De stadsplattegrond van Deventer circa 1560 : het kasteel van
Eindhoven in rampzalige tijden
Citation for published version (APA):
Schippers, J. L. (2009). De stadsplattegrond van Deventer circa 1560 : het kasteel van Eindhoven in rampzalige
tijden. In H. W. Lintsen, & P. Thoben (editors), De canon van Eindhoven (blz. 43-50). Heinen.
Document status and date:
Gepubliceerd: 01/01/2009
Document Version:
Uitgevers PDF, ook bekend als Version of Record
Please check the document version of this publication:
• A submitted manuscript is the version of the article upon submission and before peer-review. There can be
important differences between the submitted version and the official published version of record. People
interested in the research are advised to contact the author for the final version of the publication, or visit the
DOI to the publisher's website.
• The final author version and the galley proof are versions of the publication after peer review.
• The final published version features the final layout of the paper including the volume, issue and page
numbers.
Link to publication
General rights
Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain
• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal.
If the publication is distributed under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license above, please follow below link for the End User Agreement:
www.tue.nl/taverne Take down policy
If you believe that this document breaches copyright please contact us at: openaccess@tue.nl
providing details and we will investigate your claim.
» PERJODE 1232-1795: DE KLEINE STAD >>!COON DE STADSPLATTE GRONDVAN VAN DEVENTER, CIRCA 1560 File
DE STADSPLATTEGROND
VAN VANDEVENTER CIRCA 1560
HET KASTEEL VAN EINDHOVEN IN RAMPZALIGETIJDEN
file-De.stadsplattegrond.van.van.Deventer
8 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
~
3
~
~
~
§
~
~
~
~
~
• I. I 1111111,11111111 I 1 ••• ·Il l I ' I J, I I l l I I I .I,~ I I I I I I I J, I I I I I I I I , , , , , , , I I I I. 1111.11111111 .- : ••••• ~~-·.·.-~I.
JAcoaHEER
STEDEN
STr
•o
DEY ENTER
SPAANSE
~ M~~~~
EGM~~~
KASTEEL
GEBOUW KLOOSTER WATERPUT
KAART
EINDHOVEN
WI LLEM
CENTRUM
HUIS VERLORENGESCHIEDENIS
OORLOG
RAVENSDONK
DEVENTER
De wis- en landmeetkundige jacob van Deventer kreeg rond 1558 de opdracht van koning Philips II van Spanje om aile steden in de ederlanden, toen nog dee! van het Spaan e Rijk, in kaart te
brengen. Met dit project wilde Philips
niet de opvoeding of de wetenschap
dienen. Nee, het maken van de kaarten had een ander doe!. In de ederlanden
was het onrustig en Philips wilde goede
kaarten hebben om bij de belegering van opstandige steden niet verrast te wo
r-den. Bijkomend positief resultaal is dat we op deze manier ruim 200 plattegron -den van Nederlandse steden uit die tijd
bezitten. De kaarten zijn misschien niet altijd even betrouwbaar, want het ging de tekenaar vooral om de strategisch belangrijke punten, maar toch, het is
ruimschoots beter dan niets.
KERK,KLOOSTER,KASTEEL
Wanneer we Van Deventers kaart van Eindhoven bekijken, zien we duidelijk het nog altijd bestaande oergrondplan van het stadscentrum. De doorgaande route van noord naar zuid (nu Demer-Rechtestraat
en Stratumseind) is geed te herkennen, net als de Kleine en Grote Berg, de Kerk-straat, de Ten Haghestraat en de Vrijstraat.
Ook zichtbaar zijn de na 1390 aangelegde vestingwerken, een drietal poorten en enkele grote gebouwen: onder andere de Catharinakerk, klooster Ten Haghe en het kasteel, tevens het belangrijkste onderdeel
Het kasteel is waarschijnlijk gebouwd
tussen 1413 en 1419. Zeker weten we dat
niet. Heer jan van Schoonvorst meldde echter in 1420 dat zijn vrouw en hij van plan waren om in hun vroegere waning,
het huis Ten Haghe, een klooster te stich-ten. En het is aannemelijk dat de nieuwe
behuizing. het Eindhovens kasteel, op dat tijdstip a! klaar was.
