Willem Oltmans, Memoires 1988-A · dbnl

Willem Oltmans

bron

Willem Oltmans, Memoires 1988-A. Papieren Tijger, Breda 2017

Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/oltm003memo45_01/colofon.php

Let op: werken die korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnen auteursrechtelijk beschermd

zijn.

Inleiding

De catastrofe die niet kwam

Op 31 augustus 1971 had

Handelsblad de wereldprimeur van het eerste rapport van de Club van Rome. Op de voorpagina stond

, binnenin

COMPUTER BRENGT CATASTROFE

‘

’. Fraaie koppen - al was ‘in kaart’ nog mooier geweest dan ‘in beeld’, vanwege de drie k-klanken. De tweede kop geeft aan hoe belangrijk de computer was voor de voorspelling dat de wereld in de soep zou lopen als de exponentiële groei doorzette. Het illustreert tevens hoe groot het ontzag destijds was voor die nieuwe, mythische machine.

NRC

Handelsblad had de officiële primeur omdat het enige Nederlandse lid van de Club van Rome, hoogleraar fysische chemie Frits Böttcher, die krant las en een concept van het rapport had gegeven aan Arie de Kool, de toenmalige

wetenschapsredacteur van die krant. Twee andere journalisten hebben eveneens bijgedragen aan de aan hysterie grenzende opwinding die er destijds in Nederland was over de Club van Rome.

Wouter van Dieren (later voorman in de Nederlandse milieubeweging en lid van de Club van Rome) was eind 1970 in de Verenigde Staten om een reportage voor Elseviers Weekblad te maken over de risico's van de Vapona-strip en kwam toevallig in contact met de

-onderzoekers die de computersimulaties over de toekomst van de wereld uitvoerden ten behoeve van een gezelschap van wetenschapsmensen en industriëlen, de Club van Rome geheten. Hij publiceerde er op 1 september 1971 over in de Haagse Post. In de zomer van 1971 kreeg ook Willem Oltmans er lucht van en maakte voor het tv-programma Panoramiek een documentaire waarin gesprekken zaten met een computerhoogleraar van het

en Frits Böttcher.

In 1972 verscheen het officiële rapport van de Club van Rome. Het was eigenlijk een rapport aan de Club van Rome, door de

-onderzoekers, maar in de Nederlandse vertaling was het een rapport van geworden. Veel mensen die betrokken waren bij het milieu kochten het. In mijn exemplaar staat 22 03 1973. Ik studeerde toen organische scheikunde aan de

Delft en maakte me zoals bijna iedereen in die tijd druk over milieuvervuiling, de risico's van kernenergie en de ongebreidelde

bevolkingsgroei. Ik was

lid van de vereniging Milieudefensie, had militaire dienst geweigerd en haar tot op mijn schouders.

Dat heb ik er voor alle zekerheid maar af laten halen toen ik in 1977 werd aangenomen als redacteur wetenschappen van de keurige krant

Handelsblad, als opvolger van Arie de Kool en met de opdracht om een wekelijkse

wetenschapspagina, later uitgegroeid tot bijlage, op te zetten. Daar kreeg ik indirect met Oltmans te maken. Die behoorde tot de indrukwekkende kring van kennissen en vrienden rondom hoofdredacteur André Spoor en schreef wel eens voor de krant.

In 1978 promoveerde Wil Thissen aan de

Eindhoven op een proefschrift waarin hij aantoonde dat de rekenmodellen die in het rapport aan de Club van Rome waren gebruikt niet deugden. Ik publiceerde een interview met Thissen (later hoogleraar in Delft geworden) en plaatste in een nieuwsanalyse wat kanttekeningen bij de

onheilsboodschappen van de Club van Rome.

Oltmans schreef toen een ingezonden brief waar de woede vanaf spatte. Hij meldde onder meer dat ik geen recht van spreken had, want toen ik nog op ‘Kindergarten’

zat, wist Oltmans al hoe het met de planeet zat. Later kregen we nog een aanvaring.

Oltmans had een gesprek gehad met José Delgado, een Spaanse hoogleraar aan de Yale-universiteit en voorloper in ‘mind control’, en dat als interview aangeboden aan Adriaan van Dis, toen chef van het Zaterdags Bijvoegsel. Die had het weer aan mij voorgelegd en ik zei: niet doen. Het was slecht geschreven en niet helder. In zijn dagboek van 17 juni 1979 mopperde Oltmans dat de lezers van

Handelsblad het gesprek met Delgado misliepen ‘dankzij het ‘genie’ Rozendaal, medewerker van de wetenschapsredactie.’

Natuurlijk verdienen Oltmans, Van Dieren en al die andere voorlopers lof voor de omslag die ze op gang hebben gebracht in het denken over milieu in Nederland.

Wel zijn ze blijven steken in het apocalyptisch denken van de Club van Rome. Alleen de eerder genoemde Frits Böttcher kwam tot inkeer en werd later zelfs de eerste klimaatscepticus van Nederland.

Op een enkeling als Böttcher na had bijna niemand destijds in de gaten dat het

hoogtepunt van de ellende al voorbij was. Ik ook niet trouwens. Het drong pas rond

1980 tot mij door dat de milieuvervuiling daalde, waarbij het vermoedelijk hielp dat

ik door mijn opleiding iets van moleculen en concentraties af wist. De concentratie

van zwaveldioxide in de lucht was rond 1965, zo blijkt uit oude metingen (zelfs van

voor er een landelijk netwerk van meetstations was), 200 microgram per kubieke

meter lucht. Een jaar of tien later was dat al gedaald tot 20 en nu zitten we rond de

1 microgram.

Het probleem waar de milieubeweging, de politiek en de journalistiek zich zo druk over maakten, nam al af. Niet door de bovengenoemde omslag in het denken. Het was daarvoor al begonnen. Veel belangrijker is dat de westerse wereld in de jaren zestig snel rijk aan het worden was - de economische dip van de Tweede Wereldoorlog was overwonnen - en schone lucht kost nu eenmaal geld. Dat valt goed te illustreren aan de hand van zwaveldioxide: zwavelarme brandstof is duurder dan zwavelhoudende en ontzwavelingsinstallaties bij fabrieken en elektriciteitscentrales zijn ronduit peperduur.

Waar het protest van de milieubeweging zich destijds richtte op de industrie en de kapitalistische samenleving was het juist de economische groei die het mogelijk maakte om de milieuproblemen aan te pakken. In de milieukunde heet dat de Kuznets-curve: in arme en in de rijke landen is de luchtvervuiling laag, maar in de take off-fase daartussen (wanneer landen beginnen met industrialiseren) hoog.

Ook de bevolkingsgroei (misschien nog wel belangrijker voor de Club van Rome dan de luchtvervuiling) piekte in de jaren zestig, zo weten we nu. Het percentage waarmee de wereldbevolking jaarlijks toeneemt, bereikte met 2,2 een hoogtepunt in 1968 (het jaar waarin de Club van Rome werd opgericht) en is sindsdien gestaag afgenomen tot iets meer dan 1 procent nu. Op basis daarvan voorspelden onderzoekers in het Britse wetenschapsblad Nature onlangs dan ook dat de bevolking zal stijgen van 7,3 miljard mensen nu naar 9,7 in 2050 en daarna zal stabiliseren of zakken.

Allerlei verklaringen worden daarvoor aangevoerd. Zoals wanneer er vaccins zijn, er meer kinderen in leven blijven. Plus als de welvaart toeneemt, kinderen als verzekering voor de oude dag minder noodzakelijk zijn. Feit is dat bijna overal het kindertal daalt, naarmate landen welvarender worden. Zo had een Marokkaanse vrouw in 1971 nog gemiddeld 7,8 kinderen en nu maar 2,7 - en dat terwijl Marokko niet bepaald het meest welvarende land op aarde is.

Met andere woorden, de 20 miljard mensen waar de Amerikaanse

vlinderdeskundige Paul Ehrlich het over had in bestsellers als The Population Bomb zullen niet worden gehaald, laat staan de 56 miljard waar voorspellingen in het eerste rapport van de Club van Rome op uitkwamen.

De stelling zou zelfs verdedigd kunnen worden dat de door Oltmans en consorten

veroorzaakte commotie juist een gevolg is van de sterke economische groei in de

jaren zestig, die ook nog eens gepaard ging met een loongolf. Door welvaart wordt

iedereen vanzelf een natuurbeschermer. Homo sapiens is in diepste wezen

‘biofiel’, zoals de Amerikaanse bioloog Edward Wilson dat noemde. Wij maken deel uit van de natuur, hebben de natuur nodig en houden ervan. Slechts wanneer wij honger hebben, vervuilen wij de lucht en het water. Zodra er eenmaal brood op de plank is, stoppen we daarmee. Dat is een optimistischer gedachte dan de Club van Rome en haar profeten destijds meenden.

Simon Rozendaal

Wetenschapsredacteur Elsevier, erelid van de Koninklijke Nederlandse Chemische

Vereniging, schreef in 2015 het boek Alles wordt beter!, waaraan sommige van de

bovenstaande cijfers zijn ontleend.

