WISSELS OM

OM

ZET

TEN

ZE

TT

EN

W

IS

SE

LS

Wissels omzetten

Deze studie verschijnt in de serie ‘Wissels omzetten’. Deze reeks is de opvolger van de serie ‘Perspectieven’. De nieuwe reeks markeert de nadere uitwerking van een maatschappelijke investeringsagenda.

Het wordt tijd om in de sfeer van groeiend wantrouwen in de samenleving de wissels om te zetten. Vertrouwen is in de visie van de christendemocratie de bloedsomloop van de samenleving en daarmee van levensbelang voor haar functioneren. In dat perspectief is het zorgwekkend als in Nederland burgers elkaar wantrouwen en zij ook met toenemende argwaan naar de rechtsstaat en de democratie kijken. Tekenen van zulke vertrouwensbreuken hebben zich de afgelopen jaren aangediend, om te beginnen met de spreekwoordelijke kloof tussen burgers en gekozene. Ook de kredietcrisis maakt zichtbaar dat weglekkend vertrouwen verstrekkende gevolgen kan hebben voor het functioneren van een samenleving, niet alleen in economische zin. Nederland staat de komende generaties voor een zware beproeving, met de opdracht na de crisis de tering naar de nering te zetten en ook in de overheidsfinanciën het vertrouwen in het publieke handelen te herstellen. Met zo’n krachtproef kan de politiek de burgers alleen aan zijn zijde houden als de samenleving op een stevige vertrouwensbasis rust. Deze studie wil schetsen hoe zo’n terugkeer naar een maatschappij waarin vertrouwen de verhoudingen weer bepaalt eruit kan zien.

De bloedsomloop van de

samenleving

Een christendemocratische visie op het

belang van vertrouwen

WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOOR HET CDA

W IS S E LS O M Z E T T E N | De bloedsomloop v an de s amenl e ving

;\Ycf\[jfdcffgmXe

[\jXd\ec\m`e^

.

@ec\`[`e^\ec\\jn`aq\i

(.

;\Ycf\[jfdcffgmXe

)

)) @@q\c]jkXe[`^eXXdnffi[ ?\k^\cff]`e#_\kYfln\efg`\dXe[jkifln1m\ikifln\e^\e`\k\e#^f\[mXem\i$ kifln\eq`ae#feY\g\ibkm\ikifln\e_\YY\e`e`\dXe[f]`\kj Fm\ikl`^`e^ mXeY\kiflnYXXi_\`[1m\ikifln\e`eYf\q\d\e   M<IKIFLN<E8::<GK<<IKBN<KJ988I?<@; §?\ijk\c_\km\ikifln\e¨nXj_\kk_\dXmXe_\k:_i`jk\c`ab$JfZ`XXc:fe^i\jmXe )''0%@eq`aeZfe^i\ji\[\^X]AXeAXZfYmXe;`ab#Kn\\[\BXd\ic`[\e_ff^c\iXXi XXe[\ML#\\e§Z_i`jk\c`ab$jfZ`Xc\¨[\¯e`k`\mXe_\kY\^i`g§m\ikifln\e¨1 §M\ikifln\e`j^\YXj\\i[fg\\em\inXZ_k`e^#nXXiY`an\df\k\e\ib\ee\e[Xk [\q\n\c\\ejbXenfi[\e^\cf^\ejkiX]k%M\ikifln\ejgi\\bk\\eq\b\i\dXk\mXe bn\kjYXXi_\`[l`k%N\^XXe\imXel`k[Xk[\g\ijffef]`ejk`klk`\[`\n\m\ikifl$ n\e#`e\\eY\gXXc[\j`klXk`\\\eY\gXXc[^\[iX^^XXkm\ikfe\e#dXXi_\c\dXXc q\b\in\k\e[f\en\_\ke`\k%;\g\ijffebXeq`Z_[ffifdjkXe[`^_\[\e[`\n`a e`\k b\ee\e f] e`\k n`cc\e b\ee\e# ^\[nfe^\e mf\c\e fd \\e Xe[\i Y\jcl`k k\ e\d\e[Xen`am\inXZ_k\e%¨

