lnleiding Nederlands sociaal recht
G.].]. Heerma van Voss
N egende druk
Boom
J
uridische uitgevers Den Haag2013
2001 Eerste druk 2002 Tweede druk
2003 Derde, uitgebreide druk 2005 Vierde druk
2006 Vijfde druk 2007 Zesde druk 2009 Zevende druk 2011 Achtste druk 2013 Negende druk
Omslagontwerp: Primo!Studio, Delft
Opmaak binnenwerk: Imago Mediabuilders, Amersfoort
© 2013 G.J.J. Heerma van Voss
I
Boom Juridische uitgeversBehoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieen, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestem- ming van de uitgever.
Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet client men de daarvoor wettelijk verschuldigde ver- goedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloem- lezingen, readers en andere compilatiewerken (art. 16 Auteurswet) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl).
No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.
ISBN 978-90-8974-830-0
ISBN 978-94-6094-869-5 (e-book) NUR 825
www.bju.nl
i
I
Woord vooraf
Dit boek biedt een inleiding tot het Nederlandse sociaal recht. Primair geschreven voor rechtenstudenten in de bachelorsfase van de academische studie, kan het boek niettemin ook van nut zijn voor anderen die een eerste kennismaking zoeken met het sociaal recht.
Het boek beoogt inleidend van aard te-zijn, door een beperking tot de hoofdlij- nen. Het is voor een goed begrip noodzakelijk om naast het boek ook kennis te nemen van de relevante wetteksten. Het inleidende karakter van dit boek laat immers niet toe om elke uitzondering en ieder detail aan de orde te stellen. Er is naar gestreefd de belangrijkste beginselen en vindplaatsen van het sociaal recht weer te geven op een zodanige wijze, dat de inhoud te bevatten blijft voor iemand die voor het eerst met dit rechtsgebied kennismaakt. Tegelijkertijd wordt het aca- demisch karakter bereikt door op belangrijke punten ook in te gaan op historie en achtergronden van de desbetreffende materie. Voorts zijn verwijzingen opgenomen naar de belangrijkste literatuur en rechtspraak, waardoor de lezer desgewenst ver- der zijn weg kan vinden in het vakgebied. De literatuurverwijzingen zijn groten- deels beperkt tot de belangrijkste publicaties die een recent overzicht geven van het behandelde. Over vele onderwerpen zijn in artikelen of in oudere publicaties detailstudies verschenen. Het is daarom altijd de moeite waard om ook kennis te nemen van de vaktijdschriften, monografieen, losbladige en digitale uitgaven, die meer gedetailleerde informatie verschaffen.
In deze negende druk is het boek geactualiseerd. Wijzigingen in de wetgeving zijn verwerkt, alsmede recente rechtspraak en literatuur.
Bij de voorbereiding van deze druk is hulp verleend door prof. mr. B. Barentsen en de student-assistenten S.A. van der Velde en H. Kavi, allen verbonden aan de afdeling Sociaal Recht van de Universiteit Leiden. Commentaar op het boek blijft welkom, hetzij via de uitgever, hetzij rechtstreeks (e-mailadres: g.j.j.heerma@law.
leidenuniv.nl).
G.]
J
He erma van VossLeiden, juli 2013
v
lnhoud
Afkortingen
1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7
I
2.
