediskussion’.

30 R.J.H. Kruisinga in een gesprek met de auteur op 22-3-2000 te Wassenaar.

31 Kleinmann, Geschichte der CDU , 309-311.

32 Kohler en Myrzik, ‘Transnational party links’, 194-196 en 220 (n.1); Gresch, Transnationale Par- teienzusammenarbeit, 130.

33 ‘Uit de rede van dr. A. Veerman ter opening van het Partijconvent van de arp op 8 november 1969’, in: archief arp 4-15.

34 Wouter Perquin, ‘Notitie naar aanleiding van het Congres van de ö.v.p. in Wenen (12-14 novem- ber 1969)’, 17-12-1969, in: archief arp 4-16. Voor Kiesinger en zijn nsdap-lidmaatschap: Diehl,

‘Kurt Georg Kiesinger’, in het bijzonder 175 vv. Voor de kritiek vanuit Nederland op het bonds- kanselierschap van Kiesinger: Wielenga, Van vijand tot bondgenoot, 344.

35 Hahn aan Schmelzer, 17-4-1970, in: archief kvp 1206.

36 Notulen Equipe 19-3-1970, in: archief kvp 1170.

37 Kleisterlee aan Rumor, 7-7-1970, Kleisterlee aan Forlani, 7-7-1970, Bernassola aan Kleisterlee, 11- 8-1970, in: archief kvp 1206. Voor de binnenlandse problemen zie de notitie van Hahn over ‘De Ita- liaanse regeringscrisis’ van augustus 1970, in: archief kvp 1206; C.F. Kleisterlee, ‘Kort verslag van een bespreking tussen de heren Rumor, Bernassola, Talentino, en de heren prof. Kooijmans, de Kwaadsteniet, Kleisterlee en Hahn’, 2-10-1970, in: archief arp 4-16.

38 K.J. Hahn, ‘Kort verslag van de besprekingen van prof. Kooijmans, voorzitter van de Nederland- se Equipe, en de heer K.J. Hahn te Wenen op 14 oktober 1970 met dr. Withalm, voorzitter van de oevp, en dr. Schleinzer, secretaris-generaal van de oevp’, 23-10-1970, in: archief kvp 1271.

39 K.J. Hahn, ‘Kort verslag van de besprekingen tussen vertegenwoordigers van de christen-demo- cratische partijen van België, Italië en Nederland, voor het grootste gedeelte in aanwezigheid van de heer Rumor, op 15 oktober 1970 te Rome’, 23-10-1970, in: archief kvp 1271.

40 ‘Procès-verbal de la réunion de la Bureau de l’u.e.d.c. Bruxelles, 24-25 Octobre 1970’, in: archief arp 4-16; C.F. Kleisterlee, ‘Kort verslag van de Bureau-vergadering van de Europese Unie van Christen-Democraten, die op 24 en 25 oktober werd gehouden in het Palais du Congrès te Brus- sel’, 29-10-1970, in: archief arp 4-16; notulen Equipe 25-11-1970, in: archief kvp 1170.

41 ‘Verslagen van dr. K.J. Hahn’, 20-1-1971, in: archief kvp 237; Gresch, Transnationale Parteien - zusammenarbeit, 124-130; Kohler en Myrzik, ‘Transnational party links’, 196.

42 Kleinmann, Geschichte der ^CDU , 311-314.

43 ‘Verslagen van dr. K.J. Hahn’, 20-1-1971, in: archief kvp 237.

44 K.J. Hahn, ‘Kort verslag van de besprekingen van prof. Kooijmans, voorzitter van de Nederland- se Equipe, en de heer K.J. Hahn te Wenen op 14 oktober 1970 met dr. Withalm, voorzitter van de OeVP, en dr. Schleinzer, secretaris-generaal van de oevp’, 23-10-1970, in: archief kvp 1271.

45 K.J. Hahn, ‘Verslag van de besprekingen met de heer Mariano Rumor, voorzitter van de eucd, in Nederland op 26 en 27 januari 1971’, februari 1971, in: archief arp 115-1430.

