-HOE LANG MOETEN WE WACHTEN OP DE R E G E R I N G > WatWCCtzij, waidoet zij?
Zij zal ons niks geven en we hoeven ook niks van haan Wij kunnen haar toch niet ver-trouwen. Ons vertrouwen is op de hulp van God; alles is in de hand van de Verlosser,' zo stelt een werkloze Ethiopische straatjongen in Addis Abeba.
Dit soort uitspraken zijn geen lege formules, maar weerspiegelen de houding van grote massa's jongeren in Afrika: geloof in de invloed van God en andere bovenna-tuurlijke krachten, en diepe scepsis tegenover de wereldlijke machten. Ze illustreren dat christendom, islam en 'traditionele' religies, alle in een opvallende
veeJsoortig-heid, erg belangrijk zijn in het dagelijks leven in Afrika, ook onder jongeren. Kerken en moskeeën in Afrika zijn bruisende centra van activiteit Religie is een basis voor de vorming van gemeenschappen en netwerken van morele steun. Het religieuze ideeën-goed is ook alomtegenwoordig in het dagelijks leven: het wordt verbreid via pamflet-ten, traktapamflet-ten, boeken, videobanden en cassettes, met boodschappen over bekering, ervaringen met kwade of goede geesten, over God en de duivel, en over de morele gedragscodes. Deze, vaak persoonlijke, getuigenissen vinden gretig aftrek.
s
'Aheerst de aandacht voor de grote problemen die zij hebben: armoede, geringe kansen op goed onderwijs, weinig banen of kansen op vooruitgang, vaak een leven in de mar-ge, met misdaad, de dreiging van aids en geweld. Door die sociale problemen kiest een groot aantal van hen voor aansluiting bij militante politieke en ook criminele bewegingen. De rol van jongeren als 'kindsoldaten' in gewelddadige conflicten (in bijvoorbeeld Liberia en Sierra Leone) is bekend. Maar dit negatieve beeld geldt niet voor allemaal: de meeste jongeren in Afrika proberen gewoon met vreedzame midde-len in hun levensonderhoud te voorzien, zij het dat een gedurfde inventiviteit hun da-rbij vaak niet vreemd is. In de strijd om te overleven zijn de veerkracht, de dynamiek en ook het verantwoordelijkheidsgevoel van jonge mensen in Afrika opmerkelijk. Een goed en realistisch beeld van de jeugd in Afrika omvat die beide aspecten - volharden-de en inventieve pogingen tot 'zelfredzaamheid', naast crisis en geweld. Nietvoor alle jongeren in Afrika ligt de toekomst in ellende, uitzichtloosheid en conflict. Dat hangt trouwens mede af van hoe de wereldgemeenschap, met name de ontwikkelde landen, Afrika en zijn jeugd tegemoettreden in ontwikkelingsrelaties en in sociale en culturele contacten.
Van 'born-again' tot In het leven van de Afrikaanse jeugd wordt de invloed van bovennatuurlijke of onzichtbare krachten als reëel ervaren. Degenen die zich niet bezighouden met religie, vormen een minderheid. Er is in Afrika weinig sprake van 'secularisatie' of van afname van de belangstelling voor godsdienstige praktijken, zoals wel is gebeurd in het Westen, waar religie uit het openbare leven is • Kerkgangers, Kameroen
o» Kerkhof, Kameroen
verdwenen en religieuze beleving als dagelijkse realiteit slechts bij een kleine groep wordt gevonden. In Afrika is het belang van religie sterker geworden, ondanks - of misschien juist als gevolg van - moderne ontwikkelingen en snelle sociale en politie-ke veranderingen. Men identificeert zich met een christelijpolitie-ke, islamitische of een tra-ditioneel-rituele, traditie die als een onlosmakelijk en onmisbaar deel van de persoon-lijke identiteit wordt gezien. Het aantal religieuze clubs, genootschappen, Kerken en gemeenschappen is groot, en ze trekken de aandacht met grootse, opzichtige bijeen-komsten: openbare processies, genezingsrituelen, en gebedsbijeenkomsten, liefst met sterke microfoons. Binnen de christelijke traditie zijn er vele nieuwe vormen: evangelische Kerken, 'born-again'-bewegingen, Genezingskerken en pinksterge-meenten. Hierin is vaak een sterk charismatisch element aanwezig, dat veel jongeren aanspreekt. Met name in de steden wint hun boodschap van volledige persoonlijke bekering, een 'nieuw begin' en wijding
aan de zaak van God snel veld.
