• No results found

BESCHIKKING VAN DE COMMISSIE

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "BESCHIKKING VAN DE COMMISSIE"

Copied!
24
0
0

Bezig met laden.... (Bekijk nu de volledige tekst)

Hele tekst

(1)

IV

(Handelingen die vóór 1 december 2009 zijn aangenomen krachtens het EG-Verdrag, het EU-Verdrag en het Euratom- Verdrag)

BESCHIKKING VAN DE COMMISSIE van 18 november 2009

betreffende steunmaatregel C 10/09 (ex N 138/09) die Nederland ten uitvoer heeft gelegd ten behoeve van de Illiquid Assets Back-upfaciliteit en het herstructureringsplan voor ING

(Kennisgeving geschied onder nummer C(2009) 9000) (Slechts de tekst in de Engelse taal is authentiek)

(Voor de EER relevante tekst) (2010/608/EG)

DE COMMISSIE VAN DE EUROPESE GEMEENSCHAPPEN,

Gelet op het Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeen­

schap, en met name op artikel 88, lid 2, eerste alinea, Gelet op de Overeenkomst betreffende de Europese Economi­

sche Ruimte, en met name op artikel 62, lid 1, onder a), Na de lidstaten en overige belanghebbenden overeenkomstig de genoemde artikelen te hebben aangemaand hun opmerkingen te maken ( 1 ), en aangezien de Commissie van de belanghebbenden geen opmerkingen ter zake heeft ontvangen,

Overwegende hetgeen volgt:

1. DE PROCEDURE

(1) Op 12 november 2008 heeft de Commissie in zaak N 528/08 toestemming gegeven voor een noodherkapi­

talisatie. Met deze herkapitalisatiemaatregel schreef Ne­

derland in voor een uitgifte door ING van Core Tier 1- effecten ten belope van 10 miljard EUR. Deze maatregel werd goedgekeurd voor een periode van zes maanden, mits er binnen die periode van zes maanden een geloof­

waardig plan werd ingediend ( 2 ). De geldigheid van de noodherkapitalisatie werd bij de indiening van een her­

structureringsplan automatisch verlengd totdat de Com­

missie tot een besluit over het plan was gekomen.

(2) Op 31 maart 2009 heeft de Commissie in zaak C 10/09 (ex N 138/09) voor een periode van zes maanden toe­

stemming gegeven voor een maatregel ten behoeve van aan een bijzondere waardevermindering onderhevige ac­

tiva (impaired asset-maatregel — hierna „de IA-maatregel”

genoemd) voor een portefeuille van Amerikaanse Alt-A Residential Mortgage Backed Securities (hierna „RMBS”

genoemd) ten gunste van ING ( 3 ). De Nederlandse auto­

riteiten noemen deze maatregel de Illiquid Assets Back-up Faciliteit (hierna „IABF” genoemd). Omdat de Commissie

twijfel had of bepaalde aspecten van deze IA-maatregel wel in overeenstemming waren met haar mededeling be­

treffende aan een bijzondere waardevermindering onder­

hevige activa ( 4 ) (hierna „de mededeling besmette activa”

genoemd), heeft zij besloten de procedure van artikel 88, lid 2, van het EG-Verdrag in te leiden.

(3) Het besluit van de Commissie tot inleiding van de pro­

cedure is in het Publicatieblad van de Europese Unie bekend­

gemaakt ( 5 ). De Commissie heeft belanghebbenden uitge­

nodigd hun opmerkingen te maken. De Commissie heeft van belanghebbenden geen opmerkingen ter zake ont­

vangen.

(4) De goedkeuring van de IA-maatregel werd verlengd bij besluit van de Commissie van 15 september 2009 ( 6 ).

(5) Voorts heeft Nederland in het kader van de Nederlandse kredietgarantieregeling (goedgekeurd bij besluit van de Commissie van 30 oktober 2009 betreffende steunmaat­

regel N 524/08 en verlengd bij het besluit van de Com­

missie van 7 juli 2009 betreffende steunmaatregel N 379/09 ( 7 )) garanties verleend voor verplichtingen van ING op middellange termijn ten belope van: i) 9 miljard USD (waarvan 8,25 miljard USD al aangegaan), en ii) 5 miljard EUR (waarvan 4,15 miljard EUR al aan­

gegaan).

6. Op 25 november 2008, 8 april 2009, 18 mei 2009 en 9 november 2009 heeft de Commissie van marktdeel­

nemers informatie ontvangen dat ING Direct Europe ge­

durende een korte periode in advertenties had uitgepakt met de kapitaalinjectie die zij van Nederland had ontvan­

gen en dat zulks werd gepercipieerd als agressief com­

mercieel optreden.

( 1 ) Besluit van de Commissie betreffende steunmaatregel C 10/09 (ex N 138/09) ING, PB C 158 van 11.7.2009, blz. 13.

( 2 ) Besluit van de Commissie betreffende steunmaatregel N 528/08 ING, PB C 328 van 23.12.2008, blz. 10).

( 3 ) Besluit van de Commissie betreffende steunmaatregel C 10/09 (ex N 138/09) ING, PB C 158 van 11.7.2009, blz. 13.

( 4 ) PB C 72 van 26.3.2009, blz. 1.

( 5 ) Zie voetnoot 1.

( 6 ) Nog niet bekendgemaakt.

( 7 ) Besluit van de Commissie van 7 juli 2009 betreffende steunmaat­

regelen N 379/09 en NN 16/09, Nederland, Verlenging van en aanpassingen aan de Nederlandse garantieregeling (PB C 186 van 8.8.2009, blz. 5).

(2)

7. Tussen de diensten van de Commissie en de Nederlandse autoriteiten heeft een aantal bijeenkomsten, e-mailcorres­

pondentie en teleconferenties plaatsgevonden.

8. Wat betreft kwesties die verband houden met de metho­

dieken voor de waardering van activa zoals die in het kader van de IA-maatregel werden gebruikt, heeft de Commissie een beroep gedaan op de technische bijstand van externe deskundigen onder contract bij de Commis­

sie (Duff & Phelps en prof. dr. Wim Schoutens (K.U.Leu­

ven)) en van deskundigen van de Europese Centrale Bank.

9. Op 12 mei 2009 heeft Nederland bij de Commissie een herstructureringsplan voor de ING Groep ingediend; dit is op 7 juli 2009 met verdere informatie aangevuld. Het herstructureringsplan is op 22 oktober aangepast (wan­

neer hierna sprake is van het herstructureringsplan, wordt daarmee telkens deze laatste versie van het herstructure­

ringsplan bedoeld). Deze aanpassing omvatte onder meer een aanpassing van de voorwaarden voor de terugbeta­

ling van de kapitaalinjectie door Nederland.

10. Op 22 oktober 2009 heeft Nederland een aantal verbin­

tenissen aangegaan ten aanzien van de tenuitvoerlegging van het herstructureringsplan en de vergoeding voor de IA-maatregel.

11. Nederland heeft de Commissie meegedeeld dat het, om redenen van spoedeisendheid, bij wijze van uitzondering ermee instemde dat deze beschikking in het Engels wordt gegeven.

2. BESCHRIJVING VAN DE FEITEN 2.1. De begunstigde onderneming

12. ING bestaat uit ING Groep NV (hierna „ING Groep”

genoemd), de moederholding die volledige zeggenschap heeft over ING Bank NV en ING Verzekeringen NV, twee dochterholdings die op hun beurt zeggenschap hebben over, onderscheidenlijk, de bank- en verzekeringsdochter­

ondernemingen. ING Groep heeft meer dan 70 individu­

ele bedrijven met meer dan 2 500 rechtspersonen die in ongeveer 50 landen actief zijn. Per ultimo 2008 bedroeg het balanstotaal van de groep 1 332 miljard EUR, waar­

van meer dan 75 % aan de bankactiviteiten van ING valt toe te wijzen.

13. Per ultimo 2008 bedroegen de kapitaalratio’s van ING, mede rekening houdende met de herkapitalisatiemaat­

regel, voor de bank 9,3 % wat betreft haar Tier 1-ratio en 7,3 % wat betreft de Core Tier 1-ratio. Voor het ver­

zekeringsbedrijf bedroeg de kapitaaldekkingsgraad 256,5 %.

14. De kapitaalstructuur van de ING Groep omvat ook de zogeheten core debt, dit is de senior debt die op groeps­

niveau is aangegaan en vervolgens als aandeelhouders­

kapitaal in ING Bank en ING Verzekeringsholding is geïnvesteerd (de zogeheten dubbele hefboom). Daarnaast is de ING Insurance-holding zelf voor 2,3 miljard EUR

zogeheten core debt aangegaan, die als aandeelhouders­

kapitaal in haar verzekeringsdochterondernemingen kan worden gebruikt.

15. De beleggingsportefeuille van ING omvatte haar Alt-A- portefeuille die grotendeels in handen was van ING Di­

rect Verenigde Staten. ING Direct Verenigde Staten had onder het Amerikaanse recht de status van thrift-instel­

ling, waardoor zij verplicht was het merendeel van de door haar opgehaalde spaargelden in Amerikaanse hypo­

theken of in aan Amerikaanse hypotheken gekoppelde beleggingen te investeren. Daardoor wees ING een aan­

zienlijk bedrag van haar beleggingsportefeuille toe aan Amerikaanse Alt-A RMBS. Deze Alt-A-portfeuille werd door de IA-maatregel van Nederland gedekt (zoals be­

schreven in punt 2.3.2). De beleggingsportefeuille van ING bestaat voorts uit een aanzienlijk aandeel Commer­

cial Mortgage-Backed Securities (hierna „CMBS” ge­

noemd), Amerikaanse RMBS en vastgoedinvesteringen die niet onder de IA-maatregel vallen.