46 K.J. Hahn, ‘Bezoek van de heer Rumor aan de cdu (Bonn, Düsseldorf, Mainz), 1-4 februari 1971’, 6-2-1971, in: archief arp 115-1430. Betreffende de ‘inter-party conference’ in Wenen: Österreichi- sche Monatshefte juli 1971. Blijkens dit verslag zou er ook een Nederlandse delegatie deelgenomen hebben. Afgezien van de onwaarschijnlijkheid van Nederlandse aanwezigheid gezien het standpunt van de Equipe vis à vis deze conferenties, is er ook geen bevestiging in andere bronnen gevonden.

47 K.J. Hahn, ‘Verslag van de bespreking tussen de heer Rumor en de heer Heck op 25 februari 1971 te Stuttgart’, 2-3-1971, in: archief kvp 237.

48 Ten onderscheid van de Belgische cvp wordt deze afkorting in het vervolg gehanteerd.

49 K.J. Hahn, ‘Verslag van de bespreking tussen de heer Rumor en de heer Heck op 25 februari 1971 te Stuttgart’, 2-3-1971, in: archief kvp 237. Over het nieuwe program van de Zwitserse cvp: ‘cvp auf Zukunftkurs’, Österreichische Monatshefte juli 1971, 33-34.

50 K.J. Hahn, ‘Kort verslag van de Bureauvergadering van de Europese Unie van Christen-Democra- ten op 3 en 4 mei 1971 te Brussel’, 16-6-1971, in: archief kvp 161. Voor de pleidooien van Houben:

Houben aan Rumor, 16-3-1971, en Houben aan Van der Stee, 16-4-1971, in: archief kvp 1846. Hahn over het optreden van Houben op deze zitting: ‘Het lijkt wel een moeilijke man te worden, volgens de indruk die hij op iedereen maakte.’

51 Hahn aan Kleisterlee, 19-7-1971, in: archief kvp 1846; K.J. Hahn, ‘Kort verslag van de vergadering van het Bureau van de Europese Unie van Christen-Democraten te Como (Italië) op 16 en 17 juli 1971’, 5-8-1971, in: archief kvp 171; Gresch, Transnationale Parteienzusammenarbeit, 128.

52 ‘Procès-verbal réunion du Bureau Politique de l’uedc. Rome, 7-8 Avril 1972’, in: archief kvp 1148;

Kleisterlee, ‘Notities met betrekking tot de vergadering van het Bureau van de Europese Unie van Christen-Democraten op 7 en 8 april 1972 te Rome’, 19-4-1972 in: archief kvp 1148.

53 K.J. Hahn, ‘Kort verslag van de vergadering van het Bureau van de Europese Unie van Christen-

Democraten te Como (Italië) op 16 en 17 juli 1971’, 5-8-1971, in: archief kvp 171. Voor de overna-

me van Talentino’s werk door Hahn: zie o.a. Hahn aan Kleisterlee, 19-1-1971 en 9-2-1971, in: ar-

chief kvp 1846; notulen Equipe 25-8-1971, in: archief kvp 238.

54 Hahn aan Kleisterlee, 3-7-1971, in: archief kvp 1846; Maas, De kabinetsformaties, 275; Verkuil, Een positieve grondhouding, 94.

55 Hahn aan Kleisterlee, 23-8-1971, in: archief kvp 1846. Voor het ministerschap van Schmelzer en zijn samenwerking met staatssecretaris Westerterp: Bosmans, ‘Een gedreven politicus’, vooral 235.

56 Notulen Equipe 25-8-1971, in: archief kvp 238; Kleisterlee aan Hahn, 27-8-1971, in: archief kvp 1846; notulen Equipe 30-9-1971, in: archief kvp 1171; Hahn aan Kleisterlee 26-2-1972, in: archief kvp 1208. Zie tevens: Van Kessel, ‘Van voorzichtige meelopers’, 75.