Binnen de islamitische gemeenschap-pen zijn er belangrijke herlevingsbewe-gingen (wat niet altijd hetzelfde is als 'fundamentalisme': een radicaal-politie-ke vorm van religie), die sociaal zeer actief zijn. Op veel plaatsen wordt een beroep gedaan op 'traditionele' rituelen van genezing en therapie. In Kongo
bijvoor-beeld, vinden jongeren in de sociale chaos en ontreddering van een land waar de staat niet meer werkt en waar een permanente sociaal-economische en politieke crisis heerst, soelaas in Genezingskerken. Ook worden er na periodes van traumatisch geweld, zoals burgeroorlogen en terreur, bepaalde verzoeningsrituelen herontdekt en opnieuw vormgegeven. Daar hebben vooral veel jongeren die - vaak tegen hun zin - als strijder actief waren, baat bij. Hiervan is het Mozambique van na de burgeroorlog een goed voorbeeld: jeugdige betrokkenen, zowel oud-strijders als slachtoffers, pro-beren om via op therapeutische sessies lijkende bijeenkomsten met elkaar in het reine te komen. Vroeger werd dit soort activiteiten nog laatdunkend door de regering afge-daan als 'obscuratismo'. In Rwanda is er een organisatie op religieuze grondslag genaamd Mwane Ukwundwa, die de overlevenden van de genocide van 1994 probeert
te helpen. Deze werd opgezet door jonge overlevenden, onder wie Rose Gakwandie: 'Ik had aan God de belofte gedaan dat als ik die slachtpartij zou overleven ik mijn leven zou gaan wijden aan het helpen van overlevenden...'
Om historische, culturele en sociaal-politieke redenen is het religieus leven diepgeworteld in Afrika - een leven buiten religieus-rituele kaders was bijna on-mogelijk. Religieuze overtuigingen en praktijken zijn diepgeworteld in het gemeen-schapsleven. Sommige religieuze culturen, zoals het orthodoxe christendom in Ethiopië (sinds begin 46 eeuw) vormen een erfenis die
ver teruggaat in de tijd, daterend van honderden jaren vóór de komst van 'geïmporteerde' religies (westers christendom). Hetzelfde geldt voor de islam, die meteen vanaf zijn ontstaan in de /e eeuw aanhangers won aan de kusten van Oost- en Noord-Afrika. Deze religieuze tradi-ties hebben op vele plaatsen de Afrikaanse samenlevin-gen gevormd, een identiteit gegeven, bijvoorbeeld in Somalië, of aan de Keniase en Tanzaniaanse kust, waar de rijke Swahili-beschaving ontstond. In Oost- en West-Afrika vormden de islamitische scholen vaak het eerste onderwijssysteem waarmee generaties jongeren te maken kregen en waar ze voor het eerst in aanraking kwamen met schrift.
Religie is een 'uitweg' en een emotioneel houvast voor jongeren aan de rand van de samenleving, dankzij sociale netwerken van steun binnen de gemeenschap van gelo-vigen. Maar het gaat niet alleen om sociale en economische motieven. In de meeste Afrikaanse landen wordt de religieuze identiteit als een onlosmakelijk deel gezien van |11 de persoonlijkheid, en als iets dat iemand werkelijk 'tot mens maakt'. Bepaalde ideeën lijken ten grondslag te liggen aan deze sterke religieuze beleving: ten eerste dat het lot van de mens - en dus het persoonlijk leven - uiteindelijk niet helemaal in zijn eigen handen ligt: er zijn veel onverwachte en onkenbare dingen, tegenslagen en mee-vallers die je zelf niet kunt overzien of voorspellen. Bovenmenselijke, goddelijke krachten móéten wel een rol spelen; alles is afhankelijk van de voorzienigheid. Een andere grondgedachte is dat je respect moet hebben voor voorgaande generaties en
voorouders, waar je uit voortkomt en nog mee verbonden bent. Kortom, de Afrikaanse idee is eigenlijk dat de echte betekenis van iemands bestaan en toekomst in bovennatuurlijk perspectief moet worden gezien.
Religie in Afrika is sterk verweven met het sociale leven: veel meer dan in het gesecu-lariseerde Westen is religie een levende praktijk van alledag. De keuzemogelijkheden van jongeren om buiten die sociale en religieuze orde te treden, zijn dan ook vaak klein: in Afrikaanse samenlevingen sta je nu eenmaal in die historische tradities en sociaal-culturele verbanden, zoals verwantschap of etnische groep, die ondanks alle snelle
ver-anderingen belangrijk blijven als 'hulpbron' en als per-soonlijke oriëntatie (maar soms ook een bron zijn van angst en overmatige sociale controle). Eveneens zijn de economische mogelijkheden van individuen nauw verwe-ven met die sociale en culturele factoren.
Een andere belangrijke oorzaak van de grote rol van religie is meer een politieke: er is een aanhoudende maatschappelijke malaise in Afrika, en de gangbare poli-tieke en sociale organisaties, de polipoli-tieke partijen, de overheidsbureaucratie, enz. zijn 'vol' - bezet door senio-ren die (te) lang blijven zitten. Ze worden vaak geken-merkt door machtsmisbruik, corruptie en népotisme. Liberalisering, hervorming en doorstroming van men-sen worden geblokkeerd. Jongeren hebben daarom vaak weinig kans hun stem te laten horen, en ze vinden te weinig hun weg naar banen en machtsposities. Vrijwel alle beschikbare plaatsen zijn vergeven; er zit gewoon niet genoeg groei in. Ook de Kerken en religieuze bewegingen vertonen dit verschijnsel; jongeren proberen dan ook vaak hun eigen bewegingen en genootschappen te vormen.