2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7
3
3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6
Het begrip sociaal recht
Het sociaal recht als juridisch vakgebied Geschiedenis
Ongelijkheidscompensatie Flexibilisering
In ternationalisering Grondrechten Rechtsbronnen
INDIVIDUEEL ARBEIDSRECHT
De arbeidsverhouding Overzicht
Arbeidsovereenkomst
Opdracht en aanneming van werk Ambtelijke status
Flexibele arbeidsrelaties
Enkele bijzondere arbeidsovereenkomsten Gemengde overeenkomsten
De totstandkoming van de arbeidsovereenkomst Partijen
Arbeidsbemiddeling Sollicitatiefase
Discriminatie bij aanstelling Vorm van de arbeidsovereenkomst Bijzondere bedingen
xiii
1 1 3 5 7 8 9
10
15 17 17 17 20 23 24 30 33 35 35 38 39 42 48 50
Vll
INHOUD
4 De rechtsbronnen
55
4.1
Overzicht55
4.2
Onderlinge verhouding van rechtsbronnen55
4.3
Contractvrijheid57
4.4
Vormen van dwingend recht58
4.5
De collectieve arbeidsovereenkomst60
4.6
De ondernemingsovereenkomst61
4.7
Andere rechtsbronnen62
4. 8
De handhaving62
5 De plichten van de werknemer
65
5.1
Overzicht65
5.2
Arbeid verrichten65
5.3
Volgen van aanwijzingen66
5.4
Geheimhoudingsplicht67
5.5
Concurrentieverbod68
5.6
Verbod van nevenarbeid71
5.7
Voorkomen van s~hade72
5.8
Goed werknemerschap73
5.9
Sancties werkgever74
6 De plichten van de werkgever
77
6.1
Overzicht77
6.2
Loonbetaling77
6.3
T ewerkstelling78
6.4
Gelijke behandeling79
6.5
Veilige werkomstandigheden81
6.6
Grondrechten werknemer85
6. 7
Goed werkgeverschap87
6.8
Sancties werknemer87
7 Onderbreking van de arbeid
91
7.1
Verhindering werknemer91
7.2
Ziekte91
7.3
Zwangerschap, bevalling en adoptie93
7.4
Ouderschap94
7.5
De combinatie van werk en prive94
7.6
Kort verlof95
7.7
Val<:antie95
7.8
Roostervrije dagen97
7.9
Bedrijfsrisico97
Vlll
INHOUD
8 Het arbeidsomstandighedenrecht
101
8.1 Overzicht
101
8.2 Arbeidsomstandigheden
102
8.3 Arbeidstijden
103
8.4 Arbeid en zorg
105
8.5 Deskundige bijstand
105
8.6 Medezeggenschap over arbeidsomstandigheden
106
8.7 De Inspectie SZW
106
9 Wijziging van de arbeidsverhouding
109
9.1 Overzicht
109
9.2 Wijzigingsbeding
110
9.3
Goed werkgever- en werknemerschap112
9.4 T aakwijziging
114
9.5
Overplaatsing114
9.6
Bevordering en degradatie114
9.7
Werkaanpassing gehandicapten115
9.8
Overgang van onderneming117
9.9 Overstappen binnen een groepsonderneming
119
10 Het ontslagrecht: de opzegging
121
10.1
Overzicht ontslagrecht121
10.2
Opzegging121
10.3
Procedure werkgever122
10.4
T oestemming122
10.5
Collectief ontslag125
10.6 0 pzegverboden
126
10.7 Opzegtermijn 128
10.8 Proeftijd 129
10.9
Dringende reden131
10.10
Opzegging door werknemer135
10.11
Sancties136
10.12
Vernietigbare opzegging136
10.13
Onregelmatige opzegging138
10.14
Kennelijk onredelijke opzegging139
10.15
Herstel van de arbeidsovereenkomst143
10.16
0 n tslagvergoeding144
10.17 Toekomst duaal ontslagrecht
146
11 Het overige ontslagrecht
149
11.1 Overzicht
149
11.2 Ontbinding wegens gewichtige redenen
149
11.3
Vergoeding bij ontbinding153
11.4
Ontbinding na opzegging155
lX
INHOUD
11.5
Ontbinding wegens tekortkoming156
11.6
ARoop arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd158
11.7
Ontbindende voorwaarde161
11.8
Overlijden werknemer163
11.9
Beeindiging met wederzijds goedvinden163
II COLLECTIEF ARBEIDSRECHT
167 .-
12 Organisatie en vertegenwoordiging
169
12.1
Vrijheid van vakvereniging169
12.2
Organisaties van werkgevers en werknemers170
12.3
Overlegeconomie171
12.4
Vertegenwoordiging in organen1
7212.5
0 ndernemingsniveau173
12.6
Bedrijfstalmiveau173
12.7
Regionaal niveau174
12.8
Nationaal niveau174
12.9
Europees niveau176
12.10
Internationale organen177
13 De collectieve arbeidsovereenkomst
1
7913.1
Cao-overleg179
13.2
Bedrijfstak- en ondernemings-cao181
13.3
Regeling van de cao182
13.4
Individuele gebondenheid aan de cao183
13.5
De ongebonden werknemer184
13.6
De bepalingen van de cao187
13.7
Afwijking van de cao189
13.8
Algemeenverbindendverklaring191
13.9
Nawerking van cao-bepalingen194
13.10
Decentralisatie naar de onderneming196
13.11
Sociaal plan197
13.12
Handhaving van de cao198
14 Het stakingsrecht
203
14.1
Geschiedenis van het stakingsrecht203
14.2
Grondrecht op collectieve actie204
14.3
Grenzen aan recht op collectieve actie206
14.4
Rechten van derden207
14.5
Stakingen gericht tegen anderen208
14.6
Bijzondere vormen van collectieve actie210
14.7
Schorsing of wanprestatie 21214.8
Positie werkwilligen213
X
!