2.2. De activiteiten van de onderneming 16. Eind 2008 was ING actief in zes business lines. ING was

ook actief op het gebied van vermogensbeheer, een ac­

tiviteit die functioneel deel uitmaakte van de respectieve regionale businessunits in het verzekeringsbedrijf.

2.2.1. Retail banking

17. ING verzorgt retail banking diensten in Nederland, België, Polen, Roemenië, Turkije, India en Thailand (de via ING Direct aangeboden retail banking diensten worden niet hier, maar in punt 2.2.2 beschreven). Private banking diensten worden aangeboden in Nederland, België, Luxemburg, Zwitserland en in verschillende landen in Azië en Centraal- en Oost-Europa. De dienstverlening aan het mkb en in het Mid-Corporate segment is bij ING Retail Banking ondergebracht.

18. Voor haar retail bankingactiviteiten in Nederland en Bel­

gië combineert ING een direct banking-model met een bankkantorennet. ING levert betaalrekeningsdiensten en betalingssystemen, spaarrekeningen, hypotheken, con­

sumptief krediet, kredietkaartdiensten, beleggings- en ver­

zekeringsproducten. Hypotheken worden aangeboden via een direct kanaal, via gebonden verkoopsmedewerkers maar ook via intermediairs. Via haar bankkantorennet biedt ING ook een volledig scala universele-bankproduc­

ten en levens- en schadeverzekeringsproducten aan.

19. In het Nederlandse retail banking-segment (particuliere cliënten) bedraagt het marktaandeel van ING 40-50 % ( 8 ) voor basisbankieren. Haar marktaandeel voor spaar­

rekeningen bedraagt 30-40 % gemeten naar waarde en 20-30 % gemeten naar aantallen. Voor consumptief kre­

diet (gemeten naar waarde), voor hypotheken en voor private banking bedragen de marktaandelen telkens 10-20 %.

L 274/140 NL Publicatieblad van de Europese Unie 19.10.2010

( 8 ) De marktaandelen die in de overwegingen 19 en 24 voor de Neder­

landse markt worden gegeven, zijn gebaseerd op de publiek beschik­

bare cijfers uit de beschikking van de Commissie in zaak COMP/M.4844 Fortis/ABN Amro Assets. Deze marktaandelen wij­

ken licht af van de actuelere cijfers die Nederland heeft verstrekt.

Aangezien deze verschillen echter niet significant zijn voor deze beschikking, vermeldt de Commissie hier, met het oog op de cohe­

rentie, de gecontroleerde cijfers.

(3)

20. De marktaandelen in België zijn als volgt: [10-15] % (*) voor zichtrekeningen, [20-25] % voor consumptief kre­

diet, [15-20] % voor woonkredieten, [10-15] % voor sparen en [10-15] % voor beleggingsfondsen. De markt­

aandelen voor retail banking liggen in Polen bij [5-10] % algemeen en [5-10] % voor sparen. In Roemenië bedraagt het marktaandeel van ING [0-5] % voor al haar verplich­

tingen en [0-5] % voor al haar activa. De marktaandelen op de Turkse spaarmarkt bedragen [0-5] %.

2.2.2. ING Direct — retail banking

21. ING Direct richt zich met direct retail banking via inter­

net op cliënten in Australië, Oostenrijk, Canada, Frank­

rijk, Duitsland, Italië, Spanje, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. De belangrijkste producten zijn spaarrekeningen en hypotheken, en in toenemende mate ook beleggingsfondsen en betaalrekeningen.

22. Wat sparen betreft, beliep het marktaandeel van ING Direct [5-10] % in Duitsland, [0-5] % in Italië, [0-5] % in Australië, [0-5] % in Canada, telkens zo’n [0-5] % in Spanje, het Verenigd Koninkrijk en Oostenrijk, en grof­

weg [0-5] % in de Verenigde Staten en in Frankrijk. Voor woninghypotheken ligt het marktaandeel bij [0-5] % in Australië, [0-5] % in Canada, [0-5] % in Italië en [0-5] % in Spanje. De marktaandelen voor nieuwe woninghypo­

theken belopen in Duitsland [0-5] %. Het belangrijkste niet-Europese onderdeel van ING Direct is haar Ame­

rikaanse dochteronderneming die voor woninghypothe­

ken een marktaandeel van [0-5] % heeft en een balans­

totaal van […] miljard USD (**) aan het eind van het eerste kwartaal 2009.

2.2.3. Wholesale banking

23. Bij ING’s wholesale banking divisie ligt de nadruk in de eerste plaats op Nederland, België, Polen en Roemenië, waar zij een volledig scala producten aanbiedt, gaande van cashmanagement tot corporate finance. Elders han­

teert zij een selectievere benadering ten aanzien van cliënten en producten. Wholesale Banking bestaat uit zes businessunits: General Lending & Payments and Cash Management, Structured Finance, Leasing & Facto­

ring, Financial Markets, Other Wholesale Products, en ING Real Estate.

24. Wat corporate cliënten betreft, ligt het aandeel van ING op de Nederlandse markt bij [20-30] % voor basisban­

kieren, documentaire kredieten, internationale betalingen en internationale betalingsdiensten, leningen en betaal­

rekeningen, en factoring. Voor deposito’s/sparen en voor binnenlandse betalingen ligt haar marktaandeel ho­

ger ([30-40] %). In België ligt het marktaandeel op de

corporate markt bij [25-30] % voor zichtrekeningen, [15-20] % voor kredieten, [15-25] % voor leasing en [20-30] % voor deposito’s.

2.2.4. Verzekeringsactiviteiten en vermogensbeheer in Europa 25. ING’s belangrijkste verzekeringsactiviteiten in Europa zijn

die in Nederland (in hoofdzaak onder de merknamen ING, Nationale-Nederlanden en RVS). ING heeft een marktaandeel van [15-20] % voor levensverzekeringen en van [5-10] % voor schadeverzekeringen (gerekend naar geboekte brutopremies in 2008). Producten worden gedistribueerd via directe distributiekanalen (in hoofdzaak bankkantoren van ING en van de Postbank, die begin 2009 werd omgedoopt tot ING) en makelaars. Buiten Nederland is ING niet actief in de sector schadeverzeke­

ring, behalve in België (waar zij een marktaandeel van [0-5] % heeft voor de tak schadeverzekering).

26. Voor levensverzekeringen zijn de marktaandelen van ING als volgt: [30-35] % in Roemenië, [20-25] % in Honga­

rije, telkens [10-15] % in de Tsjechische Republiek en in Griekenland, [5-10] % in Polen, [5-10] % in Slovakije en [5-10] % in België. ING is ook actief, zij het met veel geringere marktaandelen (van minder dan [0-5] %), in Spanje, Bulgarije en Turkije. Het beheer van pensioen­

fondsen maakt deel uit van haar activiteiten; deze om­

vatten het beheer van zowel verplichte als vrijwillige pensioenfondsen. Op de markt voor verplichte pensioen­

fondsen behaalt ING een marktaandeel van [20-25] % in Polen en van [10-15] % in Slovakije. Op de markt voor vrijwillige pensioenfondsen beloopt het marktaandeel van ING [35-40] % in Slovakije, [10-15] % in de Tsjechische Republiek en [5-10] % in Turkije. Het gecombineerde marktaandeel van ING voor verplichte en vrijwillige pen­

sioenfondsen beloopt [35-40] % in Roemenië, [10-15] % in Hongarije en [5-10] % in Bulgarije.

27. Het bedrag door ING beheerde activa was in 2008 als volgt over de verschillende regio’s verdeeld: […] miljard EUR in Nederland, […] miljard EUR in België (en Luxem­

burg), en […] miljard EUR in Centraal- en Oost-Europa.

2.2.5. Verzekeringsactiviteiten en vermogensbeheer in Noord- en Zuid-Amerika

28. ING Insurance Americas is voornamelijk in twee geogra­

fische zones actief: de Verenigde Staten en Latijns-Ame­

rika. De activiteiten in Canada zijn begin 2009 verkocht.

ING Insurance Americas biedt levens- en schadeverzeke­

ringen aan, pensioenvoorzieningen (vooral toegezegde- bijdragenregelingen), lijfrenten, beleggingsfondsen, broker/

dealer-diensten, en institutionele producten, daaronder be­

grepen producten en diensten op het gebied van groeps­

herverzekering en institutioneel vermogensbeheer.

(*) In de openbare versie van deze beschikking zijn delen van de tekst vervangen om redenen van vertrouwelijkheid. Vervangen delen zijn tussen vierkante haken en met één asterisk aangegeven.

(**) In de openbare versie van deze beschikking zijn delen van de tekst weggelaten om redenen van vertrouwelijkheid. Weggelaten delen zijn met drie punten tussen vierkante haken en twee asterisken aangegeven.

(4)

29. In de Verenigde Staten bedraagt het marktaandeel van ING [5-10] % in de sector variabele lijfrenten, [0-5] % in de sector leven en telkens ongeveer [0-5] % in de sector lijfrenten met vaste uitkering en groepsverzekerin­

gen leven. In Mexico, Chili, Peru, Colombia en Uruguay biedt ING vooral pensioenproducten aan. De marktaan­

delen zijn voor pensioenfondsen het hoogst in Peru ([30-35] %), Chili ([20-25] %) en Uruguay ([15-20] %).

