Schelpafwijkingen bij Acanthocardia tuberculata (Linnaeus, 1758) (Bivalvia, Cardiidae) van het strand van Hoek van Holland (Laat-Pleistoceen, Eemien)

Introductie

De

vindplaats

Het strandvanHoekvanHolland

(Zuid-Holland, Nederland)

isenwordt

regelmatig gesuppleerd

metzandvan verschillen-de herkomsten. Eén daarvan is het

Eurogeulgebied.

De

Euro-geul

iseen

kunstmatig

op

diepte gehouden geul

die in het

ver-lengde

vande Nieuwe

_{Waterweg ligt,}

engrote

schepen

toe-gangtotde havenvanRotterdam biedt. Om de

geul

op

diepte

tehouden wordt_{erzanduit opgezogen, waaronder} afzettin-gen uit het HoloceenenPleistoceenvande

Oerrijn

en Oer-maas.Met dat zand komen fossielenmee

(Mol

et

al., 2008).

Dit zand bevat dus verschillende

fossielen,

zoals resten

vangroteenkleine

_{zoogdieren (zie bijvoorbeeld}

Lange-veld,

2010a;Mol & Van der

_{Plicht, 2012), sporadisch}

resten

van

reptielen, vogels,

vissen,artefactenenbarnsteen

(Lan-geveld, 2010b),

enverschillendesoorten mollusken. Een overzichtsartikelvande_grotere

_duidelijk

fossiele mollus-kenvandit strand is

_gepubliceerd

door

_{Langeveld (2011).}

Aanvullendesoorten

gevonden

door deauteur sinds de

publicatie

van

bovengenoemd

artikel

_zijn

Dosinia exoleta

(Linnaeus, 1758) (1 compleet exemplaar),

Lutraria angus-tior

_Philippi,

1844

_{(1 compleet exemplaar)}

enL. magna

(Da

Costa,

1778) (1 fragment,

1

_{beschadigd exemplaar).}

Bij uitgebreid

verzamelen opeen

fossielrijke

locatie dui-kenerin veel

gevallen

vanzelf interessante vondsten op. In dit artikel worden acht

exemplaren

vanAcanthocardia tuberculata

_{(Linnaeus, 1758) beschreven,}

die

_afwijkingen

van de normale

groei

vertonen.

Dergelijke

afwijkingen

zietmenniet vaaken

zijn

daaromeen

vermelding

waard.

De

_biologie

vanAcanthocardia tuberculata Acanthocardia tuberculata behoorttotde Cardiidae

(kok-kelachtigen).

Cardiidae leven over het

algemeen ondiep

vanGroot-Brittanniëtotaan

Marokko, bij

de Canarische eilandenenin de Middellandsezee

(Moerdijk

et

al., 2010)

en

graaft

in bodemsvan

slibrijk

zanden

grind

vanaf

ex-treem

_laag

water totenkele tientallenmeters

waterdiepte

(Tebble,

1976).

Fossiele

_schelpen

vanAcanthocardia tuberculata Acanthocardia tuberculatavormteengrote,

stevige schelp.

Deze

schelpen zijn

eenbekend fossiel uit mariene

lagen

uit het EemienvanNederland. Het Eemien is dewarme

periode

voorde laatste

_Ijstijd,

en

tijdens

op

zijn

minsteen deelvanhet Eemien stonder een zeein het

Noordzeebek-ken,

meteenmolluskenfaunadie enkele

overeenkomsten,

maarook verschillenvertoontmetde

_hedendaagse

Noord-zeefauna.

Schelpen

uit deze fauna

zijn

fossiel bewaard ge-bleven en

waarschijnlijk

in het Weichselien door de

Oer-rijn/Oermaas omgewerkt (zie

Laban &

_Rijsdijk,

_2002).

Bij

HoekvanHolland

zijn

deze

_schelpen

metde

supple-ties

_{meegekomen (maar}

ook

_bijvoorbeeld

deMaasvlakte, de

_{Zandmotor, Noordwijk (Langeveld}

&

_{Dieleman, 2012),}

de Waddeneilanden

_(Moerdijk

et

al., 2010),

enopgespoten terreinen rond Almere

_{zijn vindplaatsen}

_van

_schelpen

uit het

_Eemien).

