SCHOONMAAK EN PSYCHOLOGIE
D O O R
A. J. K O EN S.
Zoodra enkele verschijnselen in de natuur het naderend voorjaar aankondigen, worden vele .— zoo niet bijna alle — Nederlandsche, en bij uitstek Hollandsche, huisvrouwen onrustig. Z ij beginnen te denken en te spreken van den voorjaarsschoonmaak. Hoe guur het weer dan nog kan zijn, hoe prettig het moge wezen zich nog wat te koesteren in een verwarmde kamer, kortom met het wintersche binnenhuisleven nog wat door te gaan, het kan volgens vele huismoeders niet meer. Er moet schoongemaakt worden. Liefst voor Paschen, hoe vroeg die ook in M aart moge vallen, moet men schoon zijn. Het knusse huiselijk leven wordt nu een onrustig bedrijf, gekenmerkt door verhoogde activiteit der huisvrouw en haar eventueele hulpkrachten. V eel ge
rommel, veel geplas en gespoel met water, tocht door open ramen en deuren, onrust en lawaai, onlust en ongenoegen.
De schoonmaak is typisch het bedrijf van de vrouw, zoowel wat initiatief betreft, als wat de uitvoering aanbelangt. De man moge meewerken, helpen, doch hij is slechts secundaire wil en kracht, zelfs ten opzichte van het vrouwelijk huispersoneel. Het meerendeel der mannen moppert of scheldt op de schoonmaak. Het aantal glossen en kluchtige verhalen over de voorjaarsschoonmaak is legio.
Men spreekt wel van schoonmaakwoede. In dit woord moge, waar het enkele gevallen betreft, overdrevenheid schuilen, in algemeenen zin is het juist van woede te spreken bij de schoonmaakactie der Hol
landsche huisvrouwen. W oede, dat beteekent iets buiten het redelijk denken om, opgewekt en energie toegevoerd door iets anders dan de logica. W oede noemen we een actie van den mensch opgewekt door onbewuste drijfveeren. Dergelijke krachten werken aanvankelijk buiten de rede om. Zonder dat men zich iets er van bewust is, komt de zin tot handelen op. Men moet het doen. Men is buiten zich zelf. Zoo ken
nen wij speelwoede, danswoede, vechtwoede en ook schoonmaakwoede.
De vrouw, die bij het naderen van de lente onrustig wordt en brandt van verlangen om het huis uit te halen en het met bezemen te keeren,
wordt gedreven door onbewuste drijfveeren. De energie, die haar tot verhoogde actie aanzet, die haar kou en ongemak op ongewoon mak
kelijke wijze doet dragen, die haar boven haar krachten opzweept tot plassen en boenen, rommelen en daveren, komt uit een gebied van haar leven, dat wij het onbewuste zieleleven noemen. Haar schoon
maak is in oorsprong, wezen en werken, wat men noemt, irrationeel, dat beteekent uit een ander levensgebied dan dat van haar ratio, haar nuchter denkleven.
Kenmerkend van een dergelijk menschelijk doen is het weinig of geen rekening houden met de werkelijkheid. Reëel is de schoonmaak slechts zeer weinig in opzet en doorzetten. W aarom niet schoonmaken in Mei of in een zomermaand, als de werkdagen langer kunnen zijn, de kachels niet meer noodig zijn, er van kou en ongemak geen sprake meer is en de bewoners van het huis het minder bewonen dan in M aart of April? Omdat Mei of Juni geen voorjaarsmaanden zijn. W an t ook daaruit blijkt de irrationeele oorsprong van den schoonmaakzin, men voelt dien juist in het voorjaar. Zeker, men kent ook wel een najaars- schoonmaak, doch ten eerste is de schoonmaak die van het voorjaar en ten tweede is voor velen het najaar een „Indian Summer”, ook een soort lente. W ij weten allen, welk een invloed het voorjaar op den mensch kan hebben. Hoogstwaarschijnlijk een hormonenquestie. Men zegt wel: nieuwe levenssappen doorstroomen dan het lichaam en zetten den mensch tot verhoogde actie aan, hij wordt gedrongen buiten zijn bewustzijn om tot daden, waartoe hij in den winter moeilijker of niet kwam. W ij kennen allen den invloed van het voorjaar op de liefde, en evenzoo kennen wij dien op den schoonmaaklust der Nederlandsche huisvrouwen.