Johannesburg 1 januari 1988

Ik heb gewoon voorbij middernacht gewerkt. Peter was naar twee feestjes. Ik begon het nieuwe jaar met in Eduards carnet te schrijven, maar ik kreeg het er te warm van, en stopte ermee. Ik weet niet waar hij uithangt en met wie hij samen is. Ik wens hem alle goeds en moet hem voor altijd proberen te vergeten. Ik ben naar het terras van het Holiday Inn in Sandton gegaan om te lezen. The Economist meldt dat Zuid-Afrika in 1987 164 mannen heeft opgehangen, waarvan er drie blank waren, de anderen zwart. Twee van de blanken werden ter dood veroordeeld omdat zij zwarte vrouwen hadden verkracht. Dit was de eerste maal dat blanken hiervoor in Zuid-Afrika de doodstraf kregen. Eigenlijk zegt het Britse blad in het artikel

dat leiders maar al te dikwijls op onrechtmatige wijze worden afgezet of vermoord, en dan toch vroeg of laat vanuit het graf opstaan, omdat hun ideeën alsnog recht worden gedaan, of omdat het onrecht waarvan zij werden beschuldigd, wordt gecorrigeerd.

Daarbij wijst het Britse blad op hoe de

het gemunt heeft gehad op Fidel Castro en Khadaffi, of hoe Ali Bhutto in Pakistan werd vermoord door de Amerikaanse marionet Zia-ul-Haq. Ze vergeten echter gemakshalve Patrice Lumumba, die opgevolgd werd door de smeerlap Mobutu, eveneens een ‘uitvinding’ van de

. Sukarno komt wel ter sprake, maar Suharto en de

-coup van 1965, laat staan het aangerichte bloedbad, komen niet aan bod. Je weet nooit of de schrijvers van dit hoofdartikel alleen maar assholes zijn en echt niet weten hoe de vork in de steel zit, of dat ze hun beschouwingen voor bondgenoot

niet al te rot willen maken. Het blijft ‘voorlichting’ die een blad als The Economist onwaardig is.

The Star schreef over de Hollandse haat-liefde gevoelens ten opzichte van Zuid-Afrika. Er was een anti-apartheid cultureel festival in Amsterdam georganiseerd dat was bijgewoond door zowel Thabo Mbeki als Nadine Gordimer. Het duurde negen dagen. De krant constateerde dat zich in Nederland per hoofd

1 The Economist, 26 december 1987.

van de bevolking meer anti-apartheidsactivisten bevinden dan waar ook ter wereld.

Ik geneer me voor dit bericht als Nederlander op bezoek in Zuid-Afrika.

2 januari 1988

Het valt anno 1988 niet mee om een plekje te vinden waar je in rust en stilte kan lezen en schrijven en misschien alleen de vogels hoort. Ik ben op het terras van Holiday Inn en stoor me weer aan het lege gezwam om me heen.

Edwin van Wijk adviseerde me Stuart op te bellen, wat ik heb gedaan. Hij klonk weer goed, het contact is hersteld. Edwin vroeg ook wat ik gedaan zou hebben als Stuart had gezegd met me mee naar Holland te willen gaan. Ik zou me geen raad geweten hebben.

Bill Keller meldt in The New York Times dat het Kremlin de teugels van de bondgenoten in Oost-Europa losser zou hanteren dan tot dusver. Maar in een ander artikel in deze krant staat dat ook Michail Gorbatsjov nog dikwijls ‘oude mythen’

herhaalt en bewijst nog lang niet compleet met het marxistischleninistische verleden te hebben gebroken. Het is waar dat de USSR de grenzen heeft opengezet voor ‘the western plague of rock music’. Maar daarnaast leven vele traditionele communistische mythen gewoon verder alsof er nooit glasnost en perestrojka is geweest.

Intussen was Franz Joseph Strauss buitengewoon verrast en verblijd uit Moskou teruggekeerd na een lang gesprek met Gorbatsjov. De West-Duitse pers meldde dat Strauss was ‘bezweken’ voor de charmes van de Sovjetleider. Daar is Strauss anders weinig ontvankelijk voor, hoewel hij een reactie op Gorby gaf die verdacht veel lijkt op die van Margaret Thatcher. In The Nation heeft een artikel gestaan waarin Anatoly Gromyko stelde dat de USSR op stabiliteit in Afrika wil aansturen.

Ik heb Gromyko een misschien wat al te emotionele brief hierover geschreven. Ik haalde daarin fel uit naar de inmenging van de Sovjet Unie in Zuid-Afrika en hun steun aan het ANC.

Ik probeerde duidelijk te maken dat wat Gorbatsjov in de Sovjet Unie wil, niet veel anders is dan het proces rond apartheid in Zuid-Afrika. Hoe haalden de Sovjets het in hun hoofd te denken dat de apartheid van het ene op het andere moment kan worden opgelost, terwijl zij zelf de communistische samenleving ook alleen met kleine stappen probeerden te veranderen.

2 The Star, 30 december 1987.

3 The New York Times, 1 januari 1988.

4 The Nation, 23 december 1987.

3 januari 1988

Het dagboek als Camera Obscura is klaar. Dat is mijn antwoord op Hans Warrens Het dagboek als kunstvorm. Eigenlijk ook niet, al bracht zijn flutgeschrift me wel op de gedachte een eigen overpeinzing samen te stellen. Ik zal er nog wel aan blijven morrelen, maar het verhaal is af.

Ik denk veel over Stuart na. Peter moedigt me aan hem naar Johannesburg uit te nodigen.

Volgens Joyce Carol Oates in The New York Times zei Nietzsche het volgende over a great man: ‘All I see is the actor creating his own ideal image.’

Ze was bijeen bijeenkomst op 8 december 1987 in de Sovjetambassade in Washington, waar een ontmoeting met Michail Gorbatsjov centraal stond. Andere aanwezigen waren Henry Kissinger, John Kenneth Galbraith, George Kennan, Cyrus Vance, William Styron, Norman Mailer, Paul Newman, John Denver, Yoko Ono en andere artiesten, schrijvers en prominenten. Ik begrijp die hang van Gorby naar de Henk van der

Meijden-benadering van de samenleving niet. Wie heeft hem dit in godsnaam aangepraat?

Robert Pear schrijft over artsen die weigeren AIDS-patiënten te behandelen, zoals de zwager van Volodja Feltsman, Alex Kagan, nu een jonge arts in New York, die zegt zich ver van HIV-patiënten te houden.

Chirurgen, die nog meer gevaar lopen bij operaties met bloed van AIDS-patiënten besmet te worden, schijnen zelfs twee handschoenen over elkaar aan te doen tijdens ingrepen bij mensen met een

HIV-besmetting.

Peter en Edwin hadden vandaag een feestje met acht nichten aan een zwembad.

Hij vertelde later levendig de schurft te hebben aan de opschepperij van nichten, die elkaar proberen te overtreffen in verhalen over wie ze allemaal hebben weten te versieren. Hij had me gevraagd leesmateriaal mee te nemen, maar het was er niet van gekomen.

Edwin heeft een vriend uit de tijd dat hij in de Zuid-Afrikaanse luchtmacht diende.

Het is een rijke zakenman, wiens huis al tweemaal werd leeggehaald. Nu heeft hij 24-uurs bewaking door geüniformeerde Zoeloe-bewakers. De onveiligheid in dit land neemt zienderogen toe.

4 januari 1988

The Sowetan wijdt een reportage aan generaal-majoor Bantu Holomisa (32), die vorige week zonder bloedvergieten de regering in Transkei heeft overgenomen. Hij verklaarde geen

5 New York Times. 3 januari 1988.

6 Idem.

plannen te hebben zich met politieke zaken te gaan bemoeien, maar dat hij gedwongen was in te grijpen vanwege de om zich heen grijpende corruptie. Hij gaat nieuwe verkiezingen uitschrijven. Holomisa is een man om in de gaten te houden.

Sandton, Holiday Inn

Peter kan met de hitte helemaal niet slapen. Terwijl ik dit klimaat, de warmte, de bries, eigenlijk zalig vind.

Het afgelopen weekeinde zijn ter gelegenheid van het nieuwe jaar in Soweto weer eens dertien mensen vermoord. Zwarten onder elkaar.

Ik type het hele manuscript van Het dagboek als Camera Obscura opnieuw.

Daarnaast lees ik alles wat los en vast zit over dit land.

5 januari 1988

Om 15:00 uur belde Dirk Keijer vanuit Monte Carlo. Hij zei te hebben willen opbellen, want 1988 zou het jaar worden dat ik financieel binnen zou lopen.‘Geen stommiteiten uithalen, dicht bij me blijven en alles komt goed,’ zei hij. ‘Je hebt nu genoeg geneukt in Johannesburg, ga maar naar je hok op Amerbos terug.’ Volgende week was hij in Harare om er een nieuw kantoor van Investronic te openen. We reizen op 18 januari naar Paramaribo.

Om 17:00 uur zijn Edwin, Peter en ik naar de film Maurice gegaan.

Voor het diner reed ik naar Vic en Margriet Vernède in Randburg. Ze namen me mee naar de Bryanston Country Club.

6 januari 1988

Belde met Stuart Jones tijdens zijn nachtdienst. Hij was weer erg lief. Hij moet vier weken mee naar Amerbos.

Peter ontdekte in The Citizen een absurde reactie op zijn brief, waarin hij protesteerde tegen de wijze waarop in brede lagen in Zuid-Afrika nog altijd tegen homoseksualiteit wordt aangekeken.

Ik stuurde een telegram aan Desi Bouterse om te bevestigen dat Dirk Keijer, Theo Cranendonk en een vertegenwoordiger van Daimler Puch uit Oostenrijk op 18 januari a.s. in Paramaribo zullen arriveren.

7 januari 1988

Ik constateer met veel voldoening hoe goed Peter en Edwin

7 The Sowetan, 4 januari 1987.

met elkaar zijn.