Voor levensverzekeringen zijn de marktaandelen het aan­

zienlijkst in Peru ([15-20] %) en in Chili ([10-15] %). Er worden voor […] miljard EUR activa aangehouden in de Verenigde Staten en voor […] miljard EUR in de rest van het Amerikaanse continent.

2.2.6. Levensverzekeringen en vermogensbeheer in de regio-Azië/Stille Oceaan

30. ING Insurance Asia/Pacific biedt levensverzekeringen en vermogensbeheersdiensten aan in de regio-Azië/Stille Oceaan. Zij biedt levensverzekeringsdiensten aan in ne­

gen landen (Australië, Nieuw-Zeeland, Japan, Zuid-Korea, Maleisië, Hongkong, Thailand, India en China), terwijl zij in twaalf landen (de reeds genoemde negen landen, plus Taiwan, de Filipijnen en Singapore) units voor ver­

mogensbeheer heeft. ING is een van de grootste inter­

nationale levensverzekeringsmaatschappijen en ver­

mogensbeheerders in de regio-Azië/Stille Oceaan. In deze regio’s houdt zij voor […] miljard EUR activa aan.

2.3. De steunmaatregelen

31. ING heeft van Nederland drie steunmaatregelen verleend gekregen.

2.3.1. De kapitaalinjectie

32. De eerste maatregel bestond uit een volledig door Neder­

land onderschreven kapitaalinjectie waardoor ING Groep zijn Core Tier 1-kapitaal met 10 miljard EUR kon ver­

hogen ( 9 ). In het besluit waarmee de Commissie de red­

dingssteun (steunmaatregel N 528/08) heeft goedgekeurd, noemde zij als oorzaken voor dit vertrouwensverlies van de markt in ING dat staatsinterventie noodzakelijk maakte, het gepercipieerde toxische karakter van de Alt-A-portefeuille, de vrees in de markt voor verdere afboekingen, de kapitaalbehoeften van ING Insurance en de verslechterende verhouding vreemd vermogen/ei­

gen vermogen van de ING Groep. Volgens Nederland had ING zonder de kapitaalinjectie nog kunnen overleven, maar zou het te kampen hebben gehad met een afne­

mend vertrouwen en een toegenomen liquiditeitsrisico.

33. De uitgifteprijs voor een injectie van 10 miljard Core Tier 1-kapitaal bedroeg 10 EUR per effect. Op initiatief van ING kunnen de effecten ofwel worden teruggekocht te­

gen 15 EUR per stuk (of een inkooppremie van 50 % op de uitgifteprijs), ofwel na een periode van drie jaar wor­

den omgezet in gewone aandelen op basis van een één- op-één-omruilverhouding. Indien ING besluit de effecten

te converteren, mag Nederland ook kiezen voor een te­

rugbetaling in contanten tegen 10 EUR per effect, ver­

meerderd met de opgelopen rente. Nederland ontvangt alleen een couponbetaling indien over de gewone aan­

delen dividend wordt uitgekeerd.

34. In het kader van het herstructureringsplan heeft Neder­

land een aanpassing ingediend van de overeenkomst be­

treffende de terugbetaling van de Tier 1-effecten door ING. Volgens de aangepaste voorwaarden kan ING tot 50 % van de Core Tier 1-effecten terugkopen tegen uit­

gifteprijs (10 EUR), vermeerderd met de opgelopen rente over de jaarlijkse 8,5 %-coupon (rond 253 miljoen EUR) en met een strafpremie voor vervroegde terugbetaling indien het aandeel ING meer dan 10 EUR noteert.

Deze bij vervroegde terugbetaling verschuldigde premie loopt op naarmate de koers van het aandeel ING stijgt.

Voor de berekening van de strafpremie voor vervroegde terugbetaling wordt de koersstijging gemaximeerd op 12,50 EUR ( 10 ). Op dat niveau komt deze premie overeen met 13 % op jaarbasis. Deze strafpremie voor vervroegde terugbetaling kan oplopen tot maximaal 705 miljoen EUR, in een scenario waarbij de 5 miljard EUR worden terugbetaald na 400 dagen vanaf de uitgiftedatum. Voorts is voor deze strafpremie een minimum bepaald van 340 miljoen EUR, hetgeen Nederland een minimale Inter­

nal Rate of Return (IRR) van 15 % garandeert. Met andere woorden, rekening houdende met het feit dat ING nor­

maal gesproken een terugbetalingspremie van 2,5 miljard EUR verschuldigd is, zou deze aanpassing ING een addi­

tioneel voordeel opleveren van 1,79 tot 2,2 miljard EUR, afhankelijk van de koers van het aandeel ING. Nederland verklaarde dat deze aanpassing bedoeld was om ING vergelijkbare uitstapvoorwaarden te bieden als SNS ( 11 ) en Aegon ( 12 ) hebben gekregen voor de kapitaalinjecties die deze van Nederland hebben ontvangen. Die voor­

waarden voor vervroegde terugbetaling kunnen alleen worden toegepast voor de aflossing van 5 miljard EUR (dus 50 % van de initiële kapitaalinjectie).

35. ING kan ervoor kiezen om vóór 31 januari 2010 van deze optie tot versnelde terugbetaling gebruik te maken, maar deze termijn kan, met instemming van Nederland, als gevolg van uitzonderlijke marktomstandigheden ook worden verlengd tot 1 april 2010, wanneer ING kan aantonen dat het financieel gezien niet haalbaar was om voldoende Core Tier 1-kapitaal aan te trekken om het benodigde bedrag van 5 miljard EUR sneller terug te betalen. Voor een dergelijke verlenging van de termijn zou dan wel de goedkeuring van de Commissie vereist zijn. ING is voornemens om vóór 1 januari 2010 van deze terugkoopmogelijkheid gebruik te maken. De terug­

betaling en de conversiemogelijkheden voor de resterende 50 % blijven ongewijzigd.

L 274/142 NL Publicatieblad van de Europese Unie 19.10.2010

( 9 ) De maatregel is nader beschreven in het besluit van de Commissie van 12 november 2008 betreffende steunmaatregel N 528/08, Ne­

derland, Steun aan ING Groep NV (PB C 328 van 23.12.2008, blz. 10).

( 10 ) Deze strafpremie voor vervroegde terugbetaling wordt als volgt berekend: 650 000 000 EUR * (aantal ingekochte effec­

ten/500 000 000) * (dagen sinds de uitgifte)/365) * (heersende prijs – 10)/(12.5 – 10) waarbij „de heersende prijs” het gemiddelde is van de marktprijs 5 dagen vóór de terugbetaling en hoger is dan of gelijk aan 11,20 EUR en lager dan of gelijk aan 12,45 EUR.

( 11 ) Besluit van de Commissie van 10 december 2008 betreffende steunmaatregel N 611/08, Nederland, Steun aan SNS Reaal NV (PB C 247 van 15.10.2009, blz. 2).

( 12 ) Besluit van de Commissie van 10 december 2008 betreffende steunmaatregel N 569/08, Nederland, Steun aan Aegon (PB C 9 van 14.1.2009, blz. 3).

(5)

2.3.2. De Impaired Assets-maatregel

36. De tweede steunmaatregel was een maatregel inzake activaondersteuning met betrekking tot de Alt- A-portefeuille die aanzienlijk in waarde was gedaald, waardoor de negatieve herwaarderingsreserve onder druk kwam te staan. Volgens de Nederlandse autoriteiten diende de maatregel om redenen van financiële stabiliteit vóór 31 maart 2009 te worden goedgekeurd. Bovendien zou dat, indien de maatregel behalve op onbeduidende punten zou worden aangepast, tot een groot verlies voor ING hebben geleid.

37. De IA-maatregel is nader beschreven in het besluit van 31 maart 2009 tot inleiding van de pro­

cedure. De structuur van de maatregel wordt hier alleen kort herhaald, waarna de belangrijkste veranderingen in de vergoedings- en fee-structuur worden uiteengezet.

38. Sinds 26 januari 2009 ontvangt Nederland van ING 80 % van alle kasstromen van een aan een bijzondere waardevermindering onderhevige Amerikaanse Alt-A RMBS-portefeuille (hierna „de por­

tefeuille” genoemd) (stroom 4 in de onderstaande figuur), samen met een garantiefee (stroom 5). In ruil ontvangt ING van Nederland de volgende risicovrije kasstromen:

— een gegarandeerd bedrag, dat de kasstromen vertegenwoordigt uit de betaling van hoofdsommen voor in totaal 28 miljard USD, hetgeen overeenstemt met 90 % (de aankoopprijs of de waarde bij overdracht) van 80 % van de portefeuille, of 72 % van de portefeuille (stroom 1). Deze kasstro­

men worden op maandbasis betaald, gedurende de levensduur van de portefeuille;

— een fundingfee (stroom 2);

— een managementfee (stroom 3).

39. De kasstromen afkomstig van de resterende 20 % van de portefeuille blijven bij ING en vallen buiten de kasstroomruil.

40. ING heeft erin toegestemd om een reeks aanvullende betalingen aan Nederland te doen, die daad­

werkelijk resulteren in een aanzienlijke toename van de aan de staat voor de IA-maatregel betaalde vergoeding, via de aanpassingen van de in de overwegingen 41, 42 en 43 beschreven fees.