Hoe het kasteel er in die begintijd uitzag weten we niet. Betrouwbare afbeeldingen
bestaan niet. In de loop der tijd is er ook nogal wat aan het kasteel verbouwd. Over de vroegste geschiedenis is evenmin vee! bekend, omdat, zoals verderop nog be-schreven zal worden, de stadsarchieven uit die tijd verloren zijn gegaan.
KASTEEL EN MAATSCHAPPIJ
Kastelen en vestingwerken ontstonden in de vroege middeleeuwen om de burgers
van de stad te beschermen. Een centraal gezag ontbrak en elke stad moest voor zijn eigen veiligheid zorgen. Het kasteel was het belangrijkste punt van de verdediging van een stad. Het gebouw had gemetselde muren van zo'n 60 em dikte, zodat de bewoners in staat waren zich te verweren tegen mogelijke aanvallen.
Door het gebruik van buskruit en kanonnen bij de oorlogsvoering verloren de kastelen in de loop van de dertiende
eeuw geleidelijk hun militaire betekenis.
Het verbreden van de bestaande muren tot soms enkele meters dikte hielp weinig. Wei werden kastelen gebruikt als toevluchts
-oord voor de stadsbewoners in onrustige
tijden en om een garnizoen te huisvesten.
Nog later kreeg het kasteel een andere functie en werd het de versterkte waning
van een heer van een stad. Die verbleef er niet altijd, maar wei met een zekere regel-maat met zijn familie, enige bedienden en vazallen. Het stadskasteel was gebouwd op een ruim perceel en had meestal een borst-wering, kantelen en enkele spitse torentjes.
Een kasteel als dat van Eindhoven was tevens een administratief centrum, waar zaken als belasting en pacht werden bij-gehouden. Er bestond een taakverdeling met het stadhuis, dat de belangen van de burgerij behartigde en waar stedelijke
belastingen moesten worden betaald. Voor het opslaan van pacht in natura waren in het kasteel meestal ook enkele ruimten
beschikbaar.
Een kasteel droeg verder in sterke mate bij a an het beeld van een stad. Het was een dominant, meestal stenen gebouw, dat de bijzondere status en rijkdom van de bewoner weerspiegelde. Het was vee! grater dan andere woonhuizen en had een zaal voor representatieve doeleinden, een
paardenstal, een eigen waterput, glas-in-loodramen en vaak een eigen kapel. In een aantal bijgebouwen konden knechten en soms ook een beperkt aantal soldaten worden ondergebracht.
PLUNDERING EN STAOSBRAND
In 1486 werd Eindhoven ingenomen door Robert van der Marek, een bondgenoot van het hertogdom Gelre. Zijn troepen
plunderden de stad en staken die in brand.
Zes huizen bleven gespaard. De conflicten met de Geldersen had den te maken met het feit dat het hertogdom Brabant tot het machtige Bourgondische rijk behoorde.
Dit deed pogingen om Gelre onder zijn invloedssfeer te brengen. Gelre reageerde furieus en deed, bijgestaan door wisselende
bondgenoten, regelmatig invallen in het
oostelijk dee! van Brabant.
Bij de inval van Van der Marek verniel-den de aanvallers de kerk, het stadhuis, het kasteel en bijna aile huizen. Ook de archieven gingen verloren. Het duurde geruime tijd voor de gebouwen waren hersteld. Pas in 1502 meldde de heer van de stad, Frederik van Egmond, dat zijn kasteel was herbouwd. Eindhoven had lange tijd een heer uit het geslacht Van Egmond, een
vooraanstaande familie met vee! bezit-tingen.
Een later levende bloedverwant van Frederik was Anna van Egmond. Zij was de eerste vrouw van Willem van Oranje. Na haar dood in 1558 werd hij, als voogd van zijn minderjarige zoon, heer van de stad. Vanaf dat moment waren de Nassaus heer van de stad. Een van zaken waar hij zich mee bezig hield was de herbouw van de stad na de brand van vier jaar daar-voor. Driekwart van de stad was daarbij
p45 Alb. p. 43 Omstreeks 1560 •et de k <11ng van Spanje. Ievens landvorst van de Neder anden, Jacob van Deventer de be langr Jkste steden •n z Jn bez tllngen n de lage Landen n kaart brengen voorname 1jk
voor strateg sche
doe einden De milita re funct e van E ndhoven toen word! h er duidel Jk door de stadsgrachten voorz1en van omwal ngen stadspoorten Ten osten van de stad het apart gelegen ooster.
verwoest. De voornaamste oorzaak van die 2
branden was het te dicht opeen bouwen van gedeeltelijk houten huizen, die vaak, zoals in Eindhoven, een dak van riet of stro hadden. Willem vaardigde strenge verorde-ningen uit om een herhaling van die ramp te voorkomen.