§;\q\Z_i`jk\c`ab$jfZ`Xc\`ek\igi\kXk`\mXem\ikifln\e^XXkl`kmXe[\mi`a_\`[mXe _Xe[\c\emXed\ej\e%Q`ablee\emfc[f\eXXem\inXZ_k`e^\e[`\Xe[\i\emXe_\e _\YY\e# dXXi q\ q`ae \i e`\k XXe ^\Yfe[\e% <i blee\e fdjkXe[`^_\[\e q`ae [`\ i\Z_kmXXi[`^\efdmXe[\m\inXZ_k`e^\eX]k\n`ab\e%¨ MXe;`abjk\ck[Xk`\dXe[fdn`cc\mXe_\kY\cXe^mXe[\^\d\\ejZ_XgnXXikf\_`a Y\_ffik#^\i\Z_k`^[`j_\k`e_\d^\jk\c[\m\ikifln\ek\Y\jZ_Xd\e\eXe[\ijk\ _Xe[\c\e[XemXe_\dnfi[km\inXZ_k%9fm\e[`\e`j_\kmfc^\ej_\dfen\ej\$ c`abfdl`kk\^XXemXe[\gi\d`jj\[Xk^\[iX^mXed\ej\emfcc\[`^mffijg\cYXXi `j1§;Xk`jn\c\\ejcXjk`^#dXXiXcj\in\c\\eg\i]\Zk\mffijg\cYXXi_\`[mXe_\k ^\[iX^qflY\jkXXe#qfl[\en\[\mi`a_\`[mXe_Xe[\c\emXed\ej\efekb\ee\e% <`^\ec`abY`\[\en\d\ej\e\efi^Xe`jXk`\j_\ki\Z_kfejk\c\lik\jk\cc\e%¨.   M@<IMFID<EM8EM<IKIFLN<E

<\e Xe[\i\ dXe`\i fd _\k Y\^i`g m\ikifln\e k\ XeXcpj\i\e `j [\ mfc^\e[\

<<E:?I@JK<E;<DF:I8K@J:?<M@J@<FG?<K9<C8E>M8EM<IKIFLN<E

)*

£DXXkjZ_Xgg\c`abm\ikifln\e

£@e]fid\\cm\ikifln\e

*0

Dfe[`Xc`j\i`e^\e

*

++ mf\c\eYl`k\ejkXXe[\ij\eX]_Xeb\c`ab\Yli^\ijq`Z_al`jkXXe^\kifbb\ekfk`[\Xc\e Xcj§a\k_l`jmf\c\e¨#§^\Yfi^\e_\`[¨#\e§^\clbb`^^\q`ejc\m\e¨%-)<sub></sub> I\c`^`\\eb\ib L`k[\NII$m\ib\ee`e^>\cfm\e`e_\kglYc`\b\[fd\`e%M\ib\ee`e^\emXe\\e [lYY\c\kiXej]fidXk`\#Yc`abk[XkY`ee\e[\Yl`k\ejkXXe[\ij[\e`\k$i\c`^`\lq\# e`\k$_ldXe`jk`jZ_\ZXk\^fi`\fm\im\ik\^\enffi[`^[`j\effb_\k^iffkjk\j\^d\ek