(6)

41. In de eerste plaats verlaagt Nederland vanaf 25 oktober 2009 voor 57 % (vastrentende effecten) van 72 % van de portefeuille de fundingfee met 50 basispunten van 3,5 % ( 13 ) tot 3 % 's jaars en verlaagt het voor 43 % (effecten met variabele rente) van 72 % van de porte­

feuille de fundingfee van LIBOR + 0,5 % 's jaars met 50 basispunten tot LIBOR-niveau.

42. Ten tweede wordt de (door Nederland aan ING betaalde) managementfee van 25 basispunten 's jaars voor 80 % van de uitstaande portefeuille met 15 basispunten ver­

laagd tot 10 basispunten, door de garantiefee op te trek­

ken (zoals in overweging 43 beschreven).

43. Ten derde verhoogt ING vanaf 25 oktober 2009 de ga­

rantiefee van 55 basispunten 's jaars over het uitstaande bedrag van de overgedragen portefeuille met 82,6 basis­

punten 's jaars, waardoor de totale garantiefee uitkomt op 137,6 basispunten. Van deze verhoging met 82,6 basispunten dienen 67 basispunten als compensatie voor de verlaging met 15 basispunten van de (door Ne­

derland aan ING betaalde) managementfee en een aan­

passing van de waarde bij overdracht van de portefeuille met 52 basispunten (hetgeen overeenkomt met een da­

ling in de waarde bij overdracht van 90 % tot rond 87 %); 15,6 basispunten zijn een claw-back aanpassing voor de periode van 26 januari 2009 (de begindatum van de oorspronkelijke maatregel) tot 25 oktober 2009 ( 14 ).

44. Ingeval de oorspronkelijke maatregel tussen Nederland en ING wordt stopgezet ( 15 ), blijft het bedrag verschuldigd van de onbetaalde additionele betaling over de periode tussen 26 januari 2009 en 25 oktober 2009 (de 15,6 basispunten dus vervat in de aanpassing met betrekking tot de garantiefee). In het geval van een gedeeltelijke stopzetting van de oorspronkelijke maatregel, zou dat bedrag naar evenredigheid verschuldigd zijn.

45. Deze in oktober 2009 aangebrachte aanpassingen wor­

den ten uitvoer gelegd in de vorm van een afzonderlijke overeenkomst tussen ING en de Nederlandse staat, om de oorspronkelijke maatregel ongewijzigd te laten. Neder­

land verbindt zich ertoe om vervroegde volledige of ge­

deeltelijke stopzetting van de oorspronkelijke maatregel bij de Commissie te melden.

2.3.3. De garanties

46. Voorts heeft Nederland in het kader van de Nederlandse kredietgarantieregeling (Steunmaatregel N 524/08) garan­

ties verleend voor verplichtingen van ING op middel­

lange termijn ten belope van: i) 9 miljard USD (waarvan

8,25 miljard USD al aangegaan), en ii) 5 miljard EUR (waarvan 4,15 miljard EUR al aangegaan). ING betaalt een garantiefee van 84 basispunten over het gemiddelde van het gegarandeerde bedrag.

47. Nederland bevestigt dat eventuele verdere garanties die ING verleend krijgt, afzonderlijk zullen worden aange­

meld. Ook de garantie van […] miljard EUR die Neder­

land heeft toegezegd in het kader van de tenuitvoerleg­

ging van het herstructureringsplan te zullen verlenen ten behoeve van de funding van Westland Utrecht Hypo­

theekbank (WUH)/Interadvies, als beschreven in de over­

wegingen 55 en 85, zal afzonderlijk bij de Commissie worden gemeld. Deze garanties ten belope van […] mil­

jard EUR maken integraal deel uit van het herstructure­

ringsplan waarop de onderhavige beschikking ziet, maar de noodzaak van en de vergoeding voor die garanties moet nog door Nederland worden bepaald en door de Commissie in een afzonderlijk besluit worden beoor­

deeld, zodra deze maatregel individueel is aangemeld.

3. HET HERSTRUCTURERINGSPLAN 3.1. De maatregelen uit het plan

48. ING is voornemens de groepsstructuur te vereenvoudi­

gen, in de kosten te snijden, risico’s af te bouwen, een aantal activiteiten af te stoten, een duurzaam belonings­

beleid te ontwikkelen, haar kapitaalsstructuur aan te pas­

sen, nieuwe interne kapitaaldoelstellingen vast te leggen, en het bedrag van de lange funding dat niet van depo­

sito’s afkomstig is, uit te breiden. Het herstructurerings­

plan wordt ten uitvoer gelegd binnen een periode van vijf jaar.

49. Om de groepsstructuur te vereenvoudigen heeft ING haar zes business lines teruggebracht tot twee divisies: bank­

activiteiten en verzekeringsactiviteiten. Elke divisie wordt verantwoordelijk voor de uitvoering van haar eigen stra­

tegie en voor haar eigen balansbeheer. Volgens het her­

structureringsplan zal ING alleen nog in het bankbedrijf actief zijn, terwijl de verzekeringsactiviteiten mettertijd zullen worden afgestoten.

50. De bankactiviteiten zullen vooral gericht zijn op Europa, met selectieve groeimogelijkheden in andere delen van de wereld. ING wil strategisch gaan focussen op stabiele winstgenererende retail banking op rijpe markten, met selectieve groeimogelijkheden voor retail banking in Cen­

traal- en Oost-Europa en een op Europa gerichte univer­

sele bank die is afgestemd op retail bankieren en gespe­

cialiseerde financiering. De bank zal gaan opereren op basis van gestandaardiseerde producten en een door­

gedreven automatisering. In plaats van beleggingen zoals Asset-Backed Securities (hierna „ABS” genoemd) aan te trekken, zal de groep in toenemende mate eigen assets gaan produceren.

L 274/144 NL Publicatieblad van de Europese Unie 19.10.2010

( 13 ) Deze fundingfee is de som van 3 % (de vermeende kostprijs van funding in USD voor de Nederlandse staat) en een marge van 0,5 %.

( 14 ) Een fee-verhoging geldt alleen vanaf 25.10.2009. Een aanpassing was nodig en is op 15,6 basispunten bepaald ter compensatie van de niet-betaling tussen 26.1.2009 en 25.10.2009. Deze aanpassing is een verrekening van zowel de verlaging van de (door ING van de Nederlandse staat ontvangen) fundingfee met 50 basispunten als de verhoging van de (door ING aan de Nederlandse staat betaalde) garantiefee met 67 basispunten.

( 15 ) Dit zou het geval zijn indien ING de portefeuille, volledig of gedeel­

telijk, van de Nederlandse staat terugkoopt.

(7)

51. Voor 2009 staan voor 1,3 miljard EUR kostenreducties gepland. De kostenreductie dient voor 35 % te worden behaald door een inkrimping van de kosten voor voltij­

dequivalenten (VTE) en voor 65 % via andere uitgaven­

reducties, waaronder uitgaven voor externe medewerkers, marketingactiviteiten en Formule 1-racing. Het hoofdkan­

toor draagt in deze kostenreducties bij. Sinds augustus 2009 is al een kostenreductie van meer dan 800 miljoen EUR behaald. Om deze kostenreductie te behalen, heeft ING een herstructureringsvoorziening van ongeveer 450 miljoen EUR na belastingen aangelegd.

52. ING plant ook een aantal maatregelen voor risicoafbouw, zoals hedgingprogramma’s, de inkrimping, sluiting en afwikkeling van risicoposities, en het afbouwen van di­

recte risico’s voor het eigen vermogen. Wat haar beleg­

gingsportefeuille betreft, heeft ING van Nederland een maatregel voor activabescherming ontvangen in de vorm van de Alt-A IA-maatregel. Andere maatregelen die ING heeft genomen, zijn onder meer de aanpassing van de kwalificatie van een aantal van haar ABS van de categorie „beschikbaar voor verkoop” (available for sale) tot „tot einde looptijd aangehouden” (held-to-maturity)

— waarmee zij de volatiliteit van de negatieve herwaar­

deringsreserve beperkte. ING zal binnen Amerikaanse CMBS en RMBS haar blootstelling aan asset classes met een hoger risico afbouwen. Zij zal ook geen nieuwe initiatieven nemen die zijn gericht op het verhogen van haar directe blootstelling op vastgoed.

53. Naar de Commissie begrepen heeft, zal ING een [pru­

dente] zakelijke strategie hanteren, met name ten aanzien van ING Direct, aangezien ING haar […]-activiteiten wil baseren op billijke tarieven […] ( 16 ) en niet als prijsleider zal gaan optreden.

54. ING is, in lijn met haar nieuwe zakelijke strategie, doende een aantal afstotingen door te voeren die aanzienlijke gevolgen zullen hebben voor haar balans. De herstructu­

reringsmaatregelen uit het herziene herstructureringsplan van ING zullen naar verwachting een verkorting van de balans met 616 miljard EUR opleveren, uitgaande van de omvang van de eenheden per 30 september 2008. Deze balansverkorting met 616 miljard EUR bestaat uit initia­

tieven om de bank te deleveragen en tot één geïnte­

greerde balans te komen (goed voor ongeveer […] mil­

jard EUR), uit afstotingen van bankactiviteiten (goed voor ongeveer […] miljard EUR) en uit de afstoting van àlle activiteiten van ING Insurance (goed voor […] miljard ING). Hoewel het balanstotaal voor de verzekeringsacti­

viteiten in vergelijking met het bankbedrijf kleiner is, waren deze activiteiten goed voor ongeveer 50 % van ING’s inkomsten vóór de crisis ( 17 ). Ten opzichte van het balanstotaal over het derde kwartaal 2008 (1 376 miljard EUR) wordt de balans met zo’n 45 % verkort.