WILLEM VAN ORANJE EN DE SPANJAARDEN
Met Willem van Oranje zijn we terug bij jacob van Deventer. Willem was namelijk een van de !eiders van de opstand tegen de koning van Spanje, die onder andere ging om het recht van godsdienstvrijheid. De opstand, die Philips blijkens zijn opdracht aan Van Deventer, al had voorzien.
Tijdens de daarop volgende Tachtig-jarige Oorlog (1568-1648) werd Eindhoven afwisselend door de twee strijdende partijen bezet. Het began al direct bij het begin van de oorlog toen de Spaanse stad-houder de hertog van Alva een onderzoek liet instellen naar 'ketterse' activiteiten in de stad. Dertig person en werden hierna met hun gezinsleden voor eeuwig uit de stad verbannen, hun bezittingen werden verbeurd verklaard. Andere Eindhovenaren vertrokken vrijwillig uit de stad. Een zware aderlating voor de kleine gemeenschap.
In 1577 nam het Staatse Ieger, de troe-pen van de opstandelingen, Eindhoven in. Maar het jaar erop viel de stad weer in Spaanse handen. Deze gang van zaken her-haalde zich nag enkele malen, tot de Vrede van Munster in 1648 een eind maakte aan de oorlog.
Voor de bevolking waren de oorlogs-handelingen een ramp. De rondtrekkende legers van beide partijen vulden hun soldij aan met plunderingen. Een lot dat oak Eindhoven een aantal malen trof.
Onder de opeenvolgende belegerin-gen, innamen en plunderingen raakten de omwalling en het kasteel in verval. De stadswallen verdwenen in 1583. De grand ervan diende daarna waarschijnlijk voor de ophoging van stadsdelen. Het kasteel werd in 1604 gedeeltelijk gesloopt. Daarna ging het snel bergafwaarts. Dertien jaar later bleken de stallen verdwenen. Nag eens zeventien jaar later volgde een toren. In 1676 vielen de resterende bouwvallen onder
2. Willemvan Oranje (1533·1584) nam de Ieiding van de opstand in de Spaanse Nederlanden op zich. Politiek en militair waren zijn activiteiten beperkt succes· vel. Door zljn huwelijk met Anna van Egmond was hij- en na haar overlijden in 1558 ook daadwerkelijk - on naam heer van Eindhoven en Woensel. Sinds 1559 was Willem ook pandheer van Gestel, Stratum en Strijp. Zijn bezittingen in deze regia waren echter tijdens zljn Ieven meesten-tljds in Spaanse handen.
4.1saac van Ostade(1621·1649) tekende rn 1645 de binnenstad met de Sint·Catharina· kerk.
..
.
..
3. Maarten van Rossum (circa 1490·1555) was als militair bevel· hebber eerst rn dienst van de hertog van Gelre en later van keizer Karel V. Als zodanlg was hij ook geregeld op de Brabantse slagvelden te vinden en onder meer betrokken bij de plundering en brandstichting van Eindhoven, on 1543 . p.47de slopershamer. Hierna bleven nog wat
resten en de fundamenten over.
WEDERGEBOORTE EN DE RESTEN VAN
EEN INTERESSANT VERLEDEN
In 1829 beleefde het kasteel van Eindhoven
een soort wedergeboorte in de vorm van
het toen gebouwde Huis Ravensdonck. Dat heette toen overigens nog niet zo.
Het kreeg die naam pas in 1895. In de
tussentijd werd het huis soms op kaarten
aangeduid als Het Kasteel. De Eindhovense
notabelen die Ravensdonck bewoonden,
verbouwden het huis verschillende malen
ingrijpend. In een bijbouw van het gebouw,
dat overigens meer weg had van een groot
uitgevallen stadslandhuis dan een burcht,
was zelfs enige tijd een sigarenfabriek
gevestigd. Een bedrijf aan huis was toen
niet ongebruikelijk.