mfidk%-*_{;\giX^dXk`jZ_$df[\ie\Yli^\ij)*gifZ\ek q`aemffiXc^\i`Z_kfg_\k}

-*

M\ikifln\e#

+

.+ K\ekn\\[\1nXkm\ijkXXen\mffifejq\c]fe[\i\\e§^f\[c\m\e¨6 K\e[\i[\1fgn\cb\n`aq\blee\en\_\ki\jg\ZkmXeXe[\i\em\in\im\e6 NX^\en\[`kef^m\i[\ijXd\ek\mXkk\e#[Xeblee\en\q\^^\e[Xk\\e dfi\c\_fi`qfemffiKXpcfinfi[k^\mfid[[ffi[\`e[\jXd\ec\m`e^[fd`eXek\ `ekl×k`\jfdki\eki\Z_kmXXi[`^_\`[#q`e^\m`e^\e\ib\ee`e^%(*)<sub>:lckli\em\ijZ_`cc\e</sub> `e[\Y\k\b\e`j\e[\dfi\c\qnXXik\[`\q`aXXe[\q\[i`\Xjg\Zk\ekf\b\ee\e%@e[\ bcXjj`\b\fl[_\`[^fc[[\\ib\ee`e^mXe`\dXe[j]pj`\b\biXZ_k\edf\[XcjÐÐemXe [\d\\jkY\^\i\ejnXXi[`^\dfi\c\bnXc`k\`k\e[`\d\ej\e\\e`[\ek`k\`km\ijZ_X]$ k\e%<\ejki`a[\inXj`\dXe[<\ejk\ibY\j\]mXe§\\i¨#m\iYfe[\ed\k_\if×jZ_\ [X[\e#nXj[XXiXXe^\bfgg\c[%;\nXXi[\mXe\ib\ee`e^nff^[ljqnXXi% @e\\e[ffi_\kZ_i`jk\c`ab^\cff]Y\×emcf\[\ZlckllieXd_\ki\jg\Zkmffi _\c[\e[X[\eX]\efekjkfe[al`jk^iffki\jg\Zkmffi`\dXe[[`\q`Z_Y\cXe^\cffj k\e[`\ejk\jk\c[\mXeXe[\i\e%Ffbelbi`a^\e=iXeZ`jZlj\edf\[\iK_\i\jXfm\i _\k^\_\\c^\efd\ed\\ii\jg\Zk[Xe8Z_`cc\j%Fe[\i[\fl[\>i`\b\eqflfm\i[\ \\ijk^\ef\d[\eef^d\\jdl`c\e[q`ae^\jgifb\e% D\[\_`\il`kYc`abk[Xk[\jfZ`XXc$dfi\c\`e]iXjkilZklliffb\\e_`jkfi`jZ_\ [`\gk\_\\]k%QfXcjn\`e\\ecXe[jZ_XgXXe[\_Xe[mXen\^\e#bXeXc\e#gfc[\ij\e [\cfZXk`\mXejk\[\eblee\eq`\e_f\\\i[\i\^\e\iXk`\j[XXi`e_\YY\e§_l`j^\_fl$ [\e¨#blee\en\ffb`e[\jfZ`XXc$dfi\c\j]\\i[\e\\ijcX^q`\emXe\\i[\i\^\e\$ iXk`\j%N\cb\nXXi[\en\i[\e\i`e\\eY\gXXc[\Zlcklli_ff^^\_fl[\e6N\cb\ nXXi[\eq`aeYfm\ebfd\e[i`am\e\en\cb\i\cXk`\]d`e[\iY\cXe^i`ab^\nfi[\e6 Fd[\q\_`jkfi`jZ_\[`d\ej`\mXe[\jfZ`XXc$dfi\c\`e]iXjkilZkllid\\ii\c`Ó] k\^\m\e`j\\eXcnXkfl[\ife[\ijZ_\`[mXe¯cfjff]BXicAXjg\ijfge`\lneXXi

mfi\e^\_XXc[%(**_{AXjg\ijjgiXb`e[\aXi\e¨,'mXe\\e§8Z_j\eq\`k¨%}(*+_{;Xk`j\\ek`a[$}