55. In het kader van de afstotingen zal ING volgens het herstructureringsplan een volledig operationele en afstootbare retail bank in Nederland afsplitsen (zie, voor

nadere gegevens, overweging 85); deze bestaat uit het huidige Interadvies (Westland Utrecht Hypotheekbank, Westland Utrecht Effectenbank, Nationale-Nederlanden Hypotheekbedrijf, Nationale-Nederlanden Financiële Diensten), waaraan de portefeuille consumentenkredieten van de voormalige Postbank wordt toegevoegd. ING streeft ernaar de activiteiten van Interadvies (hierna

„WUH/Interadvies” genoemd) af te stoten [volgens een gedetailleerd tijdsschema]. Het balanstotaal van deze en­

titeit bedraagt zo’n [25-50] miljard EUR.

56. […] de afstoting van WUH/Interadvies deed geen vraag­

stukken van gevaren voor de financiële stabiliteit rijzen.

De Nederlandse autoriteiten hebben een studie van een onafhankelijke deskundige verschaft over de Nederlandse retail banking markt, waaruit blijkt dat zichtrekeningen, die doorgaans weliswaar als een ankerproduct voor cross- selling in het retailbankbedrijf gelden, niet van wezenlijk belang zijn voor de distributie van hypotheken en andere bankproducten in Nederland, en met name in het geval van ING. Ook wijst de studie op het belang van internet als een distributiekanaal in Nederland, waardoor het voor de distributie van bankproducten minder noodzakelijk is om over een bankkantorennet te beschikken. Volgens de Nederlandse autoriteiten kunnen andere producten wor­

den gekoppeld aan de door WUH/Interadvies gedistribu­

eerde hypotheekproducten. Met name kan de portefeuille overgedragen consumentenleningen dienen als een toe­

gangspoort naar andere productmarkten.

57. Meer in detail is ING voornemens de volgende bedrijfs­

onderdelen, activiteiten of producten te verkopen of van de hand te doen:

— ING Life Taiwan (voltooid);

— stopzetting van de verkoop van Single Premium Va­

riable Annuities (SPVA) in Japan (voltooid);

— afwikkeling van haar portefeuille bestaande variabele lijfrenten in de Verenigde Staten;

— afwikkeling van haar bedrijfsonderdeel Financial Pro­

ducts in de Verenigde Staten;

— stopzetting van de geplande lancering van ING Direct Japan (voltooid);

— afstoting van de schadeverzekeringsactiviteiten in Ca­

nada (voltooid);

— afstoting van de divisie lijfrenten en hypotheken in Chili (voltooid);

— afstoting van Insurance Russia — Non State Pension Fund (voltooid);

— afstoting van Insurance Argentina — Origines Seg.

De Retiro (voltooid);

( 16 ) […].

( 17 ) In de periode 2004-2007 was gemiddeld 52 % van de groeps­

inkomsten vóór belastingen afkomstig van het verzekeringsbedrijf.

(8)

— afstoting van Insurance Asia — HK Platform Services (voltooid);

— afstoting van Private Banking Asia en Zwitserland (ondertekend);

— afstoting van US Group RE Insurance (ondertekend);

— afstoting van Insurance Asia/Pacific (Australië (onder­

tekend), Nieuw-Zeeland (ondertekend), Japan, Korea, Hongkong, India, Thailand en Maleisië);

— afstoting van Asset Management Asia/Pacific;

— afstoting van US Employee Benefits;

— afstoting van Insurance US (US Retirement Services, US FA, Traditional Life);

— afstoting van Asset Management US;

— afstoting van ING Direct US;

— afstoting van Insurance Latin America (Brazilië, Chili, Mexico, Peru, Colombia, Uruguay);

— afstoting van Asset Management Latin America;

— afstoting van Insurance Central Europe (Bulgarije, de Tsjechische Republiek, Griekenland, Hongarije, Polen, Roemenië, Slovakije, Spanje);

— afstoting van Asset Management Europe;

— afstoting van Insurance Benelux (Nationale-Nederlan­

den Insurance, RVS, Retail Insurance Netherlands (voorheen Postbank Insurance), Insurance Belgium, Insurance Luxembourg);

— afstoting van het bedrijfsonderdeel Interadvies (West­

land Utrecht Hypotheekbank, Westland Utrecht Effec­

tenbank, Nationale-Nederlanden, Hypotheekbedrijf, Nationale-Nederlanden Financiële Diensten), daar­

onder begrepen de portefeuille consumptief krediet van de voormalige Postbank (zie, voor nadere gege­

vens, de verbintenissen van Nederland).

58. ING voorziet voor de bank een organische balansgroei van ongeveer […] % per jaar gedurende de herstructure­

ringsperiode […]. ING wil het grootste deel van die groei gaan behalen door aan de reële economie (huishoudens en ondernemingen) krediet te verschaffen.

59. ING legt ook een nieuw beloningsbeleid ten uitvoer waarbij de raad van commissarissen van ING zich ertoe verbindt om een duurzaam beloningsbeleid te ontwikke­

len voor de raad van bestuur en het senior management.

Hierbij zullen, rekening houdende met het gelopen risico,

de prikkels worden versterkt voor langetermijnwaarde­

creatie en het beperken van rewards for failure.

60. ING heeft zich voorts ertoe verbonden de double lever­

age zo snel mogelijk te elimineren, doch in ieder geval tegen […].

3.2. Mogelijkheden om de levensvatbaarheid te be­

reiken in een basisscenario en in een stressscenario 61. ING heeft een basis- en een stressscenario ingediend om

aan te tonen dat zij in staat is haar levensvatbaarheid op lange termijn te herstellen.

62. In het basisscenario, ING […]. Voorts is de aanname dat de aandelenmarkten […].

63. De prognoses zouden in dit basisscenario uitkomen op […]. De totale groepsinkomsten […]. De Return On Equity (hierna „RoE” genoemd) zou […]. ING Insurance zou […].

64. Voor de bank gaat ING uit van een stijging van de risi­

cogewogen activa met ongeveer […] % per jaar (vóór afstotingen), ten dele als gevolg van […]. De inkomsten zouden (behoudens veranderingen in de reële waarde en bijzondere waardeverminderingen) naar verwachting […], terwijl voor universele bankdiensten naar verwachting […] en de retail banking naar verwachting […].

65. ING Bank verwacht gedurende de hele duur van de prog­

noses haar interne kapitaaldoelstellingen te halen. ING heeft nieuwe interne kapitaaldoelstellingen vastgesteld op […] % voor de Tier 1-ratio van de bank en […] % voor haar Core Tier 1-ratio. Voor ING Insurance blijft de doelstelling inzake kapitaaldekkingsgraad ongewijzigd bij 150 %.

66. In het basisscenario zou haar totale solvabiliteitsratio (verhouding tussen het totale kapitaal en de risicogewo­

gen activa) oplopen tot zo’n […] % over de hele her­

structureringsperiode, met als laagste niveaus […].

67. ING Insurance zou in de loop van de herstructurerings­

periode worden afgestoten […]. In het basisscenario is de aanname dat de netto-opbrengsten uit de afstotingen […]

EUR.

68. In een alternatief scenario waarbij het verzekeringsbedrijf wordt afgestoten […], verwacht ING daaraan beantwoor­

dende hogere netto-opbrengsten […].

69. ING heeft ook een stressscenario ingediend […].

70. […]. Voorts wordt uitgegaan van een aanzienlijke toe­

name van ING’s Probabilities of Default. Ook gaat ING uit van hogere percentages Loss Given Default (hierna

„LGD” genoemd).

L 274/146 NL Publicatieblad van de Europese Unie 19.10.2010

(9)

71. In dit stressscenario zou het onderliggende commerciële resultaat van ING Groep […].

72. Zelfs in die aannames van stressscenario’s zou de kapi­

talisatie van ING toereikend blijven omdat zij aan de prudentiële voorschriften blijft voldoen. […].

73. In dat verband voert Nederland aan dat ING in de stresss­

cenario’s voor het doorrekenen van haar kredietportfolio LGD-modellen heeft gebruikt die zijn goedgekeurd door de financiële toezichthouder, De Nederlandsche Bank […].

74. Daarnaast heeft ING nog andere, strengere stresshypothe­

ses toegepast — die veel verder gaan dan het ingediende stressscenario voor Nederlandse hypotheken ( 18 ) […].

Ook in die aannames blijft de kapitalisatie van ING af­

doende, omdat zij aan de prudentiële voorschriften blijft voldoen en zelfs nog een aanzienlijke, extra kapitaalbuf­

fer kan behouden.

75. Nederland voert aan dat de bank op het punt van liqui­

diteit voor alle stresstests van de toezichthouder is ge­

slaagd. […].

3.3. Exitstrategie

76. In het basisscenario van het herstructureringsplan voor ING zullen de Core Tier 1-effecten op de volgende basis door ING worden ingekocht:

a) een eerste tranche die 5 miljard EUR van het notio­

nele bedrag vertegenwoordigt, wordt op 17 december 2009 ingekocht tegen een minimumprijs van 5,75 miljard EUR. Deze prijsaanname levert Neder­

land een IRR op van 13,3 %, bestaande uit het basis­

rendement van 8,5 % plus een extra premie van mini­

maal 340 miljoen EUR en maximaal 705 miljoen EUR ( 19 ), bedrag dat een afspiegeling is van een zeker potentieel voor waardestijging van het aandeel ING.