O f er dan niets redelijks in de schoonmaak zou schuilen? Moet het huis na den winter niet eens een extra beurt hebben? Heeft men ge
durende de koude dagen wel lust en gelegenheid genoeg gehad zoo grondig schoon te maken, als de hygiëne wel eischt? Is het ook niet logisch, als buiten de natuur zich vernieuwt en vermooit, dat men in harmonie daarmee in huis daaraan ook werkt? Zekerlijk is er dat en waarschijnlijk is er nog meer redelijks aan de schoonmaak toe te schrijven. Doch zijn het de ware drijfveeren tot de voorjaarsschoon
maak? Bij vele daden van den mensch komt eerst de irrationeele aan
drijving en pas later vindt men logische redenen. Bij vele daden van den mensch is het psychologisch niet juist te spreken van waarom, doch juister van waardoor. In den aanvang is het veelal de drift, later eerst komt de logos, die het doen onder invloed der drift goedpraat, die het waardoor en waarom aanpast. Op een mooien zoelen Novem-
berdag gaat een jongeling in zijn nieuwe winterjas met zijn meisje wandelen. De wind op de hoeken der straten is toch al koel, vindt de jongeman als waarom voor zijn onredelijk pronken. De vader, die de kinderen moet leeren spelen met de electrisch voortgedreven speelgoed- trein, is al meermalen ten tooneele gevoerd.
Schoonmaak kan een zuiver redelijk gebeuren zijn en dan als zoo
danig in elke maand van het jaar vallen. Ook door een man opgezet en doorgezet worden. In onze dagen van stofzuiger, centrale verwar
ming, electrische warmte- en lichtbron en beweegkracht wordt dat hoe langer hoe meer mogelijk en kan de schoonmaak in het voorjaar haar logisch goedpraten missen.
Dat de schoonmaak tot het rijk der vrouw behoort, acht men vanzelfsprekend. De vrouw heeft nu eenmaal de zorg voor het huis en dikwijls het leeuwenaandeel in het huiswerk. Zou de man daarom er op smalen, moppen tappen of kluchten schrijven? De man doet dit anders niet op het persen van zijn kleeren, het klaarmaken der spijzen of het wasschen der kinderen. De man, even irrationeel daarin, voelt de schoonmaak als iets in de vrouw, dat hem vijandig is. Niet omdat de huiskamer rommelig is, hij in de keuken moet eten of zijn warme hoekje bij de kachel mist. Dat ondervindt hij bij een verhuizing ook, zonder zoo onwillig en brommig te zijn. M aar doordat — niet omdat
— iets in zijn onbewuste zieleleven aangeraakt wordt. Hij voelt een onlust, daar hij de schoonmaakwoede als concurrent bij zijn vrouw voelt. Eigenlijk zet de voorjaarsschoonmaak den wettigen echtgenoot horens op.
En daar komen wij bij des Pudels Kern. De schoonmaakwoede, opkomend in het voorjaar is een perversiteit. Dat niemand onaange
naam gestemd moge zijn door deze term. In de moderne zielkunde bedoelt men onder perversiteit een terugval (regressie) op kinderlijke verlangens, die zich in handelingen uiten, welke den mensch eenmaal als kind lust verschaften. De schoonmaakwoede is zoo’n terugval, een teruggrijpen naar wat eenmaal des kinds was. En dat is hier rommelen en flodderen.
Nu zijn deze handelingen vooral typisch voor het vrouwelijke in het kind. N aar bekend is het jonge kind noch uitgesproken man noch vrouw. Eveneens weet men, dat sommige kinderlijke menschen dat nog vertoonen in hun wezen en hun daden. Het vrouwelijke in het jonge kind plast en morst graag met water. M eisjes houden dat later nog lang zoo, langer dan opgroeiende jongens, wier vrouwelijke drijfveeren, allengs teruggedrongen worden door de mannelijke. Hoe meer de vrouw, eenmaal volwassen zijnde, van het kind overhield, hoe meer
zij genot vindt in rommelen en plassen met water. Bekend is, dat nog primitief denkende en doende vrouwen, wier denk- en dadenleven dus meer instinctief dan logisch bepaald is, veel van hun kindsheid blijken te hebben overgehouden, o.a. bijzondere waterplasters zijn. Men ver
gelijke b.v, een steedsch dienstmeisje voortgekomen uit een ontwikkeld arbeidersgezin in dat opzicht met een boerenmeisje afkomstig uit een afgelegen landelijk oord.