I
INHOUD
14.9 Uitsluiting 213
14.10 Bemiddeling en geschilbeslechting 214
15 Het medezeggenschapsrecht 215
15.1 Plaats van de ondernemingsraad 215
15.2 Instelling van de ondernemingsraad 216
15.3 Het adviesrecht 219
15.4 Het instemmingsrecht 221
15.5 Het informatierecht 223
15.6 Het beroepsrecht en andere geschillenregelingen 223
15.7 Overige taken en bevoegdheden 227
15.8 De personeelsvertegenwoordiging 228
15.9 Medezeggenschap bij arbeidsomstandigheden 229
15.10 De structuurregeling 230
15.11 Verhouding met vakbonden 232
15.12 Het enqueterecht 233
15.13 F usiegedragsregels 234
15.14 De Europese ondernemingsraad 236
15.15 Medezeggenschap bij de Europese vennootschap 237
III SOCIALEZEKERHEIDSRECHT 239
16 Het stelsel van sociale zekerheid 241
16.1 Geschiedenis 241
16.2 Sociale verzekeringen en sociale voorzieningen 245
16.3 W erknemers- en volksverzekeringen 247
16.4 Publiek- en privaatrecht 249
16.5 Financiering 251
16.6 Uitvoering 254
16.7 Toezicht 255
16.8 Handhaving 255
16.9 Rechtsbescherming 258
16.10 Internationale aspecten 259
17 Het werkloosheidsrecht 261
17.1 T oepasselijke regelingen 261
17.2 Werkloosheidsbegrip 262
17.3 Referte-eisen 263
17.4 Uitsluitings- en eindigingsgronden 264
17.5 Uitkeringen 265
17.6 Verplichtingen 267
17.7 Verwij tbare werkloosheid 268
17.8 Passende arbeid 269
Xl
INHOUD
17.9 Sancties 271
17.10 Betaling van de uitkering 272
17.11 Re-integratiemaatregelen 273
18 Het arbeidsongeschiktheidsrecht 275
18.1 T oepasselijke regelingen 275
18.2 Loonbetaling bij ziekte 276
18.3 Vangnetvoorziening 278
18.4 Zwangerschap en bevalling 280
18.5 Arbeidsongeschiktheidsbegrip WIA 280
18.6 Uitkering bij volledige en duurzame arbeidsongeschiktheid 283 18.7 Uitkering biJ gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid 284
18.8 Aanvullende uitkeringen werknemer 286
18.9 Re-in tegratiemaatregelen 286
19 De overige sociale verzekerit~gen 289
19.1 Zorgverzekering 289
19.2 Bijzondere ziektekosten 290
19.3 Ouderdomspensioen 291
19.4 N abestaandenuitkering 293
19.5 Aanvullende regelingen 294
20 De sociale voorzieningen 297
20.1 Overzicht 297
20.2 Drie cruciale begrippen 297
20.3 Algemene bijstand 300
20.4 Oudere werklozen en gewezen zelfstandigen 302
20.5
J
onggehandicapten 30320.6 Toeslagen 304
20.7 Kinderbijslag 305
20.8 Inschakeling werkzoekenden 307
20.9 Sociale werkvoorziening 308
20.10 Gehandicapten 309
20.11 Bijzondere bijstand 311
J
urisprudentieregister 313Artikelenregister 321
T refwoordenregister 329
Xll