De precieze inkoopprijs is afhankelijk van de koers van het aandeel ING;

b) een [resterende] tranche die […] miljard EUR van het notionele bedrag vertegenwoordigt, wordt in […] in­

gekocht tegen een aangenomen prijs van […] miljard EUR. In deze prijs wordt uitgegaan van inkoop tegen 150 % van de nominale waarde (15 EUR per effect), vermeerderd met 8,5 % opgelopen rente volgens de oorspronkelijke voorwaarden van de overeenkomst betreffende de Core Tier 1-effecten. ING kan echter ook wachten tot [na] 2011 […] om deze tranche in te kopen en dan de conversieoptie uitoefenen, waarbij Nederland ofwel […] miljoen gewone aandelen ING

ontvangt of een contante betaling ten belope van […]

miljard EUR, vermeerderd met ongeveer […] miljoen EUR opgelopen rente;

c) […].

77. In totaal zouden deze […] transacties Nederland een indicatieve IRR van [15-25] % opleveren. Nederland zal iedere aanpassing van de overeenkomst om de effecten in te kopen, bij de Commissie aanmelden.

78. ING heeft tot dusver nog geen couponbetaling op door de groep uitgegeven hybride Tier 1-instrumenten uit­

gesteld.

79. Op 14 oktober 2009 heeft ING een calloptie uitgeoefend op een Lower Tier 2-obligatie. ING heeft de Commissie meegedeeld dit te betreuren en verklaart dat er sprake was van een misverstand […]. Voorts herhaalt Nederland dat het voor Nederland duidelijk is dat de Commissie in beginsel de aflossing van Tier 1- of Tier 2-kapitaalinstru­

menten niet passend acht voor banken die worden geher­

structureerd, en dat Nederland het ermee eens is dat over dit soort aflossing in de toekomst van geval tot geval zal worden overlegd en dat dit soort aflossing telkens ter goedkeuring aan de Commissie zal worden voorgelegd, en dit gedurende een periode van drie jaar te rekenen vanaf het tijdstip van de onderhavige beschikking van de Commissie of totdat ING de Core Tier 1-effecten volledig aan de Nederlandse staat heeft terugbetaald (inclusief de betreffende opgelopen rente van Core Tier 1-coupons en uitstappremies), indien deze terugbetaling vroeger valt.

80. Voor de IA-maatregel is er geen eenzijdige uitstap ge­

pland en Nederland verbindt zich ertoe bij de Commissie aanmelding te doen wanneer de IA-maatregel bij over­

eenkomst wordt opgezegd. In de prognoses van het ba­

sisscenario gaat ING er echter van uit dat de maatregel blijft functioneren tot na 2013.

3.4. De verbintenissen van Nederland

81. Ten aanzien van de IA-maatregel (of de Illiquid Assets Back-upfaciliteit) verbindt Nederland zich tot het vol­

gende:

— vanaf 25 oktober 2009 doet ING Groep additionele betalingen aan Nederland die overeenstemmen met de neerwaartse aanpassing van de Alt-A-vergoeding met 50 basispunten voor de door ING ontvangen fundingfee en de opwaartse aanpassing met 82,6 ba­

sispunten voor de door ING betaalde garantiefee. De ( 18 ) […].

( 19 ) In de aanname dat de terugbetaling 400 dagen na uitgifte plaats­

vindt.

(10)

aanpassing van de garantiefee omvat ook 15,6 basis­

punten die een aanpassing zijn voor de periode van 26 januari 2009 — de aanvang van de IABF ( 20 ) (de IA-maatregel dus) — tot en met 25 oktober 2009.

Deze additionele betalingen worden toegepast voor zover en voor zolang de IABF-overeenkomst van kracht is;

— deze additionele betalingen worden ten uitvoer gelegd in de vorm van een afzonderlijke overeenkomst tus­

sen ING Groep en Nederland, om de oorspronkelijke IABF ongewijzigd te laten;

— over de additionele betalingen, met uitzondering van het gedeelte dat betrekking heeft op de periode van 26 januari 2009 tot en met 25 oktober 2009 (dus de 15,6 basispunten die zijn verrekend in de aanpassing van de garantiefee), is geen restbetaling verschuldigd ingeval de IABF vervroegd wordt ontbonden. Het be­

drag nog onbetaalde additionele betalingen met be­

trekking tot de periode van 26 januari 2009 tot en met 25 oktober 2009 (dus de 15,6 basispunten die zijn verrekend in de aanpassing van de garantiefee) is verschuldigd ingeval de oorspronkelijke transactie ge­

heel of ten dele ongedaan gemaakt wordt. Indien de IABF ten dele wordt ontbonden, wordt deze afreke­

ning bij vervroegde terugbetaling naar evenredigheid toegepast;

— Nederland verbindt zich ertoe om maatregelen voor een vervroegde volledige of gedeeltelijke stopzetting van de IA-maatregel bij de Commissie te melden.

82. Ten aanzien van de verkorting van de balans, de verbin­

tenis het verzekeringsbedrijf af te stoten, ING Direct US en andere vóór eind 2013 af te stoten bedrijfsonderdelen heeft Nederland zich tot het volgende verbonden:

— ING krimpt tegen eind 2013 haar balans in met 45 % ten opzichte van 30 september 2008 en stoot een reeks bedrijfsonderdelen af zoals die in overweging 57 zijn beschreven, met name ING Insurance en ING Direct Verenigde Staten […];

— deze cijfergegevens betreffen prognoses waarin geen rekening is gehouden met de mogelijke impact van organische groei en waarvan een mogelijke verdere groei is uitgesloten als gevolg van eventuele (nieuwe) eisen op het gebied van regelgeving in de komende jaren, zoals bijvoorbeeld indien banken worden ver­

plicht aanzienlijk hogere liquiditeitsbuffers aan te houden als gevolg van (nieuwe) EU-regels. Door der­

gelijke regels zou de balansgroei aanzienlijk verder kunnen gaan dan de huidige prognoses voor organi­

sche groei;

— voor ING geldt geen beperking op de organische (niet met acquisities verband houdende) groei van de ba­

lans van haar bedrijfsonderdelen. […]. In de toekomst zal het algemene beleid van ING erin bestaan om de groei van de haar door cliënten toevertrouwde mid­

delen vooral te gebruiken om de kredietverlening aan de reële economie (bedrijven en consumenten) te ver­

ruimen en om haar blootstelling aan risicovollere asset classes binnen Amerikaanse CMBS en RMBS af te bouwen. […] ( 21 );

— ten aanzien van de bedrijfsonderdelen die ING toe­

zegt te zullen afstoten (zoals die in overweging 57 zijn opgesomd) kan de Commissie, indien een van dergelijke bedrijfsonderdelen niet vóór 31 december 2013 is afgestoten (bijvoorbeeld op basis van een definitieve, bindende verkoopovereenkomst die is ge­

sloten), waar passend of ingevolge uitzonderlijke om­

standigheden, in reactie op een Nederlands verzoek in die zin, een verlenging van deze termijn toestaan ( 22 ).

De Commissie kan in een dergelijk geval ook: i) vra­

gen dat Nederland, na een voorafgaande selectie door en op voorstel van ING (en na goedkeuring daarvan door de Commissie), een of meer (met de afstoting belaste) trustees aanstelt ( 23 ) […];

— wanneer Nederland een verlenging van een termijn verlangt, dient het uiterlijk één maand vóór het ver­

strijken van die termijn een omstandig gemotiveerd verzoek in die zin bij de Commissie in. In uitzon­

derlijke omstandigheden heeft Nederland het recht een verlenging van de termijn te vragen in de laatste maand dat die termijn loopt.

83. Nederland verbindt zich voorts ertoe dat ING een over­

nameverbod in acht zal nemen:

— ING ziet voor een bepaalde periode af van overnames van financiële instellingen. Deze verbintenissen zijn van toepassing gedurende een periode van drie jaar te rekenen vanaf het tijdstip van de beschikking van de Commissie of totdat ING de Core Tier 1-effecten volledig aan Nederland heeft terugbetaald (inclusief de betreffende opgelopen rente van Core Tier 1-coupons en uitstappremies). Voorts zal ING, voor diezelfde periode, afzien van iedere (andere) overname van ac­

tiviteiten die de terugbetaling van de Core Tier 1- effecten aan Nederland zouden kunnen vertragen;

— niettegenstaande dit verbod mag ING, nadat zij daar­

voor van de Commissie toestemming heeft gekregen, activiteiten overnemen, met name indien dat van es­

sentieel belang is om de financiële stabiliteit of de mededinging op de betrokken markten veilig te stel­

len.

L 274/148 NL Publicatieblad van de Europese Unie 19.10.2010

( 20 ) IABF = Illiquid Assets Back-upfaciliteit.

( 21 ) […].

( 22 ) Met name zal de Commissie, wanneer een afstoting plaatsvindt via een beursgang die al is ingezet en waarvoor een aanzienlijk volume aandelen (30 % of meer) is geplaatst vóór het eind van de voor afstoting voorziene periode, (in overleg met de Nederlandse staat, ING en de trustee) zorgvuldig nagaan of de entiteit meer tijd moet krijgen om de resterende aandelen te plaatsen.

( 23 ) Voor verschillende regio’s en/of bedrijfsonderdelen mogen verschil­

lende trustees worden aangesteld.