Doch, zoo zal men willen vragen, welke oorzaak doet een volwas
sen vrouw terugvallen op haar kindertijd met haar rommelen en flod
deren? Zij heeft toch tal van andere dingen? De wereld om haar heen biedt toch wel voldoende aan om volwassen neigingen en daden de overhand te laten?
W anneer een perversiteit zich manifesteert, is dat voor de psycho
loog een aanwijzing, dat er een conflict is. Er vecht iets in de per
soon van de perverse. In zijn onbewuste zieleleven zijn twee stroomin- gen met elkaar in strijd. De persoon voelt daardoor een spanning. Dit veroorzaakt een onlustgevoel. Daarbij kan de mensch niet rustig blijven leven. Die onlust moet weg. Dan doet die persoon, wat het gemakke
lijkste is. Men spreekt wel van den weg kiezen van den geringsten weer
stand. De mensch strijdt den strijd in zijn onbewuste niet uit. Dat kan hij trouwens ook niet. Maar hij grijpt terug op iets, dat hem in zijn kinds
heid lust verschafte. De persoon géeft dan toe aan een perversiteit, zegt men. Zou men een mensch in dien toestand verhinderen op zijn kinder- gedragingen terug te vallen, dan gevoelt hij de spanning met haar onlust weer. Z o o n persoon geeft dan duidelijk teekenen van angst.
W ie wel eens geprobeerd heeft een vrouw, die door de schoon
maakwoede aangegrepen was, te verhinderen aan haar drang tot rom
melen en flodderen toe te geven, zal ondervonden hebben, dat men haar geen genoegen doet. Z oo’n vrouw vertoont duidelijk angst.
Onlust door spanning in haar onbewust zieleleven laat zich duidelijk merken. W ie een voorjaarsschoonmaakster opmerkingen maakt over haar regressieve neigingen en daden kan meermalen het lachje waar
nemen, dat kenmerkend is voor angstigen, die aan kinderverlangens moeten toegeven om aan hun angst te ontkomen.
W elk conflict speelt bij de schoonmakende huismoeders een rol?
Om dat goed te begrijpen, moet eerst worden nagegaan, welke vrouwen ten prooi vallen aan de schoonmaakwoede. Allereerst, zooals reeds hierboven opgemerkt is, degenen, die nog een groot deel van hun ziele
leven bij het bepalen van hun daden af staan aan de onbewuste drijf- veeren, die meer uit hun instincten leven dan uit hun rede, die meer irrationeel dan rationeel denken en doen. Het zijn alzoo de minder ont-
wikkelden in de beteekenis dan van minder intens deel hebben aan de cultuurwaarden.
Ten tweede zijn het de volbloedige openlijk hartstochtelijke typen en de minder volbloedige doch meer verborgen gepassioneerden.
T en derde de vrouwen der Noordelijke provincies, het Friesche ras onder hen, dus ook de meesten in de Hollandsche provinciën, voorop.
Onder intelligente meer ontwikkelde vrouwen en ook die levende in de mondaine en artistieke kringen zal men weinig of geen voor j aar s- schoonmaak-neurose aantreffen. Vrouwen met minder vitaliteit zullen meestal niet zoo schoonmaakbegeerig zijn. Onder onze Brabantsche en Vlaamsche zusteren zal men verder de schoonmaakwoede minder, zelfs hier en daar totaal niet opmerken. Gaan we ten slotte nog zuidelijker kijken, dan zal men o.a. in Italië tevergeefs zoeken naar groot-schoon- maakverschijnselen en nimmer blijkt, dat een of meerdere Italiaansche huisvrouwen door de schoonmaakslang gebeten zijn. W erkelijk schoon- maakneurose treft men onder zeer bepaalde omstandigheden aan, die zetelen in persoonlijkheid, levensomstandigheden, landaard e.a.
