• No results found

Het gebruik van vuursteen in de Vlaardingen tijd

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Het gebruik van vuursteen in de Vlaardingen tijd"

Copied!
6
0
0

Bezig met laden.... (Bekijk nu de volledige tekst)

Hele tekst

(1)

Het gebruik van vuursteen in de Vlaardingen tijd

Gijn, A.L. van; Ridder, T de; Verhart, L; Coenraadts, J; Groeneweg, G; Lockefeer, M; Kruyf, L

Citation

Gijn, A. L. van. (2010). Het gebruik van vuursteen in de Vlaardingen tijd. In T. de Ridder, L. Verhart, J. Coenraadts, G. Groeneweg, M.

Lockefeer, & L. Kruyf (Eds.), Westerheem Special (Vol. 2, pp. 81-89). Rotterdam: Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland (AWN). Retrieved from https://hdl.handle.net/1887/15466

Version: Not Applicable (or Unknown)

License: Leiden University Non-exclusive license Downloaded

from: https://hdl.handle.net/1887/15466

Note: To cite this publication please use the final published version (if applicable).

(2)

waard is geen schelpverschraling gezien (macroscopisch) waardoor er hier van uit wordt gegaan dat de indruk- ken niet van schelp afkomstig zijn.

17 De Roever 2004, 129.

18 Raemaekers 1999, 49, fig.3.10 onder 3.

19 Raemaekers 1999, 69, fig.3.20 pot 6.

20 Raemaekers 1999, 170, fig. 4.8 pot 3.

21 Raemaekers 1999, 68, Amkreutz e.a. 2008.

22 Raemaekers 2008a, 131.

23 Brandwijk L50 zou behoren tot de zuidelijke groep van de middenfase van de Swifterbantcultuur. De Roever, 2004, 134.

24 Profielen zouden ook nog bij de Hazendonk-1 groep kunnen behoren maar door het ontbreken van versiering is dit onwaarschijnlijker.

25 Newell 1984; Clark en Neeley 1987 Literatuur

Amkreutz, L., L. Verhart & M. Wansleeben, 2008: Hazendonk layers over and over again. Leiden (Analecta Praehis- torica Leidensia 40), 131-138.

Arts, N. & M. Hoogland, 1987: A Mesolithic settlement area with a human cremation grave at Oirschot V, munici- pality of Best, the Netherlands, Helinium 27, 172-189.

Beckerman, S.M. & D.C.M. Raemaekers, in prep.: Vormvariatie van het Vlaardingenaardewerk. Een nieuwe typo- chronologie van het aardewerk van de Vlaardingen-groep. Archeologie.

Clark, G.A. en M. Neeley, 1987: Social differentiation in European Mesolithic burial data, in: P. Rowley–Conwy, M. Zvelebil en P. Blankholm (red.), Mesolithic Northwest Europe, recent trends, Sheffield, 121-127.

Drenth, E. & M.J.L.TH. Niekus 2008: Geröllkeulen en Spitzhauen uit Nederland, in het bijzonder de provincie Drenthe, Paleo-Aktueel 19, 46-55.

Kasse, K., J. Vandenberge & S. Bohncke, 1995: Climatic change and fluvial dynamics of the Maas during the Late Weichselian and Early Holcene, Paläoklimaforschung / Palaeoclimate Research 14, 123 – 150.

Lelivelt, R.A., 2004: Rotterdam ‘t Hart. Een archeologische inventarisatie door middel van grondboringen, Rotterdam (BOORrapporten 168).

Lelivelt, R.A. 2006: Rotterdam Tramremise Beverwaard. Een bureauonderzoek en een verkennend inventariserend veldonderzoek door middel van grondboringen, Rotterdam (BOORrapporten 315).

Meirsman, E. & M.C. Dorst 2005: Rotterdam Groenenhagen – Tuinenhoven. Een waarderend en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven en grondboringen op de top van een fossiel rivierduin, Rotterdam (BOORrapporten 244).

Meirsman, E. & F.J.C. Peters, 2006: Rotterdam Groenenhagen-Tuinenhoven. Een documenterend archeologisch veldon- derzoek van neolithische bewoning op de top van een rivierduin: vindplaats 13-78, Rotterdam (BOORrapporten 284).