Ik nam ze mee uit voor het avondeten naar het Sun Hotel, maar Edwin rookte onder het eten als een schoorsteen, want hij is er nu eenmaal aan gewend geen rekening te houden met anderen. Rokers hebben weinig aandacht voor de omgeving. Dat zij zichzelf het graf in willen paffen is hun zaak. Ze gingen later samen nog uit en kwamen in de vroege ochtend thuis. Zij hadden kennelijk teveel gedronken, iets waar Peter vroeger nooit aan mee heeft gedaan.

Ik reed naar Menlo Park in Pretoria om Christo Landman - de voormalige zaakgelastigde in Den Haag - weer te ontmoeten. Het was weer een mooie ochtend, waarbij talloze vlinders te pletter sloegen tegen de auto. Eigenlijk zou ik opnieuw uit mijn vel moeten springen. Christo vertelde me in de tuin van zijn villa dat Pretoria vanuit Den Haag de nodige signalen had ontvangen dat ik sterke banden met de Sovjet Unie onderhield en dat het zaak was uitermate voorzichtig met mij om te springen. Landman legde uit dat dit de ‘kink in de kabel’ was waarvan ook generaal De Villefort du Toit steeds tegenover mij had gesproken. Ik was razend. Wat een gemene streek om mij zo verdacht te maken. Door deze zwartmakerij van Den Haag heb ik hier in Zuid-Afrika opnieuw een jaar verloren. Generaal Du Toit had gezegd:

‘Als Oltmans een spion voor de USSR is, hoe komt het dan dat hij sinds 1958

woonachtig is

in de VS?’ Christo gaf niet aan of het advies van Du Toit was opgevolgd om bij de CIA het dossier Oltmans op te vragen. Christo: ‘Generaal du Toit heeft die

kletspraatjes over jou en je Sovjetconnecties aan flarden geschoten, maar daar is wel enige tijd in gaan zitten.’

Christo vroeg me met geen woord te reppen over wat hij me aan informatie gaf en ook niet aan Du Toit te laten merken dat hij mij inlichtingen verschafte. Omdat vanmorgen de kop van The Citizen was dat Nederland geen aanleiding zag Klaas de Jonge voor diens activiteiten te vervolgen, belandden we op dit onderwerp. Ik had lang geleden al besloten me niet met die affaire in te laten, maar na wat ik nu allemaal hoorde, zal ik me er toch mee gaan bemoeien. Die drek moet boven tafel komen.

De Landmans hebben drie kinderen. Een golden retriever en een Malthezer leeuwtje speelden aan mijn voeten. Marie Landman maakte omelet met kaas en sla klaar.

Christo had de filmer Louis Möller van Combined Artistic Productions uit Lyndhurst uitgenodigd, omdat hij me op een ander spoor dan Jans Rautenbach wil zetten om mijn filmplannen uit te voeren. Möller wil me voorstellen aan Bill Faure, een van de bekendste regisseurs in dit land.

Het dagboek als Camera Obscura is gereed, 42 pagina's. Ik sta er nu volkomen achter.

Ik heb Hans van den Broek opnieuw geschreven hoe smerig en gemeen ik dat stelletje heren in Den Haag vindt, die zich de meest ontoelaatbare roddels en schoftenstreken permitteren om mij hier in Zuid-Afrika in de wielen te rijden.

8 januari 1988

NRC Handelsblad meldde gisteravond dat procureur-generaal Job de Ruiter te Amsterdam heeft gezegd dat Klaas de Jonge niet kan worden vervolgd voor het plegen van strafbare feiten in Zuid-Afrika. Dus Hans van den Broek en consorten hebben de man beschermende papieren verstrekt om zijn terroristenstreken tegen Pretoria te kunnen uitvoeren, en natuurlijk zal hij daar achteraf in Nederland niet voor worden vervolgd. Hij kwalificeert dus voor een geheime Militaire Willems Orde.

Ik heb NVJ-voorzitter Herman van den Akker schriftelijk op de hoogte gesteld van de nieuwste Haagse sabotagepogingen tegen mij. Wat zijn het toch een sukkels, alsof ze niets beters hebben te doen op Buitenlandse Zaken.

De Zuid-Afrikaanse pers, zoals hieronder The Citizen, besteed-

8 Ik maakte aparte, vertrouwelijke notities die ik nu in 1998 niet kan vinden.

de aandacht aan het Haagse geklier over Klaas de Jonge. Gênant.

Lance Morrow schrijft twaalf pagina's in Time vol over het jaar 1968.

Ik zat toen toch wel goed op koers, want de revolutionaire Zwarte Panter Eldrigde Cleaver, Ralph Abernathy - de zwarte dominee die bij Martin Luther King was toen deze werd vermoord - de zwarte atleet en de sensatie van de Olympische Spelen in Mexico Tommie Smith, evenals het zwarte parlementslid Shirley Chisholm, heb ik allemaal in die dagen geïnterviewd en voor de NTS gefilmd.

Drie Zuid-Afrikaanse parlementariërs van de Nationale Partij zijn in Den Haag aangekomen voor gesprekken met Nederlandse collega's. Jacques Wallage, buitenlandwoordvoerder van de PvdA heeft gezegd dat onder geen voorwaarden iemand van zijn partij met de parlementariërs zal spreken. Het valt me tegen van Hans Gualthérie van Weezel - van Jaap de Hoop Scheffer verwacht je niet anders - dat ook hij als CDA'er zich zo opstelt. Hollandse kleinburgerlijkheid.

Ik ben toch wel verbaasd dat Cuba 40.000 man troepen in Angola heeft. De arm van de Koude Oorlog reikt ver.

Generaal Bantu Holomisa, die de macht in Transkei heeft overgenomen, heeft meegedeeld dat hij ‘would support any political party as long as it was voted into power by the electorate.’ Hij gaat verhuizen naar het kantoor van de voormalige minister-president van Transkei.

Ik haalde mijn vriend Rinus Wijnbeek op, die nu verbonden is aan de SABC televisie. We lunchten samen. Hij stak een uitvoerig verhaal af over hoe hij was weggetreiterd in het Technikon. Hij had zich acht en een half jaar als rector

ingespannen om het onderwijs onder zwarte leerlingen te bevorderen, maar men had van zwarte zijde niet anders gedaan dan tegen hem te intrigeren. Van de rechterzijde werd hij in het land gehaat omdat hij zich uitsloofde voor zwarte jongeren. Rinus heeft zijn lesje

9 Time, 11 januari 1988.

geleerd. Hij werkt nu bij de SABC en zorgt voor een low profile. Ik citeerde Gatsha Buthelezi, de Zoeloeleider, in The Star van heden, die zei overtuigd te zijn dat de regering van president Botha streeft naar een black partnership en zoekt naar wegen om tot een betere verhouding met de zwarte meerderheid te komen. Rinus was het hiermee eens en zei van mening te zijn dat de Westerse wereld in plaats van een boycot op te werpen, naar wegen zou moeten zoeken Botha te helpen.

In het winkelcentrum in Sandton liep ik tegen Stanley Thula aan, een collega van psychiater Solly Rataemane uit Soweto. Ik kende hem niet, maar hij wist wie ik was.

Ik deed mijn beklag dat ik was weggezonden bij een lezing van de psychiater, die me daartoe zelf had uitgenodigd. Rinus Wijnbeek verduidelijkte: ‘That attitude to exclude you from the Rataemane lecture was caused by fear of other blacks accusing him from Uncle Tomism, of having sold out to whites.’ Ze zijn gek.

Ik heb mijn brief gericht aan Anatoly Gromyko onder meer aan Jan du Plessis in Pretoria gezonden, die (nota bene) vroeg: ‘Interessant, maar denk je dat Gromyko die te lezen krijgt?’ Ik legde uit dat Gromyko eens mijn uitnodiging om naar kasteel Den Alerdinck bij Zwolle te komen had aangenomen, dus dat de kans bestond van wel. Wat hebben ze toch een absurde ideeën over het Kremlin.

9 januari 1988

Pretoria, Holiday Inn

Ik werkte bij het ontbijt toch weer aan Het dagboek als Camera Obscura.

Pretoria News schrijft dat het ANC ‘pledged support for gay rights.’ De partij is tegen alle vormen van discriminatie. Daarbij moet worden opgemerkt dat mannen in Afrika hoe dan ook anders tegenover elkaar staan dan in het Westen. Mij doen het denken aan Azië, en Indonesië in het bijzonder.

Pretoria News schrijft ook nog wat over het bezoek Franz Joseph Strauss aan Michail Gorbatsjov. ‘Strauss walzes to glasnost’. Het blad zegt dat het feit dat deze rechtse politicus het zo prima met Gorbatsjov kan vinden, toe te rekenen is aan Gorbatsjovs ‘miraculous powers of persuasion’. Onzin. Gorby zal nog verder op hol slaan en verdwijnt dan van het toneel. Als het waar is dat Strauss binnenkort ook Zuid-Afrika komt bezoeken, kun je er donder op zeggen dat er openingen tussen Moskou en Pretoria zijn. Dat zou een deëscalatie in de richting van het ANC tot gevolg kunnen hebben.

Ik bracht de avond door bij Louis Möller, de filmer, in diens

huis in Sandton. Zijn ouders waren er ook. Bill Faure, de regisseur van tv-serie Shaka Zulu, arriveerde, vergezeld van een enorme blonde hunk, een Afrikaner met brede schouders uit Oos-Londen, maar zo dom als het achtereind van een koe. Hoe verzin je het?

De moeder van Louis zei: ‘Holland is voor Afrikaners nog altijd het geliefde moederland.’ Hierdoor voelde ik me bijzonder verlegen, vanwege de walgelijke houding van Nederland tegenover Zuid-Afrika. Opmerkelijk was dat we de hele avond vrijwel geen hap te eten kregen, geen avondeten, niets. De ouders gingen na het nieuws van 20:00 uur weg. Bill Faure had lange tijd in Londen gezeten, waar hij ook tegen Peter en Edwin was aangelopen.