Neurotici, dat zijn zij, die onder een conflict in hun onbewust ziele- leven lijden en dikwijls, den weg van den geringsten weerstand kie
zende, tot een regressie naar hun kindertijd komen. Het conflict, dat hier bedoeld wordt, is dat tusschen een eisch van het instinctleven en de macht van zede en traditie. De noordelijke vrouw, vooral de calvi
nistische of in dien trant levende, mag zich niet genoeg uitleven naar den eisch harer instincten. Deze eisch, die in het voorjaar, hoogstwaar
schijnlijk door een verhoogde hormonenwerking, in een bepaalde rich
ting sterk spreekt en vooral in volbloedige en hartstochtelijke vrou
wen, kan nooit in het door strenge, koude zede en door Hollandsche traditie bepaalde leven dier vrouwen, genoegzaam voldaan worden.
Het conflict, dat eigenlijk hun geheele leven door bestaat, doch in het voorjaar in nieuwe hevigheid gevoeld wordt, is er dus een tusschen een instinctieven wil en een remmend verbod.
De noordsche, zwaar op de handsche, moreele rem in die vrouwen is ontstaan door de opvoeding en de traditie in gezin en samenleving.
Dat heeft hen eigenlijk geremd doen opgroeien, neurotisch gemaakt.
Steeds werkt die rem, zelfs tot in het huwelijksbed. Doch in het voor
jaar ondervindt die een grooter tegenstand van de instinctieve eischen.
En het conflict wordt heviger gevoeld, of anders gezegd de neurose is duidelijker en vraagt om een oplossing. Dat geeft een onschuldige perversiteit, een goedmoedigen, niet schadelijken teruggang naar de jeugd in den vorm van de voorjaarschoonmaak. Zij geeft een tijdelijk lust
gevoel, doordat de spanning in de vrouwen en de daardoor ontstane angsten op gemoedelijke en gevaarlooze wijze wordt weggerommeld en weggeplast.
Vrouwen met minder hevig verhoogde instinctendrang in het voor
jaar kennen voorzeker ook bovenbedoelde rem in hun onbewuste ziele- leven, doch voelen de spanning door het conflict niet zoo sterk of tamelijk zwak en zijn daardoor minder vatbaar voor het vervallen in de schoonmaakperversiteit. Vrouwen, die volwassen werden in een samenleving, waar men minder zwaar van opvattingen is over het instinctleven der vrouw, waar geen groote spanningen en angsten op
treden, zullen niet tot de voorjaarsschoonmaak behoeven te komen. Ten slotte zullen zij, die meer aandeel in het cultuurleven hadden of nog hebben, en ook zij, die door haar intelligentie zich redelijker boven haar instinctleven kunnen verheffen, evenmin die groote spanningen in het voorjaar behoeven te ontlasten in rommelen en met water flodderen.
Z ij kunnen haar instinctendrang genoegzaam sublimeeren d.i. tot maat
schappelijke waarden omzetten door intellectueelen arbeid of door andere functie in onze samenleving. De eenvoudige vrouw, die daartoe niet in staat is, zou die sublimatie in den vorm van een voorjaarsschoon
maak kunnen vinden, als niet alreeds in de meeste gevallen een irra
tioneel gedreven schoonmaakwoede opgetreden ware.
De man, die, als hij een man is, steeds gereed blijkt te zijn den instinctendrang van de vrouw met zijn instinctleven tegemoet te komen, moet wel mopperen of moppen tappen op de groote schoonmaak. De schoonmaakneurose doet hem immers voorbijgaan? Inplaats, dat de noordelijke vrouw in het voorjaar met haar verhoogde instincteischen zich tot hem wendt, werpt zij zich pervers in een lustvol kinderspel, het rommelen en plassen. Als hij zelf voor het grootste deel uit instinc
tendrang voortleeft, moet hij bij deze regressie der vrouw ook in span
ning komen en dit dan luchten in dom gemopper of geestiger in witz of glosse. Is hij meer geneigd zijn spanningen te sublimeeren, dan komt hij o.a. tot het schrijven van een psychologische beschouwing van de voor j aarsschoonmaak.