De pinkstergemeenten, die in veel landen groeien als kool (bijvoorbeeld in Ghana, Kongo en Ethiopië), vormen alternatieve kaders van zingeving en sociale verbonden-heid voor mensen die niet tevreden zijn met hun leven of met de bestaande godsdien-sten. Vaak leidt aansluiting bij deze Kerken tot nieuwe carrièremogelijkheden en tot meer verbondenheid met ideeën en praktijken van 'modern-zijn'. In zulke gevallen keren jongeren zich vaak af van de culturele en etnische erfenis waarmee ze zijn opge-groeid: die wordt dan als 'ballast' gezien, zeker in religieus opzicht.
Jongeren sluiten zich ook aan bij religieuze bewegingen om een expliciete daad van protest te stellen tegen falende nationale overheden: als er geen mogelijkheden zijn om op openlijke politieke wijze te protesteren tegen de zittende regering, kunnen ze dat indirect doen door steun te geven aan religieuze of culturele bewegingen. Hierbinnen wordt gestreefd naar een alternatieve morele orde, tegenover de corrupte en niet-functionerende staat en andere vormen van 'het kwaad'. Een goed voorbeeld is de Mungiki in Kenia, een religieus-culturele herlevingsbeweging die opkwam in 1987 uit protest tegen de corrupte sociale en politieke orde in Kenia. Ze werd gevormd door voornamelijk Gikuyu-jongeren, als een etno-cultureel genootschap dat terug wil naar de 'roots', en de eigen ('tribale') rituelen en culturele praktijken in ere wil herstellen. Haar boodschap is echter ook duidelijk politiek. De stichter van de beweging, Maina Mgenga, stelt dat hij een 'visioen had van God die hem zei te beginnen met de predi-king van een terugkeer naar de eigen tradities' en van een afwerpen van corrumperen-de westerse tradities.
Het is overigens zeker niet zo dat religieuze voorstellingen in Afrika altijd alleen maar een bron van zekerheid, geborgenheid of'positieve waarden' zijn. Hekserij bij-voorbeeld, is een in bovennatuurlijke vorm gegoten beschuldiging aan het adres van mensen die kwaad doen, en die teruggaat op sociale afgunst die wordt geprojecteerd
« Begrafenisrituelen m Kameroen
op anderen. In zuidelijk Afrika is hekserij in deze vorm een ware plaag, die vaak op gewelddadige vervolging uitloopt. Zij wordt als een groot maatschappelijk probleem gezien, ook door de meeste mensen zelf. Beschuldigingen van hekserij zijn vaak een uitdrukking van lokale machtsstrijd. Tevens worden bij gewapende conflicten dik-wijls bepaalde elementen uit traditionele lokale riten of mystiek uit hun verband gerukt en door jonge strijders gebruikt om hun angsten te overwinnen of om hun vij-anden vrees aan te jagen. De burgeroorlog in Liberia levert hier verontrustende voor-beelden van, zoals jonge strijders die meededen met het brengen van offers, het gebruik van menselijke lichaamsdelen, en 'betoveringen'. Religie heeft dus - ook in Afrika - zeker niet altijd een in sociaal opzicht positieve rol vervuld.
Toekomst Het is duidelijk dat religie een alom aan wezig element blij ft in het leven van jongeren in Afrika. De diversiteit in vormen van christelijke, islamitische en traditio-nele beleving zal niet afnemen. Wel zullen jongeren in religieus opzicht naar ver-nieuwing zoeken en een eigen weg afleggen: zij zullen zich noch simpelweg schikken in de bestaande religieuze kaders in Afrika, noch 'westerlingen' worden. Ook 'moder-nistische' bewegingen als de pinkstergemeenten, in westerse landen ontstaan, ont-wikkelen een geheel eigen Afrikaanse signatuur. Zeker zullen de nieuwe technologi-sche en culturele producten van de ontwikkelde wereld (modes, films, video, satelliet-tv, moderne techniek, muziek, internetcommunicatie, e.d.) in het kielzog van de 'mondialisering' in Afrika door de jonge generatie zoveel mogelijk worden overgenomen. Er is bijvoorbeeld al een nieuwe video-industrie ontstaan in verschil-lende landen (met name in Ghana), waarbij het vooral gaat om de productie van films met een religieuze boodschap. Met behulp van die nieuwe technieken en beelden wor-den de bestaande culturele en religieuze tradities in Afrika op een eigen manier geïn-terpreteerd en omgevormd.
Zo spelen Afrikaanse jongeren een voor de toekomst hoogst belangrijke rol in het verbinden van het mondiale met het lokale. Zij blijven hun best doen om in omstan-digheden van armoede, schaarste en conflict hun eigen leven met behulp van religie vorm en inhoud te geven en zo te ontsnappen aan de altijd dreigende sociale wanorde. Prof dr G J Abbmk is antropoloog en doet onderzoek naar de geschiedenis en culturen van de Hoorn van Afrika me* name Ethiopië HIJ is werkza?m bij het Afrika Studiecentrum in Leiden, en aan de Vrije Universiteit in Amsterdam als bijzonder hoogleraar