A. tuberculata kan

_{kennelijk goed}

_tegende tand des

_tijds

enhet

_opspuiten,

want_{het is op het strand}van Hoek_vanHolland_een

_{veelvuldig gevonden}

_soort,

_waarbij

hij

ook _{nog vaak}

_compleet

_{is. Dat wil zeggen, de omtrek} vande

schelp

is dan

compleet,

wel ziter soms een

slijtage-gatonder de_top en

zijn exemplaren

soms

aangeboord.

Methode

De definitievan ‘het strandvanHoekvanHolland’ in dit artikel is

_gelijk

_aandie in

_{Langeveld (2011).}

Materiaal ver-zameld op de

nabijgelegen

Zandmotor

_(zie

Van der Valk

et

_{al., 2011),}

metverschillen in de molluskenfaunaten

op-zichte_vanHoek_vanHolland

_(Langeveld,

in

_prep.),

is dus buiten

_{beschouwing gelaten.}

Gedurende

_bijna

twee

_{jaar (sinds}

ongeveer

april

2010toten

met maart

₂₀₁₂₎

werden alle

_exemplaren

vanAcanthocardia tuberculata die deauteural

_lopend

_{op het strand}vanHoek vanHollandvond

verzameld,

mits die

exemplaren

een

com-plete schelprand

hadden.

_Exemplaren

meteen

beschadigde

schelprand zijn

dus niet verzameld,omdatvan die

exem-plaren

nietmetzekerheid kan wordennagegaan ofze een onthe beach of Hoek vanHolland(The Netherlands) yielded

8specimens

(0.9%)

with substantialgrowthabnormalities. These abnormalitiesare:

(1)

anabnormalityof the posteri-ormusclescar

_{(1 specimen); (2)}

anabnormalpatternin the ribs(3

specimens); (3)

repaired damagetothe umboregion

(1 specimen); (4)

abnormalitiesinaddingnewgrowth rings tothe shell

₍₃

specimens). These abnormalitiesare descri-bed andpossible causes areconsidered.

groeiafwijking

vertoonden ofniet, de

_lengte

niet_gemeten kan wordeneneventuele

(a)biotische aantastingen

vande

schelp

nietmetzekerheid

_uitgesloten

kunnen worden. Een

uitzondering hierop

vormende

exemplaren

6en7

(zie

pag.

35),

die ondanks hele kleine

_{beschadigingen}

aande

schelp-rand,

toch verzameld

_zijn

_{vanwege hun}

_{duidelijke afwijking.}

Trudy Langeveld droeg

ook

bij

aanhet verzamelenvande

complete exemplaren

envond

exemplaar

4

_(zie

_pag

_35).

Al het verzamelde materiaal is_opgespoten,dus ex-situ ver-zameld. Een

stratigrafische positie

is dus nietmet zeker-heidvast testellen. Wel kanmen aannemendat het

mate-riaal Eemien in ouderdom is.

Resultaten

In totaal werdener914

kleppen

vanAcanthocardia tuber-culata

_verzameld,

daarvan 454

_{rechterkleppen}

_en460

lin-kerkleppen,

met _een

_lengte

variërend_van27 tot 64_mm. Daarvan blekener8

_(0,9%)

een substantiële

_afwijking

te

vertonen,

namelijk

7

_{linkerkleppen}

en1

_rechterklep.

Die

exemplaren

worden hieronderbeschreven. Al hetbekeken materiaalbevindt zich in de collectievandeauteur.

Exemplaar

1

Exemplaar

1

_(Fig.

la,

b, c.): Linkerklep,

collectieauteur 01169,verzameld 26maart2011,

lengte

47mm,eerder

afgebeeld

in

_{Langeveld (2011: Fig.}

_1).

Beschrijving groeiafwijking

Heteerste

exemplaar

vertoonteen

ingewikkelde afwijking

aanhet

posterieure spierindruksel.

Ook de

_schelpomtrek

ver-toond hier_eenvreemde

_{hoek, enigszins}

_naar

_anterieur,

_om

vervolgens

meer naarventraalweernormaalte

_verlopen.