Ravensdonck is bijna even vaak
ver-bouwd als met sloop bedreigd. In 1958
wa-ren er de uitbreidingsplannen van het
er-naast gelegen Binnenziekenhuis. Dat werd
op het nippertje voorkomen. Enkele jaren
later bestonden plannen om Ravensdonck
af te breken en het kasteel te herbouwen.
Ook dat ging niet door. In 1968 volgde een n.ieuw gevaar in de vorm van het
groot-scheepse Cityplan, dat het Eindhovense
centrum volledig wilde wijzigen. Nu werd
Ravensdonck gered door het, tegen de
zin van de gemeente overigens, op de
Monumentenlijst te plaatsen.
In 1980 kwam het huis in wat rustiger
vaarwater. Op voorwaarde van herstel in oude staat werd het verkocht aan een
horeca-exploitant. Bij de restauratie bleven
aileen de muren staan. Tijdens het werk
troffen bouwvakkers fundamenten van het
oude kasteel aan.
Omdat al eerder resten waren
gevon-den kwam het ten slotte in 1990 tot een
grootscheepse opgraving in de tuin van
Ravensdonck. De resultaten waren opzien
-barend. Uit onder meer de waterput en een
beerkelder kwamen grote hoeveelheden
keramiek, luxe aardewerk, glas, munten,
maar ook vingerhoeden, spelden,
laken-loodjes en bedevaartspenningen te
voor-schijn. De bewogen geschiedenis van het
kasteel bleek uit het relatief grate aantal
slag- en steekwapens dat werd aanget rof-fen. Zelfs een radslotpistool werd uit de waterput opgediept.
Dankzij aile opgegraven en geconser -veerde voorwerpen leeft het middeleeuwse Eindhovens als het ware in het heden voort.
Hans Schippers
6. Tijdens een van de slad groot deel van de door de Spaanse OO·Jarlge oorlog troepen z1en, elnd waren het huldige apri I 1583. De Nederlandse en Staatse bezetting Belgische Brabant verlaat de stad strijdtoneel. Oo1< v1a de poor! bij de E1ndhoven lag 1<erll, de troepen meerdere 1<eren van de great van 1n de frontlinie en Mansvelt staan verwlsselde een (hier llnksboven aanlal malen van afgebeeld) na een bezetter. Deze belegering van prenl 1 een so ,rl dnemaanden
I ustreerde klaar >m de sled r gskr <1e1< over le nemen
ft~at de mname
p.49 5. Deze prent De stad en het
toontdebe· kasteel wisselden legerong van vervolgens nog Eindhoven, met enkele malen een grate troepen· van bezetting en macht en veel bleven van militair kanongebulder. belang voor De drie stads· beide strijdende paorten zijn goad partljen. Pas te zoen. Na de metdeVrede bezetting door van Munster het Spaanse (1648) kwam de gezag in 1583 stad definitief in werden de Staatse handen. vestlngwerken
p.50
File.Kaart.Eindhoven.nu
VERWIJZINGEN
Te bezoeken:
»Museum Kempenland Eindhoven, Herdruk kaart Jacob van Deventer, Maquette van de stad Eindhoven in 1560 en in 1583, Maquette van het kasteel van Eindhoven omstreeks 1500
» Archeologisch Centrum
Eindhoven, Vondsten opgra-vingen van het kasteel » Huis Ravensdonck in het centrum van Eindhoven Literatuur:
» Nico Arts (red.), Het Kasteel van Eindhoven. Archeologie, ecologie engeschiedenis van een heerlijke wooing (1420-1676) (Eindhoven 1992) » J.Th.M. Melssen, Eyndhoven (omstreeks 1560) (Eindhoven 1982) » J.Th.M. Melssen, 'Ravensdonck', 't Gruun Buukske jrg. 15 (1986), 46-52, 82-88, 104-113. Belegerings-gedicht in de transscriptie van 2004 Websites: » Wikipedia www,wikioedja,nl
zoek: Jacob van Deventer
» Historisch Openlucht Museum