Ik stelde het project om de Tweede Boerenoorlog te verfilmen aan de orde en vertelde dit reeds met Oliver Stone besproken te hebben. Bill Faure begon heen en weer te lopen en becijferde dat er vijftig miljoen rand voor nodig zou zijn. ‘Let us start on monday to organize this,’ zei hij.

10 januari 1988

Johannesburg, Braamfontein Hotel

Peter en Edwin waren tegen mijn vriend Donovan Müller uit Kaapstad aangelopen.

Ik ontmoette hem hier vanmorgen om 10:00 uur. Hij leek een metamorfose te hebben ondergaan. Van de quasi hippie is niets over. Hij is nu consultant bij een

vooraanstaande firma en komt hier zelfs wonen.

Hij schijnt de laatste maanden van zijn studietijd gewerkt te hebben als huismeester van een studentencomplex en had daar voor het eerst kennis gemaakt met groepen zwarte studenten, die zich ‘comrades’ noemden. Terwijl hij nog niet zo lang geleden een Afrikaner student was die een zwarte overname van het land toejuichte, maakte hij nu duidelijk te kotsen van zwarten in het algemeen, en dat ‘some of them should be necklaced’. Hij had een botsing gehad met de dochter van voormalig president van Transkei Kaiser Matanzima. ‘Willem,’ zei Donovan, ‘we got black students there who were driving a Porsche and behaving, also politically, like pigs. I threatened them, since I did have the authority to throw them out. Then they threatened to necklace me.’ Was dit dezelfde Donovan? Ik kon mijn oren niet geloven.

11 januari 1988

Mangosuthu Buthelezi onderstreepte in een gesprek met The Star dat in KwaZulu

Natal een gevecht op leven en dood plaats

vindt tussen het ANC en het United Democratic Front (UDF) enerzijds en de Inkathabeweging van Buthelezi anderzijds. In 1987 waren 270 mensen in dit gebied doodgestoken, doodgeschoten, doodgehakt of doodgebrand.

Kocht The Psychology of Self-Esteem van Nathaniel Branden voor mezelf en ook meteen een exemplaar voor Peter.

Absolute idioten moedigen Richard Nixon (75) aan om dit jaar aan de wedloop voor het Witte Huis mee te doen. Op die manier maken ze van democratie een regelrechte farce.

Newsweek behandelt de onderlinge strijd tussen de zwarte groeperingen in Zuid-Afrika. Het is duidelijk dat Buthelezi geweld afzweert en veroordeelt, tot ergernis van het ANC, de UDF en andere revolutionaire groeperingen die Pretoria met geweld tot overgave willen dwingen. ‘Most white South Africans would clearly like to see Buthelezi win the Zulu war,’ aldus Rod Norland.

Ik denk altijd weer aan mijn ervaring in 1956 met Sukarno in Rome, toen het verhaal rond Nieuw-Guinea heel anders bleek te zijn dan de media vertelden. Ik wil Buthelezi ontmoeten.

En terwijl het in Zuid-Afrika niet bepaald pais en vree is tussen de 35 miljoen zwarten en 5 miljoen blanken schrijft Sylvester Monroe in Newsweek hoe na 22 jaar antidiscriminatiewetgeving in Groot-Brittannië, de 2,4 miljoen zwarten in het Verenigd Koninkrijk (waar Indiërs en Pakistani ook maar onder gerekend worden) op de onderste trede van de socio-economische ladder van het land zijn blijven steken.

De werkloosheid onder deze mensen is twintig procent, het dubbele van het aantal niet werkende blanke mensen. ‘Racism is particularly virulent among the chronically unemployed,’ aldus Monroe, ‘many of whom believe that their joblessness is the direct result of the influx of nonwhites.’ Als je dan denkt aan de grote bek die ze over Zuid-Afrika hebben in Europa! Stel je voor hoe het in het Verenigd Koninkrijk zou zijn als er 35 miljoen zwarten en 5 miljoen blanken woonden.

10 The Star, 9 januari 1988.

11 Newsweek, 11 januari 1988.

Margaret Thatcher heeft gezegd alleen naar Zuid-Afrika te willen reizen als Nelson Mandela wordt vrijgelaten. Dat is dus de zekerste manier om hem nog jaren opgesloten te houden.

Johannesburg - Kaapstad

Ik ben op weg naar Stuart Jones. ‘An expensive screw,’ was het commentaar van Edwin van Wijk. Ik ga om te proberen de vriendschap in stand te houden, ook al is misschien de gepassioneerde seks voorbij.

Er zijn in de VS 21.000 psychiaters. Dat zijn ‘physicians that specialize in mental disorders.’

Newsweek schrijft dat 27.000 Amerikaanse jeugdigen tussen de twaalf en vijftien jaar in het jaar 1985 het slachtoffer werden van handvuurwapens. Het paradijs van de vrije Westerse wereld.

In New York kunnen revolvers op de hoek van de straat voor 25 dollar worden gekocht. Sommige ‘handelaren in de dood’ zijn zelfs bereid een revolver te verhuren, opdat men met zijn vijand goedkoop kan afrekenen. In Los Angeles maken jongeren gebruik van uzi-machinegeweren en AK-47's, die op de zwarte markt ruimschoots aanwezig zijn. In Californië heeft 38 procent van de huishoudens een vuurwapen in bezit. ‘Guns are enjoying a new chic.’ Het is allemaal te walgelijk voor woorden. Bij het na-apen van Amerikanen is dit straks in de rest van de wereld ook de gewoonste zaak van de wereld. We gaan spannende tijden tegemoet.

12 januari 1988

Kaapstad. Cape Sun Hotel

Om 07:15 uur ging ik op stap om Stuart af te halen in Somerset West. Ik zal mijn lichaam en geest volledig in deze ontmoeting steken. Hij wachtte me op, gekleed in een wollen sweater. Hij had er kennelijk naar uitgekeken om me weer te ontmoeten.

Tijdens de rit naar de Cape Sun vertelde hij dat hij acht jaar oud was toen zijn vader overleed. Zijn stiefvader had hem nooit kunnen boeien. Die voorgeschiedenis heeft dus invloed gehad op onze ontmoeting.

We lagen eerst op het grote bed te praten, onze hoofden dicht bij elkaar. Hij vertelde door een andere man in Hillbrow benaderd te zijn, die hem - zoals ik - had

meegenomen in de auto en toen Stuart niet wilde, zichzelf staand onder een boom had afgetrokken. ‘I felt sorry for him,’ zei hij. Vervolgens hadden Stuart en ik heerlijke seks. Hij fluisterde na afloop ‘that was

12 Newsweek, 11 januari 1988.

good’ en viel in slaap. Broer Hendrik had geadviseerd om Stuarts broek mee te nemen, zodat hij niet weer zoals de vorige keer kon ontvluchten. Maar Stuart verzekerde me dat hij in bed zou zijn als ik terugkwam.

Ik lunchte in Cape Sun met oom Hans van Ketwich Verschuur en zijn vrouw Christine Abbema. Ook Harald van Lennep, de zoon van Frank en kleinzoon van mijn lieve vriendin op Het Enzerinck voegde zich bij ons. Ik schreef een kaart voor Cecile van Lennep, die we allemaal ondertekenden.

Harold is nu 25 jaar. Hij is ingenieur en consultant en wil in Engeland verder studeren. ‘Give my grandmother a hug from me,’ zei hij bij het afscheid. Ik mocht Harold wel. Een man die er niet omheen draait.

Ik besprak met Hans en Christine de laatste roddels uit Den Haag, die nu over mij in Pretoria circuleren. Zij waren het met me eens dat het een schandaal was, dat zoiets plaats heeft gevonden, maar Christine wees erop dat het vrijwel onmogelijk was om dit te bewijzen, omdat men er te allen tijde om zal liegen.

Oom Hans zei trouwens dat hij mijn brief aan Anatoly Gromyko ‘erg knap’ vond en zei: ‘Jij durft zo iets.’ Ik begrijp niet, en zal het ook nooit begrijpen, waarom een mening geven met durf te maken zou hebben.

Om 14:20 uur keerde ik naar mijn kamer terug. Stuart lag in diepe slaap onder een laken. Ik omhelsde hem luchtigjes en deed de gordijnen open. Hij trok zijn jeans aan en zei in Somerset West te zullen gaan douchen. Ik reed hem terug. We dronken nog ergens een kop koffie. Ik nam enkele foto's van hem. Waren het de laatste? Zal ik hem ooit terug zien?

Ik zei tegen hem: ‘Ik zou totaal van je kunnen houden, maar het moet van jou komen.’

Ik denk voortdurend aan Stuart. Ik krijg er geen genoeg van in zijn ogen te kijken en zijn gezichtsuitdrukking te bestuderen. Wat voor relatie zal zich tussen ons ontwikkelen, of geen? Ik kan het nu niet overzien.

Om 16:30 arriveerde ik aan de Libertas flats bij broer Hendrik. We zijn in Sea Point een pizza gaan halen. We spraken vooral over onze jeugd. Hij had een vriend, Hans Gerritsen, wiens vader eigenaar was van de Gero zilverfabriek in Zeist, die een verhouding met een Javaanse jongen had. Diens ouders stuurden hem om die reden naar het Prinses Beatrix Lyceum in

13 13 Hans en Christine waren persoonlijk bevriend met Cecile van Lennep.