Newell, R.R., 1984: On the Mesolithic contribution tot the social evolution of Western European society, in:

J. Bintliff (red.), European social evolution: archaeological perspectives, Bradford, 69 - 82.

Raemaekers, D.C.M., 1999: The Articulation of a ‘New Neolithic’. The meaning of the Swifterbant Culture for the process of neolithisation in the western part of the North European Plain (4900-3400 BC), PhD thesis Leiden University.

Raemaekers, D.C.M., 2005: Het Vroeg- en Midden-Neolithicum in Noord-, Midden- en West-Nederland. In: J.

Deeben, E. Drenth, M-F. van Oorsouw & L. Verhart (red.), 2005: De steentijd van Nederland, Archeologie 11/12, 261-282.

Raemaekers, D.C.M., 2008a: The Schipluiden pottery: mobility, exchange and mode of production. Leiden (Analecta Praehistorica Leidensia 40), 131-138.

Raemaekers, D.C.M., 2008b: Het aardewerk. In: H. Koot, L. Bruning & R.Houkes, 2008: Ypenburg-locatie 4. Een nederzetting met grafveld uit het Midden-Neolithicum in het West-Nederlandse kustgebied. Leiden, 189-202.

Roever, de J.P., 2004: Swifterbant-aardewerk. Een analyse van de neolithische nederzettingen bij Swifterbant, 5e millennium voor Christus, PhD thesis Rijksuniversiteit Groningen.

Rye, O.S. 1988: Pottery technology. Principles and reconstruction. Manuals on Archeology, nr. 4

Trierum, M.C. van, A.B. Döbken & A.J. Guiran 1988: Archeologisch onderzoek in het Maasmondgebied 1976 – 1986, BOORbalans 1, 11-104.

Verlinde, A.D., 1974. A Mesolithic Settlement with Cremation at Dalfsen. Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 24, 113-117.

Zeiler, J., 2006: Zoologisch onderzoek, in: Meirsman, E. en F.J.C. Peters, 2006: Rotterdam Groenenhagen-Tuinen- hoven. Een documenterend archeologisch veldonderzoek van neolithische bewoning op de top van een rivierduin:

vindplaats 13-78, Rotterdam (BOORrapporten 284).

Zijl, W., P.H.J.I. Ploegaert & J.M. Moree, in prep.: Rotterdam Beverwaard Tramremise. Een waarderend inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven en een definitief archeologisch veldonderzoek door middel van een op- graving op de locatie Rotterdam Beverwaard Tramremise, Rotterdam (BOORrapporten 493).

Het gebruik van vuursteen in de Vlaardingen-tijd

Annelou van Gijn

Afb. 1

Kerntje uit Leid- schendam (foto Jan Pauptit, Fa- culteit Archeologie, Leiden).

Introductie

De Vlaardingen-groep wordt gekenmerkt door een grote verscheidenheid, vooral wat betreft locatiekeuze. Die verscheiden- heid is eveneens kenmerkend voor het vuursteen. Men maakte gebruik van ver- schillende vuursteenbronnen, soms afkomstig uit de nabije omgeving. Daar- naast kon men door middel van uitwisse- ling met naburige groepen ook vuurste- nen voorwerpen van elders betrekken, zoals de zogenaamde Buren-bijlen, meestal gemaakt van lichtgrijze Belgi- sche vuursteen. De toegepaste vuursteen-

technologie kan als opportunistisch wor- den gekarakteriseerd. Dat geldt ook voor het gebruik van de werktuigen: we vin- den nauwelijks een correlatie tussen spe- cifieke werktuigtypen en gebruik. In dit artikel zal vooral op de functie van vuur- stenen werktuigen worden ingegaan, waarbij speciale aandacht zal worden geschonken aan de recent verkregen gegevens van het gebruikssporenonder- zoek van het materiaal van Hellevoet- sluis1 We vergelijken de sites waarvoor een dergelijk functioneel onderzoek is gedaan om inzicht te krijgen in de varia-

(3)

Het gebruik van vuursteen in de Vlaardingen-tijd | 83 82 | Het gebruik van vuursteen in de Vlaardingen-tijd

biliteit van de Vlaardingen-vindplaatsen.

Daarnaast komt het belang van vuur- steen voor de Vlaardingen-gemeenschap- pen aan de orde, niet alleen vanuit een functioneel perspectief maar ook vanuit het gezichtspunt van sociale identiteit.

Methode van onderzoek

Gebruikssporenonderzoek van prehisto- rische werktuigen is een vrij recent ont- wikkeld specialistisch onderzoek dat erop gericht is om met behulp van micro- scopisch onderzoek het voormalige gebruik van prehistorische werktuigen te achterhalen. Er wordt gebruik gemaakt van stereomicroscopen (vergrotingen van 10-60x) en opvallend licht microscopie (50-500x) om de slijtage en restjes bewerkt materiaal te onderzoeken. De stereomicroscoop wordt gebruikt om een algemeen idee te krijgen van de locatie van de gebruikssporen (vooral de afsplin- teringen) en hun relatie tot de morfologie van het werktuig. Ook is de stereomicro- scoop nuttig om residu te ontdekken. Met de metaalmicroscoop worden de ge - bruiksglans, de krasjes en de mate van afronding bekeken.2

Experimenteel onderzoek is onontbeer- lijk. Alleen door nieuw gemaakte vuur- stenen werktuigen te gebruiken voor allerhande activiteiten, komen we erach- ter hoe de slijtagesporen eruit zien. Zo weten we dat het bewerken van been hele andere typen gebruikssporen veroor- zaakt dan bijvoorbeeld het oogsten van graan of het maken van vuur. In het Labo- ratorium voor Artefactstudies beschik- ken we inmiddels over circa 1800 experi- menteel gebruikte werktuigen die als referentie dienen bij de interpretatie van de sporen op archeologische artefacten.

Grondstofselectie, technologie en typologie

Vindplaatsen van de Vlaardingen-groep zijn gelegen in verschillende ecologische zones: op oeverwallen in het oostelijke rivierengebied, op rivierduinen in het veengebied, op kreekoevers in het zoet- watergetijdegebied en op de Oude Dui- nen langs de kust.3 De locatiekeuze hangt samen met de aard van de verschillende

nederzettingen. Waar het in het geval van de vindplaatsen op de Oude Duinen en in het rivierengebied gaat om permanent bewoonde nederzettingen, zijn bijvoor- beeld Hekelingen-III en Vlaardingen, beide gelegen op een oeverwal, waar- schijnlijk seizoensgebonden kampemen- ten.4 De recent opgegraven vindplaats Hellevoetsluis wordt gezien als een per- manent bewoonde plek.5

De variatie aan landschappen en het feit dat niet alle Vlaardingen-sites een gelijke rol hadden in het nederzettingssysteem resulteren in een grote variatie in vuur- steensoorten op de verschillende sites. In het oostelijke rivierengebied, waar bij- voorbeeld de site Ewijk is gelegen, maak- te men overwegend gebruik van terras- vuursteen, betrokken uit de naburige Maasterrassen.6 In het veengebied, verte- genwoordigd door de Hazendonk, ge- bruikte men Maasgrind. Op de Oude Duinen, zoals in Leidschendam, beschik- te men nauwelijks over importmateriaal uit het zuiden en vinden we overwegend kleine, in de branding gerolde knolletjes, met een diameter van 3-5 cm.7 Daarente- gen zijn op de oeverwallen juist werktui- gen van verschillende grondstoffen gevonden, overwegend van zuidelijke herkomst. Zo is in de site Hekelingen-III materiaal gevonden dat grote gelijkenis vertoont met vuursteen van Cap Blanc Nez bij Calais en vuursteen afkomstig uit de Limburgse en Belgische kalkstreken.8

Ook in Hellevoetsluis heeft het grootste deel van het vuursteenmateriaal een zui- delijke herkomst.9

Technologisch gezien is sprake van een nogal opportunistische afbouw van de aanwezige knollen. De kleine afgeronde knolletjes die de voornaamste grondstof vormden in de sites op de Oude Duinen zoals Leidschendam, kunnen alleen door middel van de bipolaire techniek geopend worden. De kernen zijn heel klein, tonen meerdere slag- en afbouwvlakken en het is duidelijk dat er weinig werd gedaan aan kernpreparatie. (afb. 1) Op de andere Vlaardingen-sites is er evenmin sprake van een systematische afbouw van vuur- steenknollen, ook waar men beschikte over grotere exemplaren. Overal lijkt vooral gebruik te zijn gemaakt van harde percussie. Aanwijzingen voor klingtech- nologie ontbreken volledig en afslagen vormen de meest voorkomende grond- vorm.

Opmerkelijk zijn de grote hoeveelheden geslepen bijlfragmenten in Vlaardingen- vindplaatsen. Deze zijn afkomstig van de zogenaamde Buren-bijlen die veelal, maar niet uitsluitend gemaakt zijn van lichtgrijze vuursteen uit het Belgische Haspengouw. Hun distributie komt over- wegend overeen met het verspreidingsge- bied van de Vlaardingen- en de Stein- groep10. Enkele exemplaren vonden zelfs hun weg naar het verspreidingsgebied van de West-groep van de Trechterbeker-

cultuur, getuige de aanwezigheid van een dergelijk voorwerp in een TRB-vlakgraf bij Denekamp.11 Er zijn geen aanwijzin- gen voor de lokale productie van deze bij- len in Vlaardingen- context. Afgedankte, gebroken bijlen vormen echter een belangrijke grondstofbron en zijn benut als kern.

Typologisch karakteristieke werktuigen zijn niet talrijk in Vlaardingen-assembla- ges. De krabber, en vooral de duimkrab- ber, komt het meeste voor. Daarnaast vin- den we transversaalspitsen, steelspitsen en boortjes. (afb. 2) De geslepen bijlen met ovale doorsnede van het Buren-type zijn hierboven al genoemd. Het overgrote deel van de Vlaardingen-vuursteenas- semblages bestaat echter uit ongeretou- cheerde afslagen of afslagen met wat onregelmatige retouche, al of niet het gevolg van gebruik.

Het gebruik van vuursteen

Van maar een klein aantal Vlaardingen- vindplaatsen is het vuursteen onderzocht op de aanwezigheid van gebruikssporen.

Het gaat om de Hazendonk12, Hekelin- gen-III13, Leidschendam put 414, Vlaar- dingen15 en recentelijk Hellevoetsluis16. Omdat het materiaal van de Hazendonk en Vlaardingen in de vroege jaren 80 van de vorige eeuw door toen onervaren onderzoekers is onderzocht, zijn de gege- vens van deze twee opgravingen hier ver- der buiten beschouwing gelaten.

Afb. 2 Typologische variatie van het Vlaardingen- vuursteen (Louwe Kooijmans, Van den Broeke, Fok- kens, & Van Gijn, 2005).

(4)

Het vuursteen blijkt voor een veelheid aan activiteiten te zijn gebruikt, zowel voor ambachtelijke taken als voor het ver- krijgen en verwerken van voedsel. Huid- bewerkingssporen komen het meeste voor. Waar het in het geval van een kam- pement als Hekelingen-III voornamelijk gaat om het schoonmaken van verse hui-

den, zien we dat in Leidschendam en Hellevoetsluis ook sprake is van latere sta- dia van huidbewerking. Het gaat om het looien en dun maken van huiden, taken waarvan we vaak aannemen dat deze in permanent of in ieder geval langdurig bewoonde nederzettingen plaatsvonden.

In Hekelingen-III zijn echter ook een

aantal werktuigen gevonden waarmee huid is gesneden, iets dat we eerder in verband brengen met het verwerken van behandelde huiden tot kleding of schoei- sel. Dergelijke snijwerktuigen komen minder voor in Hellevoetsluis en Leid- schendam. Hieruit blijkt dat het niet altijd even simpel is om bepaalde taken te koppelen aan een type vindplaats.

Een andere ambachtelijke taak waarvoor aanwijzingen gevonden zijn, is beenbe- werking. Deze taak is vaak uitgevoerd met behulp van ongeretoucheerde afsla- gen met een geschikte werkrand. (afb. 3) Het gaat overwegend om werktuigen die gebruikt zijn om te kerven en die in ver- band gebracht kunnen worden met de metapodiumtechniek. Met behulp van deze techniek worden priemen en beitels gemaakt. De werktuigen vertonen een karakteristieke gebruiksglans met korte kleine krasjes die gebruikssporenanalis- ten ‘kometenstaartjes’ noemen en waar- van de verspreiding is beperkt tot de rand van het werktuig.(afb. 4) Beenbewer- kingssporen komen zowel voor in Heke- lingen-III als in Hellevoetsluis en zijn dus niet kenmerkend voor een bepaald type site. Dit soort kleinschalige ambach- telijke activiteiten kunnen gemakkelijk tussen andere bezigheden door worden uitgevoerd. Het feit dat dergelijke taken werden uitgevoerd in een tijdelijk kampe- ment als Hekelingen-III kan verklaard worden indien we aannemen dat de site een plek was waar men wachtte op de komst van de steur. Deze anadrome vis komt eens per jaar naar het zoetwaterge- bied om kuit te schieten en is dan gemak- kelijk in grote hoeveelheden te vangen.

Hun komst is voorspelbaar binnen een periode van enkele weken. Het is belang- rijk aanwezig te zijn op het moment dat de vissen arriveren en het maken van gebruiksvoorwerpen is een mooie manier om de periode van wachten door te brengen. Hoewel er in het visbotten- spectrum weinig aanwijzingen voor zijn, is de locatie van Hekelingen-III ideaal voor een dergelijk type visvangst en zijn er in een zijkreek resten gevonden van wat mogelijk een visweer was.17

Aanwijzingen voor andere ambachtelijke

taken vormen de werktuigen met sporen van plantbewerking.(afb. 5) In Hekelin- gen-III zijn een groot aantal ongeretou- cheerde afslagen gevonden die werden gebruikt om plantmateriaal te splijten.

Het gaat om een vrij hard plantaardig materiaal zoals wilgentenen. Het is mogelijk dat deze werktuigen gebruikt werden bij het vlechten van fuiken. In Hellevoetsluis ontbreken dergelijke werk- tuigen goeddeels, een aanwijzing dat ver- schillende typen sites toch verschillende activiteitenspectra vertonen.

Zowel in Hekelingen-III als in Hellevoet- sluis zijn op het vuursteen sporen gevon- den van contact met minerale substan- ties. We kunnen dan denken aan taken als het bewerken van zachte steensoorten als git of barnsteen of het maken en repa- reren van aardewerk. Mogelijk zijn er lokaal ornamenten van git of barnsteen gemaakt. In Hekelingen-III is een boor- tje gevonden waarmee schelp is door- boord. In Hellevoetsluis is een vuurslag aangetroffen. De zwaar afgeronde boor met steenbewerkingssporen uit Hekelin- gen-III moet waarschijnlijk, gezien de huidige inzichten, ook als vuurslag wor- den geherinterpreteerd.

Afb. 3

Afslagen gebruikt voor been- en/of geweibewerking ge- vonden in Hekelin- gen-III (uit Van Gijn 1990).

Afb. 4

Gebruiksglans van het kerven van been, gezien op een afslag uit Hekelin- gen- III, oorspron- kelijke vergroting 200x (uit Van Gijn 1990).

(5)

Het gebruik van vuursteen in de Vlaardingen-tijd | 87 86 | Het gebruik van vuursteen in de Vlaardingen-tijd

Vuursteen is minder ingezet voor het verkrijgen en verwerken van voedsel dan vaak impliciet wordt aangenomen.

Slachten veroorzaakt weinig slijtagespo- ren en slachtwerktuigen zullen dus niet altijd te achterhalen zijn in archeologi- sche context. Ook ontbreken werktuigen om vis schoon te maken.18 Sikkelmesjes zijn niet gevonden in Hekelingen-III en zijn slechts sporadisch aanwezig in de permanente nederzettingen Leidschen- dam en Hellevoetsluis. Mogelijk zijn ze tijdens de oogst verloren geraakt in het veld maar meer waarschijnlijk is dat er andere oogstmethoden werden gebruikt19 of dat men sikkelmesjes op een speciale manier behandelde en ze misschien elders gedeponeerd heeft.

Het is bekend dat agrarische werktuigen in het verleden, en trouwens ook in het heden, werden geritualiseerd.20 Soms

werden ze intentioneel gebroken en ingesmeerd met oker, zoals te zien op de maalstenen van de LBK21, of ze werden verbrand en verminkt zoals de sikkels van Ypenburg.22

Ook het aantal pijlpunten is gering, zeker wanneer men bedenkt dat de jacht toch een belangrijk aandeel had in het voed- selpakket van de Vlaardingen-mensen.

Mogelijk zijn de pijlpunten in het bos ver- loren en nog bruikbare pijlen zal men niet achter gelaten hebben. Het maken van pijlen vergt namelijk een aanzienlijke investering omdat men ook de benodigde grondstoffen als geschikt hout voor de schacht, berkenteer en bindmateriaal moet verzamelen. De enkele pijlpunten die we in Vlaardingen-vindplaatsen aan- treffen zijn dan ook waarschijnlijk het gevolg van het repareren en opnieuw schachten van de pijlen.

Conclusies

Het vormenrepertoire van het Vlaardin- gen-vuursteen is vrij beperkt. Het vuur- steen vertoont nauwelijks meer karakte- ristieke stijlkenmerken die het onder- scheidt van andere cultuurgroepen. Dit is in tegenstelling tot de eerdere Hazendonk- bewoners van ruwweg hetzelfde gebied die door middel van het gebruik van macrolithische werktuigen hun verbon- denheid met hun Michelsberg-buren uit- drukten.23 Alleen de steelspitsen kunnen mogelijk als ‘typisch’ Vlaardingen wor- den gekenschetst, terwijl de Buren-bijlen kenmerkend zijn voor zowel de Vlaardin- gen- als de Stein-groep. Zowel de pijlpun- ten als de bijlen kunnen in verband gebracht worden met taken die buiten de huishoudelijke context werden uitge- voerd, waarschijnlijk door mannen. De bijlen dienden om het bos te kappen en om huizen te bouwen. De pijlpunten werden gebruikt in de jacht. Deze taken vonden plaats in een meer ‘publieke’ con- text waar herkenbaarheid (het signale- ring van de eigen identiteit) van groter belang was dan in het private domein van het huishouden. Deze stilistische duiding van werktuigen die geassocieerd kunnen worden met taken buitenshuis, meestal uitgevoerd door de mannen, is ook geconstateerd voor andere cultuur- groepen als de Trechterbekercultuur en zet zich voort in de Bekertijden en de Bronstijd.24 De taken binnen de huis- houdelijke context echter werden uitge- voerd met vuurstenen artefacten waarin maar weinig tijd en moeite werd geïnves- teerd en die dan ook geen stilistische

‘boodschap’ bevatten.

Niet alleen werden de meeste vuurstenen werktuigen opportunistisch gemaakt, ze werden ook opportunistisch gebruikt, althans waar het de simpele ambachte- lijke taken betreft zoals het splijten van plantmateriaal of het maken van benen werktuigen. Men zocht een werkrand die geschikt was voor de beoogde taak en men was minder geïnteresseerd in de algemene vormgeving van de werktui- gen. Dit betekent niet dat deze niet inten- sief werden gebruikt. Vooral krabbers zijn soms zwaar gebruikt, meestal voor

huidbewerking. Dit is aangetoond voor Leidschendam waar men waarschijnlijk niet over goede kwaliteit vuursteen beschikte.25 Sommige werktuigen van deze site zijn keer op keer aangescherpt en moeten vele uren werk vertegenwoor- digen. (afb. 6)

Hoewel het vuursteen dus esthetisch niet zo hoogstaand is, heeft het zijn functie in het dagelijks leven geenszins verloren.

Uit gebruikssporenonderzoek blijkt dat vuursteen een rol speelt bij een veelheid aan ambachtelijke taken zoals huidbe- werking, het verkrijgen en verwerken van plantaardig materiaal (bijvoorbeeld voor het maken van manden of vlechtwerk), en been- en geweibewerking. Ook zijn vuurstenen werktuigen gebruikt om materialen van minerale aard te bewer- ken. Het gaat dan om het doorboren van kralen van barnsteen of git, het maken en repareren van aardewerk of het doorbo- ren van schelp. Dit soort werktuigen komt echter heel weinig voor en de kans dat deze werktuigen terecht komen in de kleine steekproeven zoals die vooral in commerciële projecten gebruikelijk zijn, is klein. Dat is jammer want ook derge- lijke zeldzame voorwerpen bieden ons inzicht in de dagelijkse bezigheden van de Vlaardingen-mensen. Ze kunnen aan-

Afb. 6

Zwaar gebruikt duimkrabbertje uit Leidschendam (foto Jan Pauptit, Faculteit Archeolo- gie, Leiden).

Afb. 5

Afslagen gebruikt voor het snijden en splijten van plan- ten (uit Van Gijn 1990).

(6)

Literatuur

Asmussen, P. S. G., & J. Moree, 1987: De Ewijkse velden, Leiden (intern rapport IPL).

Bakels, C. C., 2009: The western European loess belt. Agrarian history, 5300 BC - AD 1000, Dordrecht/Heidelberg/

London/New York.

Bakels, C. C., & J. Zeiler, 2005: The fruits of the land. Neolithic subsistence. In: L. P. Louwe Kooijmans, P. W. Van den Broeke, H. Fokkens & A. L. Van Gijn (eds.), The prehistory of the Netherlands, Amsterdam, 311-336.

Bakker, J.A., 2006: De Buren axe and the Cigar Chisel: striking export products from the West-Europena flint mines - association and distribution along their northern fringe, in: G. Körling & G. Weisgerber (eds), Stone Age - Mining Age, Bochum, 247-276.

Bakker, J. A., & J.D. van der Waals, 1973: Denekamp-Angelslo. Cremations, collared flasks and a corded ware sherd in Dutch final TRB context. In: G. Daniel & P. Kjaerum (eds.), Megalithic graves and ritual. Papers presented at the III Atlantic Colloquium, Moesgard, 1969, Moesgard, 17-50.

Beckerman, S., & D.C.M. Raemaekers, 2009: Vormvariatie van Vlaardingen-aardewerk. Een nieuwe typochronologie van het aardewerk van de Vlaardingengroep (ca. 3400-2500 v. Chr.), Archeologie 13, 63-82.

Beek, B. L., van 1990: Steentijd te Vlaardingen, Unpublished PhD Thesis, University of Amsterdam, Amsterdam.

Bienenfeld, P. F.,1986: Stone tool use at five sites in the Netherlands. A lithic use-wear analysis, Unpublished PhD thesis, Binghamton University, Binghamton.

Bradley, R., 2005: Ritual and domestic life in prehistoric Europe, London / New York.

Gijn, A. L. van, 1990: The wear and tear of flint. Principles of functional analysis applied to Dutch Neolithic assembla- ges, Leiden.

Gijn, A. L. van, 2008a: Exotic flint and the negotiation of a new identity in the ‘margins’ of the agricultural world.

The case of the Rhine-Meuse delta. In: H. Fokkens, B. Coles, A. L. Van Gijn, J. Kleijne, H. Ponjee & C. Slappendel (eds.), Between foraging and farming. An extended broad spectrum of papers presented to Leendert Louwe Kooij- mans, Leiden, 193-202.

Gijn, A. L. van, 2008b: Toolkits and technological choices at the Middle Neolithic site of Schipluiden, The Nether- lands. In: L. Longo & N. Skakun (eds.), ‘Prehistoric Technology’ 40 years later. Functional studies and the Russian legacy. Proceedings of the International Congress Verona (Italy), 20-23 April 2005, Oxford, 217-225.

Gijn, A. L. van, 2010: Flint in focus. Lithic biographies in the Neolithic and Bronze Age, Leiden.

Gijn, A. L. van & J.A. Bakker, 2005: Megalith builders and sturgeon fishers. Middle Neolithic B: Funnel Beaker cul- ture and Vlaardingen group. In: L. P. Louwe Kooijmans, P. W. Van den Broeke, H. Fokkens & A. L. van Gijn (eds.), The Prehistory of the Netherlands, Amsterdam, 281-306.

Gijn, A. L. van & Verbaas, A., 2008: Het technologische systeem van Ypenburg. Een gebruikssporenanalyse van diverse werktuigtypen. In: J. M. Koot, L. Bruning & R. A. Houkes (eds.), Ypenburg-locatie 4, een nederzetting met grafveld uit het Midden-Neolithicum in het West-Nederlandse Kustgebied, Leiden, 289-314.

Goossens, T. A. (ed.), 2009: Opgraving Hellevoetsluis-Ossenhoek. Een nederzetting van de Vlaardingen-groep op een kwelderrug in de gemeente Hellevoetsluis, Archol-rapport 87, Leiden.

Hoof, L. G. L. van, 2009: Vuursteen. In: T. A. Goossens (ed.), Opgraving Hellevoetsluis-Ossenhoek. Een nederzetting van de Vlaardingen-groep op een kwelderrug in de gemeente Hellevoetsluis, Archol-rapport 87, Leiden, 81-90.

Louwe Kooijmans, L. P., 1983: Tussen SOM en TRB, enige gedachten over het laat-neolithicum in Nederland en België, Bulletin van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, 54(1), 55-67.

Louwe Kooijmans, L. P., P.W. Van den Broeke, H. Fokkens & A.L. van Gijn (eds.), 2005: The Prehistory of the Nether- lands, Amsterdam.

Metaxas, O. (in prep.). Hellevoetsluis - Ossenhoek. A use-wear analysis. Unpublished MA thesis, Leiden University, Leiden.

Verbaas, A., & A.L. van Gijn, 2007: Querns and other hard stone tools from Geleen-Janskamperveld. In:

P. Van de Velde (ed.), Geleen-Janskamperveld, Leiden, 191-204.

Verhart, L. B. M., 1983: Het vuursteen uit de opgraving Hekelingen III. Unpublished MA thesis, Leiden University, Leiden.

Noten

1 Metaxas, in prep.

2 Van Gijn 1990.

3 Van Gijn & Bakker 2005.

4 Van Gijn 1990.

5 Goossens 2009.

6 Asmussen & Moree 1987.

7 Van Gijn 1990.

8 Van Gijn 1990; Verhart 1983.

9 Hoof 2009; Metaxas, in prep.

10 Bakker 2006, fig. 3.

11 Bakker & Van der Waals 1973.

12 Bienenfeld 1986.

13 Van Gijn 1990.

14 Van Gijn 1990.

15 Van Beek 1990.

16 Metaxas, in prep.

17 Bakels & Zeiler 2005.

18 Van Gijn 2010.

19 Bakels 2009.

20 Bradley 2005.

21 Verbaas & Van Gijn 2007.

22 Van Gijn & Verbaas 2008.

23 Van Gijn 2008a.

24 Van Gijn 2010.

25 Van Gijn 1990.

26 Van Gijn 2008b; Van Gijn & Verbaas 2008.

27 Beckerman & Raemaekers 2009; Louwe Kooijmans 1983.

knopingspunten bieden voor een meer gedetailleerde invulling van archeologi- sche reconstructies. Dit is vooral belang- rijk voor het algemene publiek dat sterk geïnteresseerd is in wat de mensen vroe- ger daadwerkelijk deden.

Vuursteen lijkt een ondergeschikte rol te spelen in de voedselverwerving. Opmer- kelijk is de afwezigheid van werktuigen voor het schoonmaken van vis in de drie besproken vindplaatsen. Sikkelmesjes komen sporadisch voor in de permanent bewoonde nederzettingen, misschien omdat ze in het veld verloren zijn gegaan.

Meer waarschijnlijk is dat men ofwel andere oogstmethoden hanteerde, of dat sikkels een speciale behandeling onder- gingen en werden gedeponeerd op plaat- sen waar ze niet zo gemakkelijk zullen worden gevonden. Ook pijlpunten zijn schaars omdat nog bruikbare exempla- ren niet gauw zullen zijn