57 Notulen Equipe 3-2-1972, in: archief kvp 1172.

58 Notulen Equipe 31-1-1973, in: archief kvp 1173.

59 ‘Procès-verbal. Réunion du Bureau Politique de l’uedc. Scheveningen, La Haye, 12-13 Novembre 1971’, in: archief kvp 1147; Hahn aan Kleisterlee, 19-11-1971, in: archief kvp 1846.

60 K.J. Hahn, ‘Strijd om de topleiding van de cdu’, in: archief kvp 171.

61 Kleinmann, Geschichte der CDU , 325; Yeomans, Das Amt, 127-132; Aretz, ‘Bruno Heck’, 226-227.

62 Lücker, ‘Von der Parlamentarischen Versammlung’, 24.

63 Hahn aan Kleisterlee, 19-11-1971, in: archief kvp 1846.

64 ‘Procès-verbal. Réunion du Bureau Politique de l’uedc. Scheveningen, La Haye, 12-13 Novembre 1971’, in: archief arp 8-32.

65 Zo ervoer Hahn tussen Heck en Von Hassel vooral verschillen in de persoonlijke omgang. Inter- view met K.J. Hahn te Bilthoven, 24-6-1999.

66 K.J. Hahn, ‘Bezoek aan de Oostenrijkse övp, 5 en 6 mei 1972’, 12-5-1972, in: archief arp 8-33.

67 [K.J. Hahn], ‘De betrekkingen tussen de europese christen-demokraten en de konservatieve partij- en’, in: archief arp 8-33.

68 Notulen Equipe 3-2-1972, in: archief kvp 1172.

69 K.J. Hahn, ‘Linker vleugel van cdu roert zich – de rol van de christelijk-sociale gedachte nu’, in:

archief arp 8-33. Zie ook de recensie van Blüms Reform oder Reaktion van de hand van Hahn in:

Politiek perspectief juli/augustus 1973, 80-82.

70 K.J. Hahn, ‘Kort verslag van de ontmoeting van cda-vertegenwoordigers met leidende vertegen- woordigers van de cdu/csu op maandag 24 juni 1974 te Den Haag’, 23-7-1974, in: archief arp 8- 71 Madeley, ‘Scandinavian christian democracy’; Veen (Hrsg.), Christlich-demokratische und konser- 34.

vative Parteien 4; Karvonen, ‘In from the cold?’; idem, ‘Christian parties’.

72 K.J. Hahn, ‘Verslag van de besprekingen met de heer Mariano Rumor, voorzitter van de eucd, in Nederland op 26 en 27 januari 1971’, februari 1971, in: archief arp 115-1430.

73 Hahn aan Kleisterlee, 23-8-1971, in: archief kvp 1846.

74 Notulen Equipe 25-8-1971, in: archief kvp 238.

75 Christlich-Demokratisches Panorama november/december 1971; Hahn aan Kleisterlee, 19-11- 1971, in: archief kvp 1846.

76 Stukken betreffende het bezoek van een vertegenwoordiging van de Kristelig Folkeparti aan de Equipe van 11 tot 13 april 1972 in Den Haag, in: archief kvp 1254.

77 De Nederlander 18- en 25-8-1972.

78 Zie bij voorbeeld de notulen van de Equipe van 4-2-1975, in: archief kvp 178 en die van 8-4-1975, in: archief arp 205-2116 en de Nederlander 1-4-1975. Voorts: Horner, Konservative und christde- mokratische Parteien, 164-165.

79 De Nederlander 14-3-1975.

80 Nederlandse Gedachten 14-8-1976.

81 Nederlandse Gedachten 18-11-1978; de Nederlander 24-11-1978; notulen Equipe 4-12-1978, in: ar- chief kvp 264.

82 Zie voor de geschiedenis van de Spaanse en Portugese christen-democraten onder andere: Hahn en Fugmann, ‘Die Europäische Christlich-Demokratische Union’, 272-274; Horner, Konservative und christdemokratische Parteien, 166-169; Letamendia, ‘L’Union Européenne Démocrate Chré- tienne’, 59-61; Durand, L’Europe, 289-296; Jost, Die politische Mitte Spaniens, 31-40 en 53-115;

Vincent, ‘Spain’; Gallagher, ‘Portugal’.