14 Ik zou hem inderdaad nooit meer terug zien. Dat zit me dwars, want ik zou willen weten hoe het met hem is.

Flims, Zwitserland. Henk vroeg aan onze ouders of hij daar ook naartoe mocht, wat tot het uitbreken van de oorlog in 1939 ook gebeurde. Wat ik als schokkend ervaar, is om hem te horen zeggen dat hij nooit iets van onze ouders had begrepen. ‘I had little in common with them and never really felt close to them. I always wanted to get away.’ Dit lukte dus in 1948, toen hij samen met Theo vanuit De Horst per auto naar Zuid-Afrika vertrok.

Kaapstad - Johannesburg

Hoe meer ik over dit land nadenk, hoe meer overeenkomsten ik zie met de Sovjet Unie. Ik zei dit tegen Christo Landman en noemde als voorbeeld de sloten en sleutels op de ministeries in Pretoria, waar alle kamers een brandkast hebben, omdat iedereen van elkaar jat en niet te vertrouwen is. Ook hier hebben ze veel te lang in hun eigen sop gaar gekookt om met de rest van de wereld mee te evolueren. Hendrik waarschuwt ook dat Afrikaners compleet onbetrouwbaar zijn. Je kunt geen woord van ze geloven.

Een soort Paramaribo-situatie waar ook een ongeplande ratjetoe van mensen, die er feitelijk niet horen, bij elkaar woont. Amerika was voorbestemd voor Indianen, zoals Azië dit was voor Aziaten. Of Afrika voor zwarten. Blanke gelukzoekers kwamen de zaak in de war schoppen, al hebben ze van Zuid-Afrika een soort Alabama of Kentucky gemaakt. Het Haagse ideaal van een multiculturele samenleving ligt veraf.

13 januari 1988 Pretoria, Holiday Inn

Walter Hasselkus, de baas van

-Zuid-Afrika, zegt in The Star dat ‘een nieuw realisme’ in Zuid-Afrika doorbreekt. ‘As far as the man in the street, whether white or black, is concerned, much of the emotion has been taken out of apartheid with the removal of apartheid's more emotional pillars.’ Een voorbeeld van Hasselkus is dat tegenwoordig in Hillbrow al 40.000 zwarten wonen. Dat kan hij gerust zeggen. Wij, die op Circle Court zitten, kunnen ervan meepraten. Hillbrow verandert van kleur met alle afschuwelijke gevolgen van dien.

Het hoofdredactioneel in The Citizen is vanmorgen gericht tot Bob Hawke, de premier van Australië. Van de oorspronkelijke bevolking van Australië zijn nog 230.000 mensen over. Ze vieren daar het feit dat de blanke gelukzoekers er tweehonderd jaar geleden neerstreken. Ze troffen enkele honderdduizenden

15 The Star, 13 januari 1988.

‘Aborigines’ aan waarvan er 20.000 werden gedood en vele anderen stierven aan door blanken geïmporteerde ziekten. Stel je voor, schrijft de krant, dat de kolonisten hen ongemoeid hadden gelaten en er nu 20 miljoen inboorlingen aan de bak hadden moeten komen. ‘Dus mijnheer Hawke, veegt u eerst uw eigen straatje schoon voor u zich zoveel met Zuid-Afrika bezig houdt,’ aldus hoofdredacteur Johnny Johnson.

Het gekanker van Australië op Zuid-Afrika is niet van de lucht terwijl hun eigen staat van dienst op zijn minst deplorabel is.

Ik verbaas me altijd weer hoe weinig we weten over de oorsprong van de mens.

Newsweek wijdt er een omslagreportage aan.

De ‘mythmakers and the scientists’

hebben altijd hun verhalen rond hetzelfde uitgangspunt gesponnen: ‘that at some point we all share an ancestor’. Vorig jaar werd in Afrika een vrouw gevonden die naar schatting 200.000 jaar geleden zou hebben geleefd. In de Bijbel zou Eva 5.992 jaar geleden hebben bestaan. Waar blijf je dan met de evolutieleer? In Amerikaanse laboratoria is een debat ontstaan over de herkomst van onze genen. Moleculair biologen hebben volgens Newsweek genetisch materiaal uit heel de wereld onderzocht, en vonden

dat leidde tot een enkele vrouw van wie we allemaal afstammen.

Deze 200.000 jaar oude super Eva zou in het sub-Sahara gebied hebben geleefd.

‘The evolution from archaic to modern Homo Sapiens, seems to have occurred in only one place, Eve's family. Then, some time, between 90.000 en 180.000 years ago, a group of her progeny left their homeland endowed apparently with some special advantage over every tribe of early humans they encountered.’ Andere

‘stone-and-bone’ antropologen gaan er vanuit dat onze eerste voorouder minsten een miljoen jaar geleden leefde.

Stephen Jay Gould, de paleontoloog van Harvard zegt: ‘It makes us realize that all human beings, despite differences in external appearance, are really members of a single entity that's had a very recent origin in one place. There is a kind of biological brotherhood that is much more profound than we ever realized.’ Terwijl Newsweek in Zuid-Afrika circuleert, zouden de massamedia dit artikel uitgebreid dienen over te nemen - wat ze dus niet doen - omdat er alle argumenten in te vinden zijn om verschil in ras en afkomst met meer kalmte (en minder gevoelens van apartheid of superioriteit) te bezien.

Helemaal prachtig, vooral voor Zuid-Afrika bestemd, is de passage: ‘Skin color, for instance, is a minor adaptation to climate:

16 Newsweek, 11 januari 1987, THE SEARCH FOR ADAM & EVE.

black in Afrika for protection from the sun, white in Europe to absorb ultra-violet radiation that helps produce vitamin D. It takes only a few thousand years of evolution for skin color to change. The important changes - in brain size, for instance - can take hundreds of thousands of years.’

The Citizen meldde vanmorgen dat Andries Treurnicht van de Conservatieve Partij, de regering in Pretoria heeft gevraagd om het openstellen van stranden in Natal voor zwarten terug te draaien, omdat ‘de levensruimte’ voor blanken daar de laatste tijd aanzienlijk in het gedrang is gekomen. Wat wil je? Blanken gaan met twee of vijf tegelijk naar het strand, nemen een mand proviand mee, spreiden een doek uit en gaan liggen zonnebaden met hun huid beschermd tegen ultraviolette straling. Maar zwarten komen met tien of twaalf man en gaan, zoals ik in Sea Point heb gezien, in hun blootje zitten kakken in het zand als de behoefte zich aandient. De afstand tussen blank en zwart heeft met brains te maken niet met huidskleur.

Ik belde Christo Landman. Hij vond de brief aan Gromyko goed maar ‘wel erg scherp’. Hij had het komende Dagboek als Camera Obscura gelezen: ‘Erg goed, niet het intellectuele peil van een normale journalist.’

‘Wie heeft je gezegd dat ik normaal ben,’ antwoordde ik. Christo benadrukte vooral Jans Rautenbach niets te vertellen over wat hij me vertrouwelijk had meegedeeld, of over de affaire Klaas de Jonge en mijn eigen beruchte ‘kink in de kabel’. Met de toevoeging: ‘Anders kom ik in moeilijkheden.’

Er is een groep Amerikaans golfers in het hotel. Er zitten een paar heel lekkere kerels bij.

Ik bracht een bezoek van bijna twee uur aan Jans Rautenbach. Heb zo intens gesproken dat ik er koppijn aan overhield. Er hangt van een film op dit moment veel af, lijkt me. Whites in Black South Africa stelde ik als titel voor. Hij streeft naar een coproductie. Ik opperde om tevens door de Amerikaanse fotograaf Leonard Freed een fotoboek te laten maken. Het klikte volkomen tussen die man en mij. Hij liet me een reportage van acht pagina's zien in kleur (tijdschrift Home & Garden) van zijn buitenhuis te Mosselbaai. Ik vroeg een honorarium van 15.000 rand contant voor het project, plus kosten.

Nadien bracht ik op de ambassade een bezoek aan Ronald van der Gaag, attaché

voor arbeidszaken op de Nederlandse ambassade, zoon van mijn oude vriend

ambassadeur Jacob van der Gaag. De man was geen hoogvlieger. Hij vertelde

trouwens dat de gezondheidstoestand van zijn vader zorgelijk was. Ambassadeur

Hugo Carsten was per auto via Lesotho naar Kaapstad.

Hij zei te werken aan één spoor van het Haagse tweesporenbeleid tegenover Pretoria, namelijk te helpen bij het bewustwordingsproces voor zwarten. Het ander spoor betekent druk op president Botha. Ronald was op zijn hoede. Ik vermoed dat zijn eigenlijke taak is geld van Den Haag aan zwarte vakbonden toe te spelen om rotzooi te kunnen trappen, dus het soort activiteiten van Klaas de Jonge maar dan in veredelde vorm.

Vervolgens stapte ik af bij het Inlichtingenbureau (variant op de

) waar Ariane Andersen me vertelde dat niemand daar had begrepen waarom er opeens tegen mij een ‘hands off’-instructie was gekomen. ‘We hebben de inlichtingendienst gevraagd,’

aldus Ariane, ‘and nobody could tell us.’ Het door Den Haag aangezwengelde gelazer gaat dus echt in Pretoria gewoon door, zoals het indertijd in Washington gewoon doorging. Maar nu is het 1988. Ze vroeg me hoe ik wist dat zij een

- file over mij hadden. ‘Van Landman?’ Ik zei dat ik daar niets over kon zeggen. Volgens haar hadden ze volop problemen met journalisten van

en andere Amerikaanse journalisten, maar Nederlandse journalisten leverden op het moment geen problemen op. Maar ja, die doen verder ook niets.