<<E:?I@JK<E;<DF:I8K@J:?<M@J@<FG?<K9<C8E>M8EM<IKIFLN<E /( [\\]]\Zk\ejfdjg\im\ijq`ae%(+(<sub>N\[f\c\e[Xefg[\be\Z_k`e^[ffiXYjkiXZk\gif$</sub> Z\[li\j#kXi^\kj\e`abglek\e#Xcc\dXXcb\ed\ib\emXe\\edXXkjZ_Xgg`ad\k\\e cXX^m\ikifln\ejg\`c% <\e§le¯e`j_\[X^\e[X¨ +%*%- N\q`\eZfekfli\emXe\\eY\cXe^n\bb\e[\Y\eX[\i`e^#Xcjn\k\^\e[\XZ_k\i$ ^ife[mXe[\mffi^XXe[\XeXcpj\_\kn\ibmXe:_Xic\jKXpcfifge`\lnY\b`ab\e% KXpcfin`ajk[\aXi\e¨-'e`\kX]#qfXcj`eZfej\imXk`\m\i\XZk`\j[\cXXkjk\aXi\ed\k biXZ_k`j^\[XXe%?f\n\cKXpcfi`j^\×ejg`i\\i[[ffi[\Zfej\imXk`\m\bi`k`\b\e_XXi bi`k`\bfg_\k[\eb\e`e`e[`m`[l\c\i\Z_k\e(+)<sub>#m\i[\[`^k_`ad\kbiXZ_k[\n`ejkmXe</sub> [\aXi\e¨-'#[\n`ejkmXe[\`e[`m`[lXc`j\i`e^\e[\Xlk_\ek`Z`k\`kjZlcklli%DXXi `e]\`k\`j_`\imffi_\djgiXb\mXe\\e§le¯e`j_\[X^\e[X¨%?\k`j[ljqXXbfd[\ i`ab\i\X^\e[XmXe[\aXi\e¨-'XXe[\fi[\k\jk\cc\e%NXXiXlk_\ek`Z`k\`k[ffi\\e `e[`m`[l\c\i\Z_k\eY\eX[\i`e^m\infi[kkfk_\kdfkkf1§@b[f\nXk`bc\bb\im`e[¨# nfi[kq\ki`m`XXc\eYcXXjkq\q`Z_q\c]fg%<i`jn\`e`^§Xlk_\ek`\bj¨d\\ik\Y\jg\l$ i\eY`a_\k`e[`m`[l[Xkq`Z_i`Z_kfg[\Zfejldgk`\mXeXcc\ic\`^f\[\i\e[`\q`ae YllidXeffbZfejld\\ik% L`k[\XXi[mXe[\qXXbmffife[\ijk\ckal`jkXlk_\ek`Z`k\`k\\emffi^\^\m\e Y\j\]mXenXk\Z_knXXi[\mfc`j\enXke`\k%8lk_\ek`Z`k\`k`j[Xe[Xkd\efgYXj`j mXe\`^\e`ejg`iXk`\\e\`^\efm\ikl`^`e^b`\jkmffinXk`eq`Z_q\c]nXXi[\mfc`j%D\e bXe#bfikfd#Xcj`e[`m`[lgXjXlk_\ek`\bq`ae`e\\e^ifk\idfi\\cbX[\i%;Xk`jj`e[j [\aXi\e¨-'m\i^\k\e%KXpcfigifY\\ik[Xk`e[`m\ij\n\ib\efe[\i[\XXe[XZ_kk\ Yi\e^\e%(+* @e[Xkc`Z_k`jmfc^\ejKXpcfiffb[\Yc`am\e[\XXe[XZ_kk\Y\^i`ag\emffi i\c`^`\lq\`ejg`iXk`\Yifee\e%E`\kd\\i`e^\Y\[`e\\e`ejk`klk`fe\\cbX[\imXe dXjjXdfY`c`jXk`\#blee\eq`a]le^\i\eXcjYifemXe`e[`m`[l\c\Xlk_\ek`Z`k\`k\e `[\ek`k\`k%Al`jk`ei\c`^`\jnfi[k`dd\ij_\kY\j\]fekn`bb\c[\e`enffi[\e^\mXe$ ^\enXknXXi[\mfc`j\enXke`\k#nXk\in\ib\c`abkf\[f\k\enXkki`m`XXc`j#nXk c\m\efe[\ijZ_\`[kmXeX[\d_Xc\e%?f\n\c`ejk`klk`fe\c\i\gi\j\ekXk`\jmXei\c`^`\# qfXcjb\ib\e#\ief^e`\k^f\[jcX^\e[\Yil^k\jcXXeeXXi[\Xlk_\ek`Z`k\`kjZlcklli# q`\kKXpcfi_`\ikfZ_Yc`am\e[\\eY\cXe^i`ab\df^\c`ab_\[\e%>\\ei\c`^`\`jd\\i §dfefgfc`jk¨%DXXinXXi[\^ifk\`[\fcf^`\Óe_ledfk`m\i\e[\biXZ_kc`ab\ek\_\Y$ Y\em\icfi\e#Yc`am\ei\c`^`\j\\e\`^\eq\^^`e^jbiXZ_k_fl[\e#al`jk[ffi[Xkq`amffi d\ej\eXcjfi`ÓekXk`\bX[\ijYc`am\e]le^\i\eY`a_\kfe[\ijZ_\`[kljj\enXXi[\mfc \eq`ecffj% (+(sN\jkl`k\e_`\ifg\\e[`\g\i\cXX^fe[\ifekn`bb\c`e^\eqfXcj^\jZ_\kjk`eY`amffiY\\c[ _\kNII$iXggfik9\n`aq\emXe^f\[\[`\ejkm\ic\e`e^#;\e?XX^&8djk\i[Xd)''+  \e_\keldd\imXe:_i`jk\e;\dfZiXk`jZ_\M\ib\ee`e^\eqfd\i)'',#9\if\gjq \\i% NXXifdE\[\icXe[e`\k^f\[n\ibk% (+)s;\ebd\keXd\XXe8cXj[X`iDXZ@ekpi\¨j8]k\iM`ikl\%8Jkl[p`eDfiXcK_\fip%Cfe[\e (0/( %