(11)

84. Nederland verbindt zich voorts ertoe dat ING een prijs­

leiderschapsverbod in acht zal nemen:

— zonder voorafgaande toestemming van de Commissie biedt ING (op de markten zoals die hierna zijn afge­

bakend) voor gestandaardiseerde ING-producten geen tarieven aan die gunstiger zijn dan de drie beste ta­

rieven van haar naaste concurrenten op de EU-mark­

ten waarop ING een marktaandeel van meer dan 5 % heeft;

— deze voorwaarde geldt alleen voor de gestandaardi­

seerde ING-producten op de volgende productmark­

ten: i) retail spaarmarkt; ii) retail hypotheekmarkt; iii) private banking voor zover het gaat om hypotheek- of spaarproducten, of iv) deposito’s voor het mkb (waarbij mkb-bedrijven worden omschreven volgens de mkb-definitie zoals die gewoonlijk/momenteel door ING wordt gehanteerd bij haar activiteiten in het betrokken land). Zodra ING constateert dat zij voor haar producten voordeligere tarieven berekent dan haar drie concurrenten met de beste tarieven, past zij haar tarieven zo snel mogelijk, zonder verdere vertraging, aan tot een niveau dat met de onderhavige verbintenis in overeenstemming is;

— deze voorwaarde is van toepassing gedurende een periode van drie jaar te rekenen vanaf het tijdstip van de onderhavige beschikking of totdat ING de Core Tier 1-effecten volledig aan Nederland heeft te­

rugbetaald (inclusief de betrokken opgelopen rente van Core Tier 1-coupons en uitstappremies), indien deze terugbetaling vroeger valt. Nederland stelt, na een voorafgaande selectie door en op voorstel van ING, een monitoring trustee aan om op de naleving van deze voorwaarde toe te zien. Deze monitoring trustee moet de goedkeuring van de Commissie krij­

gen;

— voorts zal ING Direct, met het oog op de ondersteu­

ning van de levensvatbaarheid van ING op lange ter­

mijn, zonder voorafgaande toestemming van de Commissie, afzien van prijsleiderschap voor gestan­

daardiseerde ING-producten op de EU-markten voor retail hypotheken en retail sparen, gedurende een pe­

riode van drie jaar te rekenen vanaf het tijdstip van de onderhavige beschikking of totdat ING de Core Tier 1-effecten volledig aan de Nederlandse staat heeft terugbetaald (inclusief de betreffende opgelopen rente van Core Tier 1-coupons en uitstappremies). Zodra ING constateert dat zij de prijsleider is geworden op de EU-markten voor retail hypotheken of retail spa­

ren, past zij haar tarieven zo snel mogelijk, zonder

verdere vertraging, aan tot een niveau dat met de onderhavige verbintenis in overeenstemming is;

— Nederland stelt, na een voorafgaande selectie door en op voorstel van ING, een monitoring trustee aan om op de naleving van deze voorwaarde toe te zien.

Deze monitoring trustee moet de goedkeuring van de Commissie krijgen.

85. Nederland verbindt zich tot een aantal gedetailleerde be­

palingen ten aanzien van de afsplitsing van WUH/Inter­

advies:

— ING richt in Nederland met het oog op afstoting een nieuwe onderneming op, die wordt afgesplitst van haar bestaande Nederlandse retail bankingactiviteiten.

De uitkomst daarvan moet zijn dat deze afgesplitste, nieuwe onderneming een levensvatbaar en concurre­

rend bedrijfsonderdeel is dat zelfstandig functioneert en is afgescheiden van de activiteiten die bij ING blijven, en dat aan een geschikte koper kan worden overgedragen. Deze nieuwe onderneming omvat de activiteiten van het WUH/Interadvies-bedrijfsonder­

deel, die momenteel een onderdeel zijn van de Neder­

landse verzekeringsactiviteiten, en van de portefeuille consumptief krediet van ING Bank. WUH/Interadvies is een ING-bedrijfsonderdeel, onder de koepel van het onderdeel Nationale-Nederlanden Insurance. Het is (in hoofdzaak) een hypotheekbank die actief is op basis van haar eigen bankvergunningen. Het is een levens­

vatbare stand-alone speler, die beschikt over een ei­

gen verkoopsteam voor de cliëntenservice en een on­

afhankelijke organisatie met solide, onderliggende in­

komsten. De afsplitsing vindt plaats onder toezicht van de monitoring trustee, in samenwerking met de hold-separate manager. In dit verband kan de moni­

toring trustee, tijdens de afsplitsingsperiode, ING de aanbeveling doen in de af te stoten activiteiten die materiële en immateriële activa (met betrekking tot de af te stoten activiteiten) op te nemen welke deze objectief noodzakelijk acht wil ING bovengenoemde of resultaatgerichte verplichtingen, en met name de levensvatbaarheid en het concurrentievermogen van de af te stoten activiteiten, volledig in acht kunnen nemen. Ingeval ING het met de monitoring trustee niet eens is over de objectieve noodzaak dergelijke materiële en immateriële activa op te nemen ten einde de levensvatbaarheid en het concurrentiever­

mogen van de af te stoten activiteiten te garanderen, stelt de onderneming de monitoring trustee daarvan schriftelijk in kennis. In dat geval houden de raad van bestuur van ING en de monitoring trustee binnen […] een bijeenkomst om tot een consensus te ko­

men. Indien er geen consensus wordt bereikt, stellen ING en de monitoring trustee gezamenlijk, zo spoe­

dig mogelijk, een onafhankelijke derde met deskun­

digheid in de financiële sector aan („de deskundige”) die de argumenten van de partijen hoort en via be­

middeling een oplossing probeert te bereiken. Indien er geen dergelijke oplossing wordt bereikt, neemt de deskundige, binnen […] te rekenen vanaf zijn aan­

stelling, een besluit over de objectieve noodzaak om de betrokken materiële en immateriële activa in het af

(12)

te stoten bedrijfsonderdeel op te nemen om de le­

vensvatbaarheid en het concurrentievermogen van die af te stoten activiteiten te garanderen, en accepteren de partijen het besluit ter zake van de deskundige en handelen zij dienovereenkomstig. Kwesties waarover onenigheid bestaat, worden vermeld in het verslag van de monitoring trustee aan de Commissie;

— ING verbindt zich ertoe de afstoting in optimale om­

standigheden te laten verlopen door een businessplan op te stellen, een internetplatform te creëren en door voor de af te splitsen entiteit de nodige verkoops­

capaciteit vrij te maken. Ook stelt zij (tegen zakelijke voorwaarden) betalingscapaciteit beschikbaar, indien de koper daarom verzoekt. Voorts verleent ING bij­

stand bij de oprichting van een thesauriefunctie en zorgt zij tot twee jaar na de afstoting voor funding, waarbij de funding-ondersteuning door ING in de loop van die twee jaar geleidelijk afneemt. Deze on­

dersteunende funding van ING aan het WUH-bedrijfs­

onderdeel is gebaseerd op interne Funding Transfer Pricing (FTP). ING […] bij Nederland een verzoek in te dienen voor door de staat gegarandeerde funding ten belope van […] miljard EUR ten behoeve van de funding van het WUH-bedrijfsonderdeel. In dat geval verbinden de Nederlandse autoriteiten zich ertoe deze maatregel afzonderlijk aan te melden;

— voorts ziet ING er gedurende een overgangsperiode van […] van af om bij cliënten van het WUH-be­

drijfsonderdeel actief te werven voor producten die het WUH-bedrijfsonderdeel op het tijdstip van de onderhavige beschikking aan die cliënten levert;

— ING zal het WUH-bedrijfsonderdeel proberen af te splitsen binnen […]. Na deze afsplitsingsperiode van […] houdt ING het WUH-bedrijfsonderdeel geschei­

den (hold-separate) en probeert zij dit bedrijfsonderdeel […] ( 24 ).

— een monitoring trustee en een hold-separate manager worden aangesteld binnen […] na het tijdstip van de onderhavige beschikking van de Commissie en een met afstoting belaste trustee wordt aangesteld […].

Alle trustees worden, na een voorafgaande selectie door en op voorstel van ING, aangesteld door Neder­

land. De trustees moeten de goedkeuring van de Commissie krijgen.

86. De kosten voor alle trustees die tijdens het herstructure­

ringsproces worden aangesteld, komen ten laste van ING.

87. Met het oog op het herstel van de levensvatbaarheid verbindt Nederland zich ertoe dat ING het volgende in acht zal nemen:

— ING verbindt zich ertoe om zich, zodra de situatie op de markten minder benauwd is, te richten op funding op langere temrijn die niet van deposito’s afkomstig is, door meer schuldinstrumenten uit te geven met een looptijd van langer dan één jaar. […]

— ING spant zich in om zo snel mogelijk haar double leverage (waarbij core debt als eigen vermogen in haar dochterondernemingen wordt gebruikt) te elimi­

neren en verbindt zich ertoe om dit tegen uiterlijk […] te doen. De double leverage verdwijnt automa­

tisch wanneer ING Groep opnieuw een gereguleerde bank wordt.

88. Ten aanzien van het uitstel van couponbetalingen en het aflossen van Tier 1- en Tier 2-effecten verbindt Neder­

land zich ertoe dat ING het volgende in acht zal nemen:

— in het geval van een claimemissie die hoger ligt dan hetgeen vereist is om 50 % van de Core Tier 1-effec­

ten, daaronder begrepen de opgelopen rente en de uitstapvergoeding, terug te betalen, is ING niet ver­

plicht couponbetalingen op hybride instrumenten op 8 en 15 december 2009 ( 25 ), noch andere coup­

onbetalingen op hybride instrumenten uit te stellen;

— ingeval een dergelijke claimemissie niet plaatsvindt en ING het voorafgaande jaar verliesgevend was, is ING verplicht, voor zover zij daartoe over de discretionaire marge beschikt, de couponbetaling op hybride instru­

menten uit te stellen voor een periode van drie jaar te rekenen vanaf het tijdstip van de beschikking van de Commissie of totdat ING de Core Tier 1-effecten vol­

ledig aan Nederland heeft terugbetaald (inclusief de betreffende opgelopen rente van Core Tier 1-coupons en uitstappremies), indien deze terugbetaling vroeger valt.

— het is de Nederlandse autoriteiten duidelijk dat de Commissie gekant is tegen de uitkering van eigen vermogen (eigen vermogen en achtergestelde schul­

den) door staatssteun ontvangende ondernemingen wanneer de activiteiten van die ondernemingen on­

voldoende winst genereren ( 26 ), en dat de Commissie in dat verband in beginsel gekant is tegen de aflossing van Tier 2-kapitaal en Tier 1 hybride instrumenten.

ING betreurt het misverstand met betrekking tot de aflossing van een Lower Tier 2-obligatie op 14 oktober 2009. De aflossing van Tier 2-kapitaal en Tier 1 hybride instrumenten wordt in de toekomst telkens ter goedkeuring aan de Commissie voor­

gelegd, gedurende een periode van drie jaar te reke­

nen vanaf het tijdstip van de onderhavige beschikking of totdat ING de Core Tier 1-effecten volledig aan de Nederlandse staat heeft terugbetaald (inclusief de be­

treffende opgelopen rente over Core Tier 1-coupons en uitstappremies).

L 274/150 NL Publicatieblad van de Europese Unie 19.10.2010

( 24 ) […].

( 25 ) Mits duidelijk is dat dit gedeelte van de opbrengsten van de claim­

emissie voor de couponbetalingen wordt gebruikt.

( 26 ) Zie punt 26 van de mededeling van de Commissie betreffende het herstel van de levensvatbaarheid en de beoordeling van de herstruc­

tureringsmaatregelen in de financiële sector in de huidige crisis met inachtneming van de staatssteunregels, PB C 195 van 19.8.2009, blz. 9.

(13)

89. Nederland verbindt zich ertoe dat ING ervan zal afzien om bij marketing voor een breed publiek de herkapitali­

satiemaatregel te gebruiken als een concurrentievoordeel.

90. Nederland verbindt zich ertoe dat ING de beperkingen zal handhaven op haar beloningsbeleid en haar marke­

tingactiviteiten waartoe zij zich voordien in het kader van de overeenkomst betreffende de Core Tier 1-effecten en de Illiquid Assets Back-upfaciliteit heeft verbonden.

91. ING en Nederland verbinden zich ertoe, te rekenen vanaf het tijdstip van de onderhavige beschikking, om de zes maanden bij de Commissie een voortgangsverslag over de tenuitvoerlegging van het herstructureringsplan in te dienen.

92. Nederland verbindt zich ertoe dat de herstructurering van ING vóór eind 2013 volledig zal zijn uitgevoerd.

4. DE REDENEN OM HET ONDERZOEK IN TE LEIDEN 93. In haar besluit tot inleiding van de procedure had de

Commissie twijfel geformuleerd of de oorspronkelijke maatregel wel in overeenstemming was met de medede­

ling besmette activa, en meer bepaald op het punt van de waardering en de verdeling van de lasten. De Commissie is evenwel tot de bevinding gekomen dat de maatregel voldoet aan de voorwaarden zoals die in de mededeling besmette activa zijn vastgesteld ten aanzien van de vraag welke activa in aanmerking komen, ten aanzien van de regeling inzake activabeheer, de transparantie, de infor­

matieverschaffing en de garantiepremie.

94. Wat de waardering betreft, zou de reële waarde in het economisch verkeer van de portefeuille volgens Neder­

land 97,3 % van de nominale waarde bedragen in een basisscenario en 88,8 % van de nominale waarde in een stressscenario. Op die basis is de portefeuille tegen 90 % van de nominale waarde aan Nederland overgedragen. De Commissie had twijfel geformuleerd ten aanzien van de bepaling van de reële waarde in het economisch verkeer, met name wat betreft de keuze van de disconteringsvoet, de aannames inzake huizenprijzen, de omvang van de kredietverbetering, en andere aspecten van de waardering.

95. Wat betreft de lastenverdeling had de Commissie twijfel geformuleerd over de hoogte van de fundingfee en of de door Nederland aan ING betaalde managementfee wel passend was. Bovendien bestond de kans dat, aangezien de Commissie twijfel had wat betreft de waardering van de portefeuille, een negatieve conclusie ten aanzien van de doorlichting van de waardering een directe impact had op de beoordeling van de garantiefee.

5. BEOORDELING VAN DE STEUN 5.1. De vraag of er sprake is van steun

96. Overeenkomstig artikel 87, lid 1, van het Verdrag zijn steunmaatregelen van de staten of in welke vorm ook

met staatsmiddelen bekostigd, die de mededinging door begunstiging van bepaalde ondernemingen of bepaalde producties vervalsen of dreigen te vervalsen, onverenig­

baar met de gemeenschappelijke markt, voor zover deze steun het handelsverkeer tussen de lidstaten ongunstig beïnvloedt.

97. De Commissie herhaalt hier dat reeds in het besluit tot inleiding van de onderzoekprocedure is aangetoond dat de herkapitalisatie van ING staatssteun vormt ten belope van het geïnjecteerde kapitaal — dus ten belope van 10 miljard EUR.

98. Ook de aanpassing van de inkooppremie vormt staats­

steun omdat de staat afziet van zijn recht om inkomsten te ontvangen. Aangezien ING reeds ermee heeft inge­

stemd een inkooppremie van 150 % te betalen, vormt iedere korting inderdaad een derving van inkomsten.

De aanpassing van de terugbetalingsvoorwaarden voor de Nederlandse kapitaalinjectie resulteert in een additio­

neel voordeel voor ING. Dit vertegenwoordigt, zoals in overweging 34 werd aangegeven, zo’n 2 miljard EUR additionele steun.

99. Wat betreft de IA-maatregel is de Commissie in haar besluit tot inleiding van de onderzoekprocedure tot de bevinding gekomen dat deze maatregel steun vormt. Het uit de IA-maatregel resulterende steunbedrag stemt over­

een met het verschil tussen de waarde waartegen de activa worden overgedragen (gebaseerd op hun reële waarde in het economisch verkeer), en de marktwaarde ervan. Volgens de door de Nederlandse autoriteiten ver­

schafte inlichtingen bedroeg de nominale waarde van de Alt-A-portefeuille per 31 december 2008 in totaal 39 miljard USD. Van deze portefeuille is (op basis van de aangepaste maatregel) 80 % aan Nederland overgedragen tegen 87 % van de nominale waarde, hetgeen 27,1 mil­

jard USD vertegenwoordigt. Volgens de door de Neder­

landse autoriteiten verschafte inlichtingen bedroeg de marktwaarde van de Alt-A-portfeuille per 31 december 2008 in totaal 25,8 miljard USD, waarvan 80 % (of 20,6 miljard USD) aan Nederland is overgedragen. Het daaruit resulterende verschil tussen de prijs bij overdracht en de marktprijs van de overgedragen portefeuille bedraagt dus 6,5 miljard USD (of zo’n 5 miljard EUR ( 27 )). Daarom wordt het uit de IA-maatregel resulterende steunbedrag geacht 5 miljard EUR te bedragen.

100. De kapitaalinjectie van 10 miljard EUR was initieel als volgt binnen de groep verdeeld: 5 miljard EUR naar ING Bank, 4 miljard EUR naar ING Insurance en 1 miljard EUR op holdingniveau. ING kan het geïnjecteerde bedrag steeds verschuiven tussen ING Bank, ING Insurance en de holding.

( 27 ) Tegen een EUR/USD-koers van 1,3.

Referenties

GERELATEERDE DOCUMENTEN

Vooral wan- neer werkgevers bereid zijn hogere dan de overeengekomen lonen te be- talen, is het voor die bestuurders niet gemakkelijk hun leden duidelijk te maken,

De algemene secretaris der Partij, de Heer D. Dettmeijer, heeft in zijn functie als Wethouder van de gemeente 's-Gravenhage het huwelijk voltrokleen tussen

Vast staat dat massale legers in het Noorden .gereedstaan met nieuwe wa- pens en met nieuwe ook niet-Chinese troepen. Ook dit is een gevaarlijk punt. Het rumoer om

Het voorstel om geen wensen en bedenkingen ter kennis van het college te brengen inzake de aankoop van die locaties, vonden wij voorbarig omdat de achtergrondinformatie ontbrak.. In

Op basis deze oppervlakte en deze gehalten heb ik, conform artikel 29 van de Wbb, dit geval van bodemverontreiniging beoordeeld als een geval van ernstige verontreiniging. Gezien

In Veenendaal waren zijn adviesbureau en Pius Floris Boomverzorging praktisch buren en voor de vestigingen Veenendaal, Leiderdorp en Deventer bleef De Groot vanuit zijn eigen bureau

2p 30 Bereken het totale bedrag dat gedurende de hele looptijd van de lening aan interest moet worden betaald in geval het botenverhuurbedrijf de lening aflost met behulp

Responsible research and innovation streeft er daarom naar om zoveel mogelijk maatschappelijke partners (burgers, onderzoekers, bedrijven, beleid) bij elkaar te brengen en samen