14 januari 1988 Sandton, Holiday Inn

Vannacht werd ik om 03:00 uur wakker en de lichten in de flat brandden volop. Ik rook de lucht van wiet. Peter was op. Hij heeft nooit kunnen slapen en ik heb toch wel jammerlijk gefaald tegenover hem. Ik neem me dit zelf hoogst kwalijk. Ik heb de afgelopen jaren van alles geprobeerd, maar had nog meer moeite moeten doen.

Hij adviseerde me het eelt bij mijn hielen met een speciale steen weg te werken. Heb het ding gekocht, plus voor Peter twee poloshirts en een hesje, want Edwin draagt toch alles wat ik hem geef af. Ik haat dit gebrek aan privacy of erkennen van mijn en dijn.

Ik at een steak met generaal Du Toit in Mike's Kitchen. Hij vond dat mijn brief aan Gromyko junior teveel rammelde, wemelde van de Engelse schrijffouten ‘en u had beter een kalmere brief kunnen schrijven.’ Ik ken dat, een uitgekiende,

zogenaamde tactische brief. Nee dus. De Engelse schrijffouten is wel erg. Maar ik lees zoiets ook nauwelijks over.

Opmerkelijk vond ik zijn voorstel, toen ik hem over Suriname vertelde, om Desi Bouterse voor te stellen een privébezoek aan Zuid-Afrika te komen brengen.

‘Maar in Paramaribo zouden ze daar niets van begrijpen,’ zei ik. ‘Ze weten niets

over Zuid-Afrika.’

‘Hij kan toch op vakantie naar Zwitserland gaan,’ zei de generaal, ‘en dan nemen wij het over.’ ‘Oké, maar de

zou de escapade ook te horen krijgen en dan wordt het Bouterse later als chantagemiddel voor de voeten gegooid,’ zei ik.

‘I mean strictly a military to military visit: it can be done,’ aldus Du Toit.

Hij noemde de houding van het ministerie van minister Pik Botha ‘lamzakkerig’.

‘If they get warnings and rumors, that you are a red spy, they simply follow a hands-off policy, in order not to burn their hands.’ Hij adviseerde de zaak verder te negeren en niet in Den Haag aan de orde te stellen. Ik antwoordde: ‘But I will never get rid of these rumor mongering basterds.’

Johannesburg - Amsterdam

Charles Quint, de zoon van de Zuid-Afrikaanse ambassadeur in Den Haag Frank Quint, is aan boord. Hij doet me denken aan een Indische jongen die ik heb gekend en rechten en geneeskunde studeerde aan de Michigan State University in de

. Hij ergerde zich aan mijn onkunde over Zuid-Afrika. ‘You do not know how blacks feel,’ zei hij. ‘South Africa is Africa. This is a black continent. Our country is black.

The blacks and my friends have it up to here. We look at these people at Sea Point at the beach and we say: ‘What is this? Why should it be like that?’’ Toen ik opmerkte de indruk te hebben dat zwarten in Zuid-Afrika voor hun waardigheid knokten, antwoordde Charles: ‘That is the only thing they have got, their dignity. What they are fighting for is freedom within their own country.’

‘I know them’ vervolgde hij. ‘Who wants to necklace people? Who wants killing?

Or the burning of schools? But there is no other way. Of course, I am in favour of the round-table approach.’ Ik vertelde hem wat me met psychiater Solly Rataemane was overkomen. Hij luisterde aandachtig, maar reageerde niet direct. Volgens hem voelden zwarten zich geknecht door het blanke ‘Herrenvolk’. Hij was overtuigd dat de dag naderde dat zwarten zouden regeren. Ik vond hem bijzonder radicaal en geïnspireerd spreken en had hem wel een zoen kunnen geven, al was ik het niet altijd met hem eens.

Wim Pretorius was aan boord. Wim zorgde ervoor dat ik in de Business Class

werd gezet. Hij las Dagboek als Camera Obscura en protesteerde tegen de passage

over godsdienst. Misschien heeft hij gelijk. Trouwens, als ik naar waarheid zou

schrijven wat ik over apartheid denk ten aanzien van Zuid-Afrika, zou ik in Holland

aan het kruis genageld worden.

Amsterdam 16 januari 1988 Amerbos

Dit jaar is er geen beginnen aan om de stapel nieuwjaarskaarten te verwerken. Het zijn er te veel.

Oud-ambassadeur Romanov stuurde me een groet en vroeg wanneer hij me weer eens in de Sovjet Unie zou zien. Dewi Sukarno kijkt uit naar een ontmoeting in Suriname en Jan Cremer stuurde me een kaartje uit Gstaad.

Vannacht belde om 01:00 uur de heer Burgzorg (alias Christopher) uit Paramaribo.

‘Ik heb je nog in het land van de stamnegers gebeld,’ zei hij, ‘maar je was al vertrokken.’ We worden maandag op Zanderij opgewacht.

Hans Verploeg van de

laat, behalve een gebrek aan gevoel voor humor, weer eens zien een kontlikker van ‘het gezag’ te zijn. Hij schrijft dat de

zich distantieert van de Cecile van der Stelt-episode in Frans Guyana. Ze begrijpen bij de

nog steeds niet wat ik sinds 1956 van Den Haag te verduren heb gehad. Behalve Klinkenberg, die blijkbaar veel van zijn invloed en strijdlust heeft verloren om ze op het rechte pad te houden. Overigens is het gedeeltelijk waar dat ik meer pr-man dan journalist voor Bouterse was in New York. De idioot Verploeg begrijpt nog steeds niet wat daar de oorzaak van is. Of hij begrijpt het wel degelijk, maar is te slap om mij te helpen en er iets tegen te doen. Wat wil je, de man is zonder de geringste weerstand onder tafel te kletsen.

Ik ontving een brief van Jan Jacob Dólleman, de zoon van mijn jeugdvriendin Cila Schimmelpenninck, wat ik zeer op prijs stel.

Sean MacBride (83) is in Dublin overleden. Behalve chef-staf van de

, had hij verschillende functies bij de

. In 1974 kreeg hij de Nobelprijs voor de Vrede.

De Hindoestaan Ramsewak Shankar wordt president van Suriname. Oud-minister De Gaay Fortman zal de Nederlandse regering vertegenwoordigen wanneer de installatie op 25 januari zal plaatsvinden.

17 Zie ook Memoires 1976.

Wonderlijk toch dat ik van kinds af aan geschreven heb en notities heb gemaakt.

Paul Valéry begon in 1894 op 22-jarige leeftijd en liet ten tijd van zijn dood 26.000 handgeschreven pagina's na, de Cahiers. Maarten Asscher meldde in

Handelsblad: ‘De Cahiers gaan over het menselijk denken, over de droom, de verbeelding, de herinnering, het individu, over gemoedsaandoeningen, de concentratie, de wil, het bewustzijn, het vergissen, de zintuigen, het ontwaken, de taal, over kennis, begrijpen, vergeten, lezen, liefde, schrijven, kortom, over van alles, maar bovenal over het denken.’

Ik ben opnieuw bezorgd over broer Theo. Hij vertelde niet naar Zuid-Afrika te hebben kunnen reizen, omdat hij weer onder controle stond voor zijn probleem met darmkanker. Hij moest ook voor bloedonderzoek terugkomen. Ik vroeg Lex Poslavsky om raad. Ik heb ook Hendrik over dit bericht geschreven. Theo bood aan opnieuw 10.000 gulden aan Wim Hazeu over te maken voor de publicatie van deel 4 van mijn Memoires. Ik antwoordde dat als de reis naar Suriname succesvol was, ik zijn hulp niet nodig had en wilde proberen om het bedrag eerst zelf te betalen.

Lubbers schijnt begin januari te hebben aangeboden te willen bemiddelen tussen Desi Bouterse en het Junglecommando. Daar is mijnheertje knap laat mee. Daar heb ik ter plekke een deel van de zomer van 1987 aan besteed. Bouterse heeft enkele dagen later het aanbod van de hand gewezen. Overigens heeft Lubbers in gesprek met de

Handelsblad benadrukt ‘een positieve opvatting over Gorbatsjov te hebben.’ Ik zie die man steeds meer als de ramp van de eeuw voor de

en de wereld. De Sovjet Unie zit in een toenemende vrije val naar totale chaos, juist dankzij de onbezonnen handelswijze Gorbatsjov en zijn medestanders. George Shultz is volgens Lubbers ‘de man van het jaar’ vanwege het wapenakkoord met Moskou.

Casper van den Wall Bake was tegen een oude kennis aangelopen: Jan Jochem Robertson. Hij gaat Cecile van der Stelt in Cayenne vervangen. Deze diplomaat veronderstelde ook dat ik Ceciles postpapier zou hebben gejat, zoals Hans van den Broek en consorten iedereen hebben doen geloven, zonder de waarheid te vertellen dat Cecile haar papier in het hotel had laten slingeren en ik het in de bureaulade van mijn kamer in Novotel had aangetroffen. Als mensen stomme streken uithalen, en je wrijft dat onder hun neus, gaan ze ter verdediging liegen. En

18 NRC Handelsblad, 8 januari 1988.

de gluiperds bij de

herhalen de leugens, om aap wat heb je mooie jongen te kunnen spelen bij ‘het gezag’. Robertson had Casper verzekerd dat ‘niemand’ mij op Buitenlandse Zaken serieus nam.

De Nieuwe Revu belde en vroeg mijn commentaar op de 50e verjaardag van de koningin. Ik vertelde dat er twee Beatrixen zijn, één ‘cheerful, charming, artistic and intelligent’ en de ander ‘de koningin, dus een trutterige, vervelende op haar strepen staande adellijke dame, die de arme Claus recht in de gordijnen joeg’. Ik zei ook dat zij er lang niet altijd in slaagde beide persoonlijkheden uit elkaar te houden.

Met Henk de Mari besprak ik de laatste Haagse geruchten - dat ik een

-man was - uit Pretoria. Hij meende dat ik dit hele verhaal onverkort in de Haagse Post moest zetten. Maar wat voor gevolgen zou dat hebben voor mijn verdere werk in Zuid-Afrika?

Om 09:15 uur kwam een ambtenaar van het Surinaamse consulaat-generaal naar Schiphol om Theo en Toos Cranendonk, Dirk Keijer met Clare en Manfred Korlath van Steyr-Daimler-Puch visa te geven. Vooral Dirk was verguld. Hij vertrouwde me toe dat hij en ik de technologie van de reis in eigen hand moesten houden om iets

‘zeer goeds van de trip te maken.’

Eigenlijk ben ik met wapenhandelaren op weg naar Desi Bouterse, ook al zeggen ze ook een stuwdam te willen financieren in West-Suriname en tractoren te willen leveren voor de landbouw. Dirk dronk tijdens de vlucht naar Paramaribo veel te veel en misdroeg zich flink. Dan zie je weer waar iemand eigenlijk vandaan komt: geen werkelijke beschaving, maar slechts een dikke portemonnee. Liever maar andersom.

Hij vroeg bij het verlaten van het toestel bijvoorbeeld om nog twee blikjes Heineken mee te mogen nemen. De stewardess antwoordde dat ze dan geopend dienden te zijn.

Hij begaf zich prompt naar de vrouwelijke purser van het toestel, beklaagde zich en

kreeg ze toen wel, wat ik van deze juffrouw een verkeerde beslissing vond. Hij

schreeuwde intussen dat hij een eerste klasse ticket had betaald en dat de KLM dit

moest geven. Ik geneerde me voor het gezelschap waarmee ik reisde. Keijer gapte

hele dozen koekjes uit de pantry en vlak voor de landing haalde hij openlijk een

aantal tijdschriften uit de eerste klasse

lounge (we zaten Business Class) en gooide deze in de schoot van Clare. Absoluut schandalig en dus door en door een proleet. Als ik Inge Keijer was, zou ik hem stante pede laten schieten. Theo Cranendonk is anders. Hij vroeg me om een betrouwbaar contact in Paramaribo. Ik dacht aan Frits Pengel, die misschien eigenlijk te goed is voor deze mijnheer. Korlath, die naast me zat tijdens de reis, vertelde met de minister van Buitenlandse Zaken van Oostenrijk te hebben gesproken, die had gezegd:

‘Bouterse is een vriend van Castro en Khadaffi.’ Ik bracht naar voren dat

bondskanselier Bruno Kreisky zelf kolonel Khadaffi naar Wenen had uitgenodigd.

Later zat ik naast Toos Cranendonk, die me waarschuwde: ‘Als Dirk zegt dat hij

500.000 gulden heeft verdiend, kan je er de helft af doen.’

Paramaribo 19 januari 1988 Hotel Torarica

We werden keurig afgehaald. Ik had gisteravond nog tweemaal met Christopher getelefoneerd. Ik wilde het dringend hebben over mijn vergoeding voor bemiddeling en onkosten. Ik heb inmiddels recht op 34.015 gulden.

Beantwoordde eerst de brief van Frans Kellendonk.

Ik heb zijn standpunt bestreden dat in mijn werk de historische dimensie zou ontbreken. Als iemand aandacht heeft voor de geschiedenis dan ben ik het, in navolging van en als variant op Jan Frederik Oltmans, mijn dierbare voorvader.

Kellendonk publiceerde het essay DE GOLF ALS RECHTE LIJN.

‘Hoe voelt iemand, die de loop der geschiedenis denkt te kennen,’ vraagt hij. Ik vind het hele verhaal geklets in de ruimte, maar het zal wel aan mij liggen.

De eerste ontmoeting van Dirk en mij met Desi Bouterse zal al om 10:30 uur plaats hebben, wat al het eerste conflict met Theo Cranendonk veroorzaakte, die zich gepasseerd voelde. Dirk: ‘Als ze zich opwinden, dan weet je dat jij gelijk hebt. Jij bent de man hier. Jij houdt de technologie in handen.’ Theo liep Dirk en mij naar het zwembad na om andermaal te protesteren. Clare wilde meegaan, maar dat heb ik uitgesloten genoemd, en het gebeurde dus niet. Ik heb toch al ernstige twijfels dat deze twee dames op een zakenreis meekwamen.

Bij de ontmoeting omhelsde ik Desi (en kreeg er een emotionele rilling bij). We spraken maar kort en Desi maakte duidelijk dat door de voor hem ongunstige uitslag van de verkiezingen de zaken wel anders waren komen te liggen, en dat we ons enigszins aan de nieuwe situatie dienden aan te passen. Hij haalde tijdens ons gesprek een kaartje van een bloemstuk dat Arron en Lachmon hem hadden gestuurd, waar woorden opstonden als ‘samenwerken voor ons geliefd Suriname’.

Wat ik buitengewoon vervelend vond, maar waar Bouterse waarschijnlijk niet omheen kon, was dat hij de onbetrouwbare Atta Mungra van de SLM bij onze plannen had betrokken, en

19 Zie bijlage 1.

20 Haagse Post, 16 januari 1988.

ook diens broer Subhas Mungra, minister van Financiën en Planning, die aan het bewind schijnt te blijven. Keijer reageerde meteen: ‘Dat betekent dat ze ook betaald moeten worden.’ We zullen vanavond uitgebreid verder praten ten huize van de vriend van Bouterse, de Libanese zakenman Michel Franchi. ‘Die gaat dus ook meegraaien,’ aldus Dirk. Aan dergelijke opmerkingen erger ik me ondertussen groen en geel, want hoe weet hij dat? Ik denk zelfs van niet. Ik zal blij zijn als ik van deze geldwolven af ben.

Vanavond ben ik, om mijn gezelschap te ontvluchten, gaan dineren (van 17.00 tot 20:15 uur) bij ambassadeur Igor Bubnov op diens terras met uitzicht op de

Surinamerivier. We keken samen naar het nieuws waar werd vermeld dat Jules Wijdenbosch onlangs bijna was vergiftigd.

Ik maakte meer dan duidelijk aan Bubnov wat ik van Gorbatsjov dacht en wat ik van al het geklets over perestrojka en glasnost vond. Ik zei dat mijns inziens de afbraak van de USSR in volle gang was en tot rampzalige gevolgen zou leiden. Hij werd erg stil van mijn exposé en zei van mening te zijn dat ik deze analyse aan Evgeny Velikhov kenbaar zou moeten maken. Hij is vicepresident van de Academie van Wetenschappen van de USSR en sinds zijn jeugd een intieme vriend van Gorbatsjov. Dat zou geen zin hebben. Het Kremlin draait al in de soep en

groepsdenken werkt net als in Washington ook in Moskou. Ze steken elkaar aan. De epidemie heeft al te krachtig om zich heen gegrepen.

Ook hield ik een pleidooi voor het belang van de geesteswetenschappen. Ik vertelde over mijn boek Over intelligentie, en hij wil nu The Inner Universe van Morton Hunt gaan lezen. Daar heeft hij op dit moment meer aan dan Lenin of Marx.

Hij vertelde onlangs uit de

te zijn teruggekeerd. Sergeant Doedel zat bij hem in het vliegtuig ‘and I explained to him in what awkward position he had placed you.’

‘And a few others as well,’ zei ik. Bubnov schijnt een uitstekende zakelijke relatie te hebben met de nieuwe Amerikaanse ambassadeur in Paramaribo, die voorheen de tweede man in Djakarta is geweest. De Amerikaan zou niet begrepen hebben waarom Bouta de aangeboden bemiddeling van Ruud Lubbers had afgewezen. Vooral omdat diezelfde Bouterse de afgelopen zomer wel de bemiddeling in het conflict met Brunswijk van een ‘prominente Nederlandse journalist’ had aanvaard. Misschien moet ik deze Amerikaan maar eens gaan ontmoeten.

21 Er zouden doden bij zijn gevallen.

Wat me buitengewoon verwonderde, was dat Bubnov in tegenstelling tot de vorige keer, fel gekant was tegen een nieuwe ontmoeting met Dirk Keijer (of diens

gezelschap). Hij deed het af als ‘niet opportuun’. Bovendien had hij zijn handen vol met de komst van een Sovjetdelegatie die de installatie van de nieuwe president van Suriname kwam bijwonen. Kennelijk smoesjes, maar wat is er gebeurd? Is er een nieuwe instructie uit Moskou gekomen aangaande Dirk Keijer? Bouterse wordt kennelijk door Bubnov als een afgesloten hoofdstuk beschouwd, wat aangeeft hoe weinig hij nog altijd begrijpt van Bouterse en van de situatie hier.

Keijer had een enorme rel geschopt dat hij niet de suite van Torarica had gekregen.

Carlo Spier had alle mooiste kamers al afgehuurd vanwege de komst van buitenlandse gasten voor de installatie van president Ramsewak Shankar en vicepresident Henck Arron. Om extra veel last te bezorgen en wraak te nemen, had Keijer geëist dat de kamer naast hem in een conferentievertrek zou worden veranderd met een tafel met veel stoelen, terwijl hij op zijn vingers kon natellen dat hij er geen gebruik van zou maken.