83 K.J. Hahn, ‘Verslag van een ontmoeting met de leiders van de christen-democratische oppositie in Spanje, 30 juni tot 2 juli 1970’, 13-7-1970, in: archief kvp 236.

84 Hahn aan Kleisterlee, 2-3-1971, in: archief kvp 1846.

85 K.J. Hahn, ‘Kort verslag van de Bureauvergadering van de Europese Unie van Christen-Democra- ten op 3 en 4 mei 1971 te Brussel’, 16-6-1971, in: archief kvp 161.

86 ‘Procès-verbal réunion du Bureau Politique de l’u.e.d.c.’ (Parijs, 10/11-7-1972), in: archief arp 8-

31; ‘Procès-verbal réunion du Bureau Politique de l’u.e.d.c.’ (Wenen, 8/9-12-1972), in: archief arp

8-32.

87 Schmelzer aan Böx, 14-3-1975, in: archief arp 5-21.

88 Gresch, Transnationale Parteienzusammenarbeit, 198-199; Pridham en Pridham, Transnational party co-operation, 198-199.

89 Zie bijvoorbeeld over de deelname aan het verkiezingscongres in Madrid op 31-1- en 1-2-1977: Ne- derlandse Gedachten 12-2-1977.

90 Notulen Equipe 13-10-1977, in: archief arp 385-3068; Letamendia, ‘L’Union Européenne Démo- crate Chrétienne’, 60.

91 Horner, Konservative und christdemokratische Parteien, 166-167.

92 Schmelzer aan de Equipe, 23-10-1978, in: archief arp 395-3133.

93 K.J. Hahn, ‘Rapport sur un voyage au Portugal. 2, 3 et 4 Mai 1974’, 6-5-1974, in: archief kvp 243;

Kleisterlee, ‘Kort verslag van een aantal belangrijke onderwerpen van de vergadering van het Poli- tieke Bureau van de Europese Unie van Christen-Democraten op 7 en 8 juni 1974 te Rome’, 12-6- 1974, in: archief kvp 176. Vgl. Hahn, Standplaats Europa, 208-209.

94 Gresch, Transnationale Parteienzusammenarbeit, 197-198; Wende (Hrsg.), Lexikon, 512.

95 Horner, Konservative und christdemokratische Parteien, 168.

96 C.F. Kleisterlee, ‘Kort verslag van de vergadering van het Politiek Bureau van de Europese Unie van Christen-Democraten op 22 en 23 november 1974 te Parijs’, 28-11-1974, in: archief kvp 177.

97 Notulen Equipe 4-2-1975, in: archief kvp 178.

98 ‘Niederschrift über die Sitzung des Politischen Bureaus am 4./5. Juli 1975 in Brüssel, Bld. de l’Em- pereur 3’, 8-7-1975, in: archief arp 389-3089.

99 Notulen Equipe 27-8-1975, in: archief arp 205-2120.

100 Horner, Konservative und christdemokratische Parteien, 169; notulen Equipe 4-2-1975, in: archief kvp 178.

101 Von Hassel aan partijvoorzitters eucd, 16-12-1977, in: archief arp 385-3068.

102 Hahn aan Kleisterlee, 3-12-1971 en 10-1-1972, in: archief kvp 1846.

103 Hahn aan Kleisterlee, 26-2-1972, in: archief kvp 1846.

104 Hahn aan Kleisterlee, 4-3-1972, in: archief kvp 1846.

105 Hahn aan Kleisterlee, 18- en 24-3-1972, in: archief kvp 1846.

106 Bernassola aan Kleisterlee, 24-3-1972, in: archief kvp 1846.

107 Kleisterlee aan Bernassola, 31-3-1972, in: archief kvp 1846.

108 Notulen Equipe 30-3-1972, in: archief kvp 1172.

109 ‘Procès-verbal réunion du Bureau Politique de l’uedc. Rome, 7-8 Avril 1972’, in: archief kvp 1148;

Kleisterlee, ‘Notities met betrekking tot de vergadering van het Bureau van de Europese Unie van Christen-Democraten op 7 en 8 april 1972 te Rome’, 19-4-1972 in: archief kvp 1148.