Mogelijkeoorzaken

Aan de

_buitenzijde

vande

schelp

iser

posterieur

vande_top

een

boorgang

zichtbaar dienaardorsaal loodrecht op het

schelpoppervlak

de

_schelp

in_gaatendienaarventraalover een

lengte

vanzo’n 2 mm

evenwijdig

aanhet

schelpopper-vlak

_loopt

_en

openis. Hetten

opzichte

vanhet

schelpopper-vlak loodrechte deelvan de

boorgang loopt

niet helemaal dwars door de

_{schelpdikte heen,}

maarisaande

binnenzijde

duidelijk

nog overdekt dooreenheel dun

laagje

schelpmate-riaal. Dat

laagje

is_zodun dat het

_{tijdens belichting}

meteen fel

_ledlampje

nog

doorschijnend

is. De diametervandeze

boorgang

is ongeveer 1mm waar

hij

de

_schelp

in_gaat.Aan de

_binnenzijde

van de

_schelp

treedterter

_hoogte

vandeze

boorgang

de hierboven beschreven

_verstoring

_vanhet pos-terieure

_{spierindruksel}

_op.

_Mogelijk

is dit

_exemplaar

_vroeg in

_zijn

leven

_aangeboord,

wat eenreactie leverde die resul-teerde in de

_{geobserveerde afwijking. Lager}

_{op de}

_schelp,

meer naarhet midden_toe,

_zijn

er aande

_buitenzijde

_nog meervan

dergelijke

open

oppervlakkige boorgangen

zicht-baar,

waarvaner minimaal één de

schelp

in duiktenhem daar wel helemaal doorboort.Van deze

boorgangen

is uiter-aard nietmetzekerheidvast testellen of_ze

_tijdens

het leven vanhet

schelpdier zijn gemaakt,

ofnade doodvanhet dier.

Het is deauteur

onduidelijk

welk

_organisme

het

_boorgat

heeft

_gemaakt.

Vele

_exemplaren

vanAcanthocardia tuber-culatavanhet strandvanHoekvanHollandvertonen boor-gaten,waaronder de

_{typische boorgaten}

_{die op basis} van hun

_{achtvormige opening}

toe te

schrijven zijn

aan

Polydo-ra

(een borstelworm, phylum Annelida)

en

boorgaten

diete

determineren

_zijn

als behorendetothet

ichnogenus

Ento-bia,

zoals

_exemplaar

8vertoont

(zie

pag.

35) (veroorzaakt

door borende

_{sponzen) (zie}

Cadéeen

Wesselingh, 2005),

maarook nog

andere, lastiger

te

_{plaatsen, boorgaten.}

Het hierboven

_{genoemde boorgat lijkt}

in ieder

_geval

niet ver-oorzaaktte

zijn

door

_Polydora.

De

opening

is niet

achtvor-mig

ende diametervanhet

boorgat

istegroot.

Ichnogenus

Entobia is niet

_geheel

uitte

sluiten,

maarde totale boor-gang is tekortom een

goed

beeldte

krijgen.

Wel

_opvallend

is dat

geenvan de andere

aangeboorde

exemplaren

vanAcanthocardia tuberculataeen

dergelijke

heftige

reactie op de

boorgaten

vertoontals dit

exemplaar.

Reacties_van

_schelpdieren

op

boorgaten zijn

echter wel

be-kend,

denkaanblisters of de door

Polydora aangeboorde

exemplaren

vanTridonta borealis

(Schumacher,

1817)

af-gebeeld

door Cadée_en

_{Wesselingh (2005).}

Figuur1:ExemplaarlaBuitenzijde,1bBinnenzijde,1c Detail.

de

_{posterieure zijde}

een

_opvallende

hoek

_{richting posterieur}

ten

opzichte

vanhet deelvande ribben daarboven. De rib-benmeer

richting

anterieur

_{zijn minder,}

helemaalaande anterieure

_zijde

zelfs nietbeïnvloed.

_Exemplaar

3vertoont

een

gelijke afwijking,

maardanmeteeniets minder scher-pe hoek.