Om 22:00 uur reden we in twee taxi's naar het huis van de Franchi's. Keijer maakte een belachelijke scene over het vervoer, waarmee hij andermaal zijn proletengedrag aantoonde.

De bijeenkomst speelde zich geheel aan het zwembad af. Het is erg jammer dat door het late uur en de overstelpende hoeveelheid informatie en indrukken ik van bijna niets verslag heb kunnen doen waardoor het verloren zal gaan. Ik had mijn dagboek natuurlijk bij me, maar kwam tot geen enkele notitie.

Tegen 23:00 uur arriveerde Bouterse. Ik zag hem binnenkomen en dacht aan de opmerking van ambassadeur Bubnov dat als de bevelhebber opnieuw een coup zou plegen, hij Suriname zou vernietigen. Desi vroeg direct waar minister Subhas Mungra was. Bouterse leek geschokt omdat Subhas Mungra niet was gearriveerd, zoals hij hem had gevraagd. Desi gaf onmiddellijk opdracht aan Atta Mungra om zijn broer te bellen en te sommeren naar het huis van de Franchi's te komen voor een ontmoeting met mijn delegatie. Atta kwam terug met de boodschap dat Subhas geen zin had en wilde slapen. Het wegblijven van de minister toonde aan dat Bouterse zijn

regeringsbevoegdheid nu echt kwijt was, wat een nogal schokkend begin was voor

onze onderhandelingen over de lening van twintig miljoen vanuit Oostenrijk. De

Nationale Assemblee heeft gisteren de decreten ongedaan gemaakt die de regerings-

macht van het militair gezag regelden. We hadden op geen ongelukkiger moment kunnen komen.

Michel Franchi en Atta Mungra spanden zich in om Desi's woede over de

schoffering door de betrokken minister glad te strijken. Subhas wilde kennelijk zijn toch al precaire positie als minister verbonden aan de militaire regering niet in gevaar brengen om opnieuw in aanmerking te kunnen komen voor een ministerspost in de nieuwe regering. Maar Desi's stemming was door het incident eigenlijk verpest.

Sumita, leider van de Surinaamse Javanen, verscheen wel ten tonele. Ik kon zien wat Keijer (en Cranendonk) dachten: dat betekent weer een commissie meer uit de te verdelen koek.

De kennismaking en eerste gesprekken met onze delegatie verliepen onder een bijzonder ongunstig gesternte.

Bouterse stak uitvoerige verhalen af en refereerde soms aan mij met opmerkingen als: ‘Willem kent mij.’ Toch vond ik hem voor het eerst onzeker van zichzelf en aarzelend, wat ook haast niet anders kan wanneer je een regeringsleider bij een zwembad aantreft, die de dag tevoren zijn vrijwel absolute zeggenschap over Suriname heeft verloren. Hij sprak over ‘de knetterende nederlaag’ van zijn NDP. Manfred Korlath, die naast me was komen zitten, vroeg me zoveel mogelijk voor hem te vertalen. Dit was een bijkomende complicatie, want zonder die vertaling zou ik meer tijd gehad hebben me werkelijk te concentreren op de teksten. Ik vervloekte mezelf dat ik geen opnameapparaat had meegenomen.

De dames zaten in een eigen kring apart. Clare stond het huilen nader dan het lachen, als een bakvis die verliefd is en niet bij haar man het handje kan vasthouden.

Christopher was onvindbaar. Wat is er toch allemaal aan de hand? We hebben zelfs onze paspoorten nog niet terug.

Intussen smoesde Dirk met Atta Mungra, waaruit voor morgen een partijtje golf schijnt te zijn voortgekomen. Maar de volgende ochtend zou Atta opbellen dat het niet doorgaat, want hij wil eerst afwachten wat Desi verder besluiten zal. Atta is onze voornaamste contactpersoon nu, door Bouterse hiertoe aangewezen, maar ik verdenk hem ervan rustig, onder een hoedje met zijn broer, - dus tegen Desi - te manoeuvreren.

Manfred Korlath zei: ‘Ik heb champagne gedronken met koning Hoessein van

Jordanië, denkende dat een voorgenomen contract beklonken was. In werkelijkheid

ging de zaak niet door.’ Hij doelde op het feit dat de avond met Desi allerminst een

garantie betekende dat er zaken zouden kunnen worden gedaan.

Bouterse zei tegen ons: ‘Waarom zijn jullie toch zo laat gekomen? Een paar maanden geleden had ik de beslissing meteen kunnen nemen.’ Maar het is Dirk Keijer geweest die de reis tot dit moment - misschien wel opzettelijk - heeft vertraagd. Desi beschreef zijn huidige positie als, zoals dit in het leger heet, op de plaats rust. Hij verbeterde zichzelf: ‘Nee, pas op de plaats.’ Hij benadrukte opnieuw dat het hem niets uitmaakte of hij zelf regeringsleider was of een ander, zolang hij meer creatief bezig kon zijn met zaken voor het land op te bouwen. Hier geloof ik hem gewoon in.

20 januari 1988

Ik ontbeet met Theo en Toos Cranendonk. Zij vertelden de indruk te hebben dat Keijer de hele zaak wilde laten schieten, nu Bouterse niets meer te vertellen had.

Maar hij, Cranendonk, zou hier een stokje voor steken. Keijer zou vooral mij willen uitschakelen, maar zolang Theo meedeed zou hier geen sprake van kunnen zijn. Ik keek hem aan en dacht: wat een gezellige zakenpartners zijn die twee. Toch was ik er behoorlijk door verbolgen. Wat een gezelschap om mee op reis te zijn. Dit is dus de moderne zakenwereld.

Later zei Dirk dat we allemaal water bij de wijn dienden te doen sinds het duidelijk was dat Franchi en Mungra gingen meedelen in de affaire. Later spraken Dirk, Theo, Manfred en ik een uur om op een lijn te komen, ook wat betreft de provisie. Als blijkt dat je hier weinig of niets kunt verdienen verzinnen we wel weer wat anders, was de belangrijkste boodschap van Keijer. Met die praatjes houdt hij me al vijftien jaar aan de lijn.

Ik probeerde de ganse dag Christopher te bereiken, wat niet lukte. Heel vreemd, alsof hij weet dat hij een rekening gepresenteerd krijgt.

Keijer vertelde om 19:30 uur met Michel Franchi een afspraak te hebben gemaakt.

Hij vroeg of Cranendonk en ik erbij wilden zijn. Franchi kwam niet opdagen, dus we namen een taxi naar zijn huis. Daar spraken we een uur met hem, maar Dirk zocht weer keet. Theo en Dirk zeiden bovendien Desi te hebben horen zeggen dat Franchi de tussenpersoon zou moeten worden. Ik ontkende het, maar ook Franchi zelf zei dat Bouterse hem niet bij de zaak had betrokken en hij dus in dit stadium er zich ook niet mee wilde bemoeien. Ik vroeg Franchi uitdrukkelijk dit nog eens te herhalen.

Hierop lanceerde Keijer een verhaal over hoe zijns inziens de nieuwe Surinaamse

regering in elkaar zat, waar hij absoluut nul

komma nul over weet. Er klopte dan ook niets van zijn geklets. Dirk heeft een enorm grote bek zonder dat hij over de relevante informatie beschikt. Een over het paard getilde nouveau riche, meer niet. Maar intussen werden we allemaal uitgenodigd om Sylvia Franchi's verjaarsfeestje op zaterdag bij te wonen. Desi en Ingrid Bouterse werden eveneens verwacht.

De Russisch-orthodoxe kerk bestaat duizend jaar.

Handelsblad illustreerde de reportage met het kerkje van aartsbisschop Pitirim in het hart van Moskou, dat ik maar al te goed ken, ook van binnen. Ik ontmoette de bisschop daar vele malen in zijn particuliere vertrekken.

Ik vraag me nog steeds af wat er aan de hand is. Christopher blijft onbereikbaar.

Henk Herrenberg lijkt spoorloos. Zitten zij de klap van de politieke nederlaag te verwerken? Hoe hebben ze zich toch zo gigantisch kunnen verkijken op hoe de kaarten lagen? Lachmon en de Hindoestanen lijken de controle te hebben in Suriname.

‘Misschien heeft Desi onvoldoende naar zijn adviseurs geluisterd,’ zei Michel Franchi.

Ook het televisienieuws wordt nu door andere belangen gedomineerd. De

van Bouterse is nergens meer. Hij is geen stervende zwaan, maar hij moet wel een bittere pil slikken.

21 januari 1988

Je hoort mensen zeggen dat Desi heeft gefaald: ‘Hij mag oppakken en wegwezen.’

Je zult toch leider zijn van deze onbetrouwbare Surinaamse bende. De Javanen van Sumita hebben drie zetels, evenals de linkse

. De vraag is natuurlijk of het politieke Front een eenheid zal blijven. Bouterse heeft hierover gezegd: ‘Wat niet bij elkaar hoort, zal niet bij elkaar blijven.’ Het is duidelijk dat dit exact is wat er gaat gebeuren. Herrenberg schijnt weg te blijven tot na de installatie van de nieuwe president Shankar.

Atta Mungra schijnt om 07:00 uur Dirk Keijer te hebben gebeld. Er werd een

afspraak gemaakt voor een ontbijt met Manfred Korlath, Cranendonk en Dirk zelf,

waarvan ik werd uitgesloten. Ik vertrok natuurlijk geen spier toen me dit werd

meegedeeld. Ik zat Saul Bellow te lezen. Bellow noemt zichzelf behalve schrijver

ook historicus. ‘Een schrijver heeft de taak