110 ‘Procès-verbal réunion du Bureau Politique de l’uedc. Bonn, 8 Novembre 1973’, in: archief kvp 1149.

111 Böx, ‘Demokratie’, 97; Lodge en Herman, Direct elections, 156.

112 Lücker, ‘Von der Parlamentarischen Versammlung’, 24.

113 Notitie Hahn ‘Situatie van de eucd’ voor Kleisterlee, z.d. [september 1973], in: archief kvp 1190;

notulen Equipe 19-9-1973, in: archief kvp 242.

114 Politiek Nieuws november 1973; Kohler en Myrzik, ‘Transnational party links’, 200-201.

115 Pridham en Pridham, Transnational party co-operation, 50.

116 De Nederlander 23-11-1973.

117 K.J. Hahn, ‘De nieuwe struktuur van de eucd en van de Wereldunie van Christen-Demokraten (wucd)’, 28-12-1973, in: archief kvp 1209.

118 De Nederlander 30-11-1973. Zie ook: notulen Equipe 4-12-1973, in: archief kvp 175.

119 [K.J. Hahn], ‘Situatie in de eucd’, december 1972, in: archief kvp 1209; Kleinmann, Geschichte der

CDU , 349-353.

120 Politiek perspectief september/oktober 1973, 26-34.

121 De Nederlander 15-2-1974; Nederlandse Gedachten 9-2-1974; Kleisterlee, ‘Verslag van de verga- dering van het Politiek Bureau van de eucd op 18 januari 1974 te Luxemburg’, in: archief arp 8-34.

122 Notulen Equipe 17-12-1974 en 4-2-1975, respectievelijk in: archief arp 388-3084 en archief kvp 123 C.F. Kleisterlee, ‘Kort verslag van de vergadering van het Politiek Bureau van de Europese Unie 178.

van Christen-Democraten op 22 en 23 november 1974 te Parijs’, 28-11-1974, in: archief kvp 177.

Noten bij Deel II Hoofdstuk 2

1 ‘Kort verslag van de Bureau-vergadering van de Europese Unie van Christen-Democraten op 5 april 1966 in Brussel’, 14-4-1966, in: archief kvp 1142.

2 Papini, The christian democrat international, 245-246; K.J. Hahn en R. Papini, ‘Perspectives d’un

“aggiornamento” des partis démocrates chrétiens à la sociéte contemporaine’, in: archief kvp 1220.

Later verscheen een Nederlandse vertaling in: Politiek 21(1967), 287-306.

3 A.K. Koekkoek, ‘Huidige positie chr.-democratische partijen in West-Europa’, Nederlandse Ge- dachten 7-9-1968.

4 Handgeschreven aantekeningen n.a.v. Bureauvergadering 6-11-1967, in: archief Berghuis 350.

5 K.J. Hahn, ‘Enkele aantekeningen over het 18e congres van de eucd (Venetië, 12 t/m 15 september 1968)’, 17-10-1968, in: archief arp 4-14; umdc, La démocratie chrétienne, 143; stukken betreffen- de het eucd-congres in Venetië in: archief kvp 1189; verslag W. de Kwaadsteniet in Nederlandse Gedachten 28-9-1968.