Exemplaar

4vertoontookeen

gelijke afwijking,

maardanmet een nog minder

scherpe

hoek,

waarbij

die hoek ookwat

lager

op de

schelp ligt.

Mogelijkeoorzaken

Opvallend

is dat

_bij

alle

_{gevonden exemplaren}

de hoek in de ribben

_{richting posterieur}

is. Deauteur _{heeft geen}

aan-wijzingen

voor eenoorzaakvandeze

afwijkingen

kunnen ontdekken.

senschot’ is

_gevormd.

Hierdoor iserdorsaaleenholte ont-staandie

_{grotendeels gescheiden}

wordtvande inhoudvan de

_schelp

door dat dunne

_laagje.

De

_afsluiting

is echter niet meer

volledig,

het dichtst

_bij

de_topbevind zich een gat

(maximaal

5

bij

6

mm)

in het schot. Dit_gatis echter

waar-schijnlijk

weer later ontstaan,

getuige

hetrecent

_ogende

breukvlakaanhet schot. Het is

_{waarschijnlijk}

dat dit door het

_opspuiten

vanhet zand is veroorzaakt: veel andere

mol-luskenen

zoogdierfossielen

vanhet strandvanHoekvan Hollandvertonen ookrecentebreukvlakkenenhet schot is

zeer

dun,

iets minder dan 1mm,duszeerbreekbaar.

Daar-naast vertoonthet schoteendunne

_breuk,

enook het slot

vertoont twee

breuklijnen.

Het_gatin de

_schelp

zelfmeet

numaximaal 18 mm,enzal

waarschijnlijk

niet veel klei-ner

zijn

geweest: de breukvlakken rond het_gat

_lijken

na-melijk enige slijtage

tevertonen,dit in

_{tegenstelling}

tothet breukvlakaanhet

_schot,

wathet

_{onaannemelijk}

maakt dat de breukvlakken in de

_schelp

ookvan

(zeer)

recente da-Figuur2:Exemplaar2aBuitenzijde,2bBinnenzijde.

Figuur3:Exemplaar3a Buitenzijde,3bBinnenzijde. Figuur4:_Exemplaar4aBuitenzijde,4bBinnenzijde.

tum

zijn.

Een

vergelijking

vande breukvlakken in detop vandit

exemplaar

metde breukvlakken in de_{top van een} ander

_exemplaar,

veroorzaakt dooreen

gerichte slag

met

een

geologenhamer,

toonde ditaan.

Aan de

binnenzijde

vande

_schelp,

_tegenhet ‘tussenschot’

aan,is ook nogextra

_{schelpmateriaal}

te

_zien,

dat zich

mo-gelijk

als reactie

op enkele

boorgaten

aan de

buitenzijde

vande

schelp

heeft

_gevormd.

Mogelijkeoorzaken

De oorzaakvande

reparatie

is

duidelijk:

detopenumbo

zijn

verdwenen. De oorzaak dat zo’n _grootdeelvande

schelp

is verdwenen is echter heel wat

_lastiger

te achter-halen.

_{Gerepareerde beschadigingen}

als deze

_{zijn vrij}

zeld-zaam.Cadée

(1997)

meldteenrecente Cerastoderma edu-le

_(Linnaeus,

₁₇₅₈₎

uit de Waddenzeemeteen

vergelijk-bare

_beschadiging

enCadée & Checa

(1997)

meldeneen

recente Mactra corallina

_(Linnaeus,

₁₇₅₈₎

met twee ge-heelde

_gaatjes.

Cadée

_{(1997) geeft}

_eenmooi overzicht_van de

_mogelijke

oorzakenvanhetontstaanvan eengatin de topvan een

Cardiidae,

metals meest

_{waarschijnlijke}

een combinatie_vanfactoren: mechanische

_slijtage

door

ope-nen ensluitenvande

schelp gecombineerd

met

oplossing

vande

schelp

en

mogelijk

ook microboorders.

_Volledige

zekerheid is in dit

_geval

uiteraardnooitte

verkrijgen,

maar de conclusievanCadée

_{lijkt aannemelijk.}

Exemplaar

6,7en8

Exemplaar

6

(Fig.

6a, b,

c): Rechterklep,

collectieauteur

01521,

verzameld 7

_januari

2012,

originele lengte

niet

te metenwegens kleine

beschadigingen

aande randvan de

_schelp,

_nu48mm.

Exemplaar

7

_(Fig.

7a, b,

c): Linkerklep,

collectieauteur

01546,

verzameld

_2010/2011,

_{originele lengte}

niette meten _{wegens kleine}

_{beschadigingen}

aande rand van de

_schelp,

nu47mm.

Exemplaar

8

_(Fig.

8a, b,

c): Linkerklep,

collectieauteur

01547,

verzameld

_{2010/2011, lengte}

45mm.

Beschrijving groeiafwijking

Bij exemplaren

6,7en8 heeft zicheen

opvallende

‘dub-bele onderrand’

_gevormd.

Wanneervande binnenkant

be-keken, lijken

erdeelstwee

_schelpen

in elkaar

_gestoken

te

zijn. Bij exemplaar

6 is dit_overde

_{gehele lengte}

_vande

schelp

het

_{geval, bij}

de anderetwee

exemplaren

slechts overhet anterieure deelvande

schelp. Exemplaar

6

ver-toont_een

_klein,

dun

_{opstaand richteltje}

aande

binnenzij-de,

vanongeveer 7 mm

lengte. Mogelijk hangt

dit

richel-tje

samen met de

_{vergroeiing. Exemplaar}

7 vertoontaan de

binnenzijde,

aande kantvande dubbele

_rand,

verschil-lende kleine

_{kapselachtige}

structuren,

mogelijk

inkapse-lingen

van

zandkorrels,

ofaan de

schelp gehechte

orga-nismen.

_Mogelijk

hebben die de

_vergroeiing

veroorzaakt.

Exemplaar

8vertoontbehalve de

vergroeiing

geenandere

opvallende

zaken.

Mogelijkeoorzaken

Deze dubbele onderrand is

_mogelijk

veroorzaakt doordat de mantel

_(die

de

_{schelp afscheidt) tijdelijk}

hetcontact met

de

_schelp

is verloren. Later is hetcontact

(op

eenandere

plaats

binnen de

_schelp)

hersteldenisernieuw

schelpma-teriaal

_afgezet.

Dit contactverlies kan verschillende oorza-ken

_hebben,

zoals zand dat de

_schelp

binnen

_komt,

_of orga-nismen die zichaande

_binnenzijde

vande

_schelp

hechten. Een

precieze

oorzaak is niette

achterhalen,

hoewel

_zand,

of

_{binnengedrongen}

aande

schelp

vasthechtende

organis-men voor

exemplaar

7

_(met

de

_{inkapselingen)}

wel

aanne-melijk lijkt. Afwijkingen

als deze komen wel _meervoor

bij Cardiidae,

zie daarvoor

_bijvoorbeeld

Bartoli

_(1974,

ge-citeerd in

_Lauckner,

_1983).

Conclusie

Deze vondstentonen

(eens

te

meer)

aandat veel

exempla-renverzamelenvan

algemene

soorten

opvallende,

interes-santeenzeldzame resultaten kan

opleveren.

Dankwoord

Hans

_Langeveld,

enmet name

Trudy Langeveld

zochten meeop hetstrandvanHoekvanHollandendoneerden vele normale

_exemplaren

_vanAcanthocardia tuberculata.

_Trudy

doneerde ook

_{afwijkend exemplaar}

4. Ook dhr.

_Raymond

vander Ham

(NHN)

en

Donny Chrispijn

doneerdenenkele

(<10)

normale

_exemplaren.

Dhr. Gerhard Cadée

_(NIOZ),

dhr. Anton Janseendhr. Bertvander Valk

_(Deltares)

_gaven ad-vies betreffende de

_{afwijkende exemplaren}

en/oflazen eer-dere versiesvandit artikel door. Dhr. Gerhard Cadéewees

opliteratuurenmaakteeendeel daarvan beschikbaar. Hans

Langeveld

maakte de foto’svoorditartikel. Dankaanallen.

Literatuur

Cadée, G.C.,

1997. Een

_{bijzondere schelpreparatie bij}

de kokkel

₍

Cerastoderma

_edulé)

uit de Waddenzee.- De

Kreukel 33

_(1/2):

3-7.

Cadée,G.C. & A. Checa,1997. Een

gerepareerde schelp

van Mactra corallina

(L.).

- De Kreukel 33

(7/8):

137-140.

Cadée,

G.C. & F.

_Wesselingh,

2005.Van levend

schelp-dier_naar fossiele

_schelp;

tafonomie_vanNederlandse

strandschelpen.

-

Spirula

343: 36-52. PDF

(vrij

down-loadbaar): www.spirula.nl/publicaties/informatiebladen/

NMVinfoblad13

.pdf.

Laban,C. & K.

Rijsdijk,

2002. De

Rijn-Maasdelta’s

in de Noordzee.- Grondboor & Hamer 56

(3/4):

60-65.

Langeveld,

B.,2010a.

_Wolharige

neushoornrestenvanhet strand

nabij

Hoek_vanHolland.- Cranium 27

(2):

73.

Langeveld,

B., 2010b. Enkele bamsteenvondstenvan de Nederlandse kust.- Het

Zeepaard

70

(5/6):

178-181.

Langeveld,

B.,2011. Fossiele molluskenvanhet strandvan HoekvanHolland.-

Afzettingen

WTKG 32

(4):

76-82.

Langeveld,

B., in prep. De Zandmotorversus het strand vanHoek vanHolland:

opvallende

verschillen in de

vondstffequentie

van fossiele

kleppen

van vier

Figuur5:Exemplaar5aBuitenzijde,5bBinnenzijde,5cDetail,5d Detail.

Figuur6:Exemplaar6aBuitenzijde,6bBinnenzijde,6c Detail. Figuur7;Exemplaar7aBuitenzijde,7bBinnenzijde,7c Detail. Figuur8:Exemplaar8aBuitenzijde,8b_Binnenzijde,8c Detail.

Langeveld,

B. &F.

_Dieleman,

2012. Een fossielvan de woelrat Arvicola terrestris

_(Linnaeus,

₁₇₅₈₎

_op het strandvan

Noordwijk (Zuid-Holland).

- Cranium 29

(1):

10-12..

Lauckner, G., 1983. Diseases of Mollusca: Bivalvia. In

Kinne,

O.

(ed.),

1983. Diseases of marine animals. Vo-lume II:

Introduction,

Bivalviato

_Scaphopoda.

-

Bio-logische

Anstalt

_{Helgoland, Hamburg,}

Federal

Repu-blic of

_Germany:

477-961. PDF

_{(vrij downloadbaar):}

www.int-res.com/archive/domabooks/DOM

_{A_ Vol_}

II_%28bivalvia_to_arthropoda%29.pdf.

Moerdijk,

RW. et

al.,

2010. De fossiele

_schelpen

vande Nederlandse kust. Nederlands Centrum_voor

Biodiver-siteitNaturalis,Leiden.

Mol,

D. & H.vander

_Plicht,

2012. Fossieleottersuit het Noordzeebekken daterenvan ca. 9000

_{jaar geleden.}

-Straatgras

24

(1):

3-5.

Mol, D., J. deVos, R. Bakker, B.van Geel,J.

Glimmer-veen,H.vander Plicht & K.Post,2008. Kleine

ency-clopedie

vanhet leven in het Pleistoceen-Mammoeten,

neushoorns_enandere dierenvande Noordzeebodem.

Uitgeverij

Veen

_Magazines

B.V.,Diemen.

Tebble,

N., 1976. British Bivalve Seashells. Second editi-on. British Museum

(Natural History).

Valk,B. van

der,

D. Mol & H.

Mulder,

2011. Mammoet-bottenen

schelpen

voorhet oprapen:

verslag

van een onderzoeksexcursie_{naarfossielen op ‘De Zandmotor’} voorde kusttussenTer

Heijde

en

Kijkduin

(Zuid-Hol-land).

-

Afzettingen

WTKG 32

(3):

51-53.

‘Bram Langeveld, Distelweg

13, 2215DSVoorhout, tel. 0252-21 6063,e-mail:

bramlangeveld@hetnet.nl