//

[\dXXkjZ_Xgg`amfid\e%;Xk`jffb_\kXeknffi[mXeBcfgfgq`aeZlcklligfc`k`\b\

gXiX[fo%(,)



('(

M\ikifln\e`e_\k

-

<<E:?I@JK<E;<DF:I8K@J:?<M@J@<FG?<K9<C8E>M8EM<IKIFLN<E ('0 8iY\`[jgXik`Z`gXk`\q\^k_`\iY`am\\c#dXXie`\kXcc\j%Fm\i_\kXc^\d\\eblee\en\ mXjkjk\cc\e[Xk\\efg[\m`\ie`\k$n\jk\ij\XccfZ_kfe\efe[\i[\-,aXXiX]_Xeb\$ c`ab`jmXe\\el`kb\i`e^#k\^\efm\i\\efg[\XZ_kmXe[\XlkfZ_kfe\Y\mfcb`e^%(/*_ Kljj\e`dd`^iXek\eq`ae^ifk\m\ijZ_`cc\e`e[\n`aq\nXXifgd\emffiq`\k`e_\k

c\m\ejfe[\i_fl[%(/+_{D\keXd\[\`dd`^iXek\el`kEffi[$ 8]i`bX\e`e`\kjd`e[\i\}

(**

EXXi\\ee`\ln\

.

OM

ZET

TEN

ZE

TT

EN

W

IS

SE

LS

Wissels omzetten

Deze studie verschijnt in de serie ‘Wissels omzetten’. Deze reeks is de opvolger van de serie ‘Perspectieven’. De nieuwe reeks markeert de nadere uitwerking van een maatschappelijke investeringsagenda.

Het wordt tijd om in de sfeer van groeiend wantrouwen in de samenleving de wissels om te zetten. Vertrouwen is in de visie van de christendemocratie de bloedsomloop van de samenleving en daarmee van levensbelang voor haar functioneren. In dat perspectief is het zorgwekkend als in Nederland burgers elkaar wantrouwen en zij ook met toenemende argwaan naar de rechtsstaat en de democratie kijken. Tekenen van zulke vertrouwensbreuken hebben zich de afgelopen jaren aangediend, om te beginnen met de spreekwoordelijke kloof tussen burgers en gekozene. Ook de kredietcrisis maakt zichtbaar dat weglekkend vertrouwen verstrekkende gevolgen kan hebben voor het functioneren van een samenleving, niet alleen in economische zin. Nederland staat de komende generaties voor een zware beproeving, met de opdracht na de crisis de tering naar de nering te zetten en ook in de overheidsfinanciën het vertrouwen in het publieke handelen te herstellen. Met zo’n krachtproef kan de politiek de burgers alleen aan zijn zijde houden als de samenleving op een stevige vertrouwensbasis rust. Deze studie wil schetsen hoe zo’n terugkeer naar een maatschappij waarin vertrouwen de verhoudingen weer bepaalt eruit kan zien.

De bloedsomloop van de

samenleving

Een christendemocratische visie op het

belang van vertrouwen

WETENSCHAPPELIJK INSTITUUT VOOR HET CDA

W IS S E LS O M Z E T T E N | De bloedsomloop v an de s amenl e ving