6 Toespraak Boertien op de studiedag van de Equipe op 20-6-1970 in Scheveningen, in: archief kvp 1241.

7 Hahn aan Kleisterlee, 20-11-1968, in: archief arp 4-14.

8 Notulen Equipe 11-12-1968, in: archief kvp 1168.

9 Kleisterlee aan Hahn, 2-4-1969, in: archief kvp 1833.

10 Bijlage bij ‘Bureau de l’uedc. Como, le 29 Mars 1969’, in: archief kvp 1145.

11 Talentino aan Bureauleden eucd en commissieleden, 18-4-1969 en ‘Nouvelle version du document de travail à la suite de la première réunion du 28 Mars 1969, à Rome’, in: archief kvp 1231; Christ- lich-Demokratisches Panorama april 1969. Voor het personalisme en de doorbraak zie onder meer:

Bank, Opkomst en Ruitenbeek, Het ontstaan, 169-176.

12 Hahn aan Kleisterlee, 27-5-1969, in: archief kvp 1833.

13 ‘Enkele notities van Dr. K.J. Hahn dd. 24 september 1969’, in: archief arp 4-15.

14 De eerste vier bijeenkomsten zijn in samengevatte vorm geanalyseerd in: ‘Bericht über die Arbei- ten der Studiengruppe der eucd über die “Grundgedanken der Christlichen Demokratie zu den Fragen der modernen Gesellschaft”’, 11-2-1970, in: archief kvp 1231. Voor de vijfde zitting:

‘Procès-verbal de la cinquième réunion du groupe d’études sur “les orientations de la démocratie chrétienne dans sa confrontation avec la société moderne”’, 30-5-1970, in: archief kvp 1231. In het tijdschrift van de eucd zijn korte mededelingen naar aanleiding van de zittingen opgenomen:

Christlich-Demokratisches Panorama april, juli, november/december 1969, januari/februari en mei/juni/juli 1970. In het Franstalige eindrapport zijn de referaten en verslagen van de zittingen op- genomen.

15 Roberto Papini, ‘Rapport du groupe d’études de l’uedc sur les orientations de la démocratie chré- tienne dans sa confrontation avec la société moderne’, 22-7-1970, in: archief kvp 1231.

16 cidcid, Les orientations.

17 ‘De koers van de christen-democratie in de moderne samenleving. Rapport van een werkgroep van de Europese Unie van Christen-Democraten’, 4-8-1971, in: archief arp 113-1422. Tevens opgeno- men in: Politiek perspectief september/oktober 1971, 71-76.

18 ‘Procès-verbal réunion du Bureau Politique de l’uedc. Scheveningen, La Haye, 12-13 Novembre 1971’, in: archief arp 8-32.

19 Ten Napel, ‘Een eigen weg’, 184.

20 Couwenberg aan partijbestuur 2-9-1971, in: archief kvp 171; Bornewasser, Katholieke Volkspartij I, 577 en II, 250-253.

21 Redevoering De Zeeuw voor de partijraad van 27-11-1971, in: archief kvp 110; ‘Memorandum voor het dagelijks bestuur van de kvp betreffende het werkstuk over grondslag en koers van de partij’, 28-1-1972, in: archief kvp 239.

22 Politiek perspectief januari/februari 1972, 11-20, vooral 13 (n.3) en 19-20. Voor De Zeeuw zie voor- al: Bornewasser, Katholieke Volkspartij II, 466-472.

23 K.J. Hahn en W.J. Schuijt, ‘Rapport van de werkgroep van de eucd “Les orientations de la démo- cratie chrétienne dans sa confrontation avec la société moderne”’, 5-4-1972, in: archief kvp 1232.

24 P.H. Kooijmans, ‘Enkele notities bij het rapport van de commissie-Van Niftrik “De koers van de Christen-democratie in de moderne samenleving”’, 6-4-1972, in: archief kvp 1232.

25 Notulen Equipe 14-4-1972, in: archief kvp 1172; Hahn aan Kleisterlee, 4-3-1972, in: archief kvp 1846. Over de verschillende stromen binnen de kvp in deze periode het hoofdstuk ‘Het vierstro- menland voor de keuze’ in: Bornewasser, Katholieke Volkspartij II, 235-254. Voor de verdeeldheid binnen de arp: Van den Berg, Deining.

26 Notulen dagelijks bestuur 27-4-1972, in: archief arp 103-1341.