Over votum en groet
1. Schepping als votum
Ik wil beginnen met een citaat uit de afscheidsrede van collega Martien Brinkman als hoogleraar:
‘Toen ik dit enige tijd geleden opschreef, schoot me een dagboekfragment van Oek de Jong te binnen, waarin hij vertelt hoe hij samen met Willem Jan Otten op 19 augustus 1997 de begrafenisdienst van Ida Gerhardt bijwoonde te
Warnsveld. Tijdens die dienst zag hij in de kerk een vlinder die hem een van Ida Gerhardts gedichten te binnen bracht, namelijk het gedicht ‘ Psyche’. In dat gedicht vertelt ze dat ze, toen ze haar leerlingen eens uitlegde dat het Griekse woord ‘ psyche’ zowel ziel als vlinder kan betekenen, er ook daadwerkelijk een vlinder het klaslokaal binnenvloog.
Daar moest Oek de Jong aan denken toen hij die vlinder tijdens die rouwdienst zag rondvliegen en uiteindelijk zag neerstrijken op de rug van de man die recht voor hem zat. De vlinder bleef even zitten op zijn witte overhemd waarop ‒ zo zag hij ineens tot zijn verbazing ‒ in de stof ter hoogte van de schouderbladen een merknaam was geweven: votum. Meer dan hierop wijzen doet De Jong niet in dit fragment. Ik zal er ook niet meer inleggen. Ik wijs er slechts op dat voor mij de essentie van scheppingstheologie heel goed samengevat zou kunnen worden in het woord votum: ‘een op nadere ontvouwing gericht
vertrouwensvotum.’ (einde citaat).
Schepping als votum: ‘Hij zal niet verloren laten gaan wat zijn hand begon’. Een prachtige en theologisch diepgaande gedachte.
2. Votum als beweging van mens naar God – naar de Goden
Het Latijnse woord votum betekent in de eerste plaats ‘gelofte’. Gelofte aan een god gedaan en tevens, verbonden daarmee, een wens, verlangen. Votum is dus vooral een gelofte van een mens aan een god, aan God.
En dan is de eerste, seculiere betekenis in de religieuze praktijk van veel gelovigen eigenlijk die van een ruilhandel:
- ik beloof dat, als jij god/God dit of dat doet ik als tegenprestatie dit of dat zal doen
- dat je me beter maakt
- dat mijn juwelen weer teruggevonden worden - dat mijn kind beter wordt
122 De wonderen van de heilbot, 38.
- dat die mooie vrouw verliefd op me wordt
In de grote, vooral rooms-katholiek kathedralen in de wereld, maar ook buiten het Christendom, wemelt het van wat in het Spaans votos wordt genoemd.
Vaak zijn er aparte ruimten voor. Allerlei voorwerpen die als onderdeel van het voto/votum zijn afgegeven: de bril van wie ziende is geworden, de krukken van wie kan lopen, de portemonnee van wie de loterij gewonnen heeft.
3. Votum en groet in de protestantse eredienst
Wanneer begint de klassieke protestantse eredienst formeel? Wel, met votum en groet.
Als je in wikipedia kijkt, vind je:
‘In het protestantisme is votum en groet de aanduiding van de zegenbede die een predikant aan het begin van een kerkdienst uitspreekt. Dit zijn gestandaardiseerde formuleringen, waarin de
gemeente (bij monde van de predikant of predikante) haar vertrouwen uitspreekt in de aanwezigheid van God, en die de gemeenteleden en zichzelf de genade van God aanzeggen. Na het votum volgt de groet, na het uitspreken van deze twee formules is de kerkdienst formeel
geopend.
Ik vind dit nogal mager geformuleerd. We zullen zo zien dat de tekst van het votum gecomponeerd is uit psalmteksten. Dat is een belangrijke vondst, die ook duidelijk maakt waarom de tekst van wikipedia wat mager is: ‘haar
vertrouwen uitspreekt in de aanwezigheid van God en zichzelf de genade van God aanzegt’. Ik denk dat er meer aan de hand is dan dat we onszelf de genade van God aanzeggen.
Het votum bestaat zoals gezegd uit psalmteksten. Over de psalmen heeft Niek Schuman gezegd: ‘Kenmerkend is, dat de verzameling als geheel bestaat uit zeer uiteenlopende teksten, die als het ware met elkaar een dialoog aangaan.
Meer en meer lijkt mij de voornaamste inzet van deze dialoog de vraag die Gerard Kornelis van het Reve even duidelijk als herkenbaar zo stelde: 'Dat koninkrijk van u, wordt dat nog wat?'. Dat is de uiterst existentiële vraag van ieder die in het 'Ik' van de psalmen behuizing wil vinden.
In het votum wordt door de liturg de stem van God zelf vertolkt. Zo kan men het eerste vers van Ps. 23 horen als votum (in de Naardense bijbelvertaling):
De Ene is mijn herder Mij zal niets ontbreken
4. Het votum als beweging van God naar de mensen
Ik wil tot slot de teksten van het votum in hun psalmen-context plaatsen. Dan wordt, hoop ik, ook het gewicht van dit kleine stukje tekst duidelijk.
De eerste regel van het votum luidt van oudsher:
Onze hulp (en onze verwachting) is in de naam van de HEER, die hemel en aarde gemaakt heeft.
Hier wordt psalm 124:8 geciteerd. Het is de laatste regel van deze psalm. Ik lees de hele psalm (NBG vertaling). Het is een bedevaartspsalm, een lied
Hammaaloth (een lied van de stapjes):
Een bedevaartslied. Van David.
Was het niet de HERE, die met ons was, - zegge nu Israël - was het niet de HERE, die met ons was, toen mensen tegen ons opstonden,
dan hadden zij ons levend verslonden, toen hun toorn tegen ons ontbrandde;
dan hadden de wateren ons overstroomd, een wilde beek was over ons heengegaan;
dan waren de overstelpende wateren over ons heengegaan.
Geprezen zij de HERE, die ons niet overgaf ten buit aan hun tanden!
Onze ziel is ontkomen als een vogel uit de strik van de vogelvangers; de strik is gebroken, en wij zijn ontkomen!
Onze hulp is in de naam des HEREN, die hemel en aarde gemaakt heeft.
De tweede regel is dan: ... die trouw houdt tot in eeuwigheid. Die regel komt uit Psalm 146:6. Ik lees ook de tekst van deze psalm (NBG vertaling):
1 Halleluja. Loof de HERE, mijn ziel.
2 Ik zal de HERE loven, mijn leven lang, mijn God psalmzingen, zolang ik nog ben.
3 Vertrouwt niet op edelen, op een mensenkind, bij wie geen heil is;
4 gaat zijn adem uit, dan keert hij weder tot zijn aarde, te dien dage vergaan zijn plannen.
5 Welzalig hij, die de God van Jakob tot zijn hulpe heeft, wiens verwachting is op de HERE, zijn God,
6 die hemel en aarde gemaakt heeft, de zee en al wat daarin is, die trouwe houdt tot in eeuwigheid
7 die de verdrukten recht verschaft, die de hongerigen brood geeft. De HERE maakt de gevangenen los,
8 de HERE maakt de blinden ziende, de HERE richt de gebogenen op, de HERE heeft de rechtvaardigen lief;
9 de HERE behoedt de vreemdelingen, wees en weduwe houdt Hij staande, maar de weg der goddelozen maakt Hij krom.
10 De HERE is Koning voor eeuwig. Uw God, o Sion, is van geslacht tot geslacht. Halleluja.
‘Die trouwe houdt tot in eeuwigheid’: in het Hebreeuws: hashomeer ‘emet ha’olaam: die de trouw / de waarheid bewaakt tot in eeuwigheid. De Willibrord vertaling heeft: ‘Hij blijft bedacht op trouw voor altijd’.
Ook hier, net als in de vorige psalm, een boodschap van eeuwige trouw aan de bevrijding
En dan tot slot, als bijna een echo van al het vorige:
en niet laat varen de werken van Zijn handen
Dat is een citaat uit Psalm 138, en wel vers 8. In de psalm wordt gesmeekt: ‘laat niet varen…’ Dit is in het votum omgezet in de zekerheid van de trouw van de Ene: ‘Hij laat niet varen het werk van zijn handen’, dat weten we zeker. Ik lees niet de hele psalm. Een paar van de
Van David. Ik zal U loven met mijn ganse hart, in de tegenwoordigheid der goden zal ik U psalmzingen.
2 Ik zal mij nederbuigen naar uw heilige tempel en uw naam prijzen om uw goedertierenheid en trouw…
3 Ten dage dat ik riep, hebt Gij mij geantwoord, Gij hebt mij bemoedigd met kracht in mijn ziel.
6 … de HERE is verheven, en Hij aanschouwt de nederige, maar de hovaardige kent Hij van verre.
7 Wanneer ik wandel te midden van benauwdheid, behoudt Gij mij in het leven; tegen de toorn van mijn vijanden strekt Gij uw hand uit, en uw rechterhand verlost mij.
8 De HERE zal het voor mij voleindigen. O HERE, uw goedertierenheid is tot in eeuwigheid.
Laat niet varen de werken uwer handen.
Ook heel deze psalm gaat over het levend maken van de geslagene, het recht doen aan de verdrukten, het adem geven aan wie in benauwdheid leeft.
Ik denk dat deze teksten ons leren dat het votum in de liturgie niet zozeer een beweging van mensen naar God is, een ruilhandel, maar het weet hebben van het zich diep neerbuigen van de Eeuwige om de tranen van de verdrukten en uitgeslotenen te zien. De psalmen helpen ons het votum te begrijpen als bevrijdingstekst en hoe belangrijk het is dat we onze vieringen met deze tekst aanvangen. De Schepper is de bevrijder en zijn trouw aan ons is eindeloos. Het votum is Gods eigen antwoord op die vraag van Gerard van het Reve: 'Dat koninkrijk van u, wordt dat nog wat?’
Groet
Na het votum volgt de groet en dát is de plaats waar de voorganger optreedt als bemiddelaar (vaak met één hand groetend) en de gemeente over de genade en de vrede van God spreekt:
Genade zij u en vrede van God onze Vader en van de Heer Jezus Christus.
In de gemeenschap van de Heilige Geest. Amen. (1 Korinthiërs 1:3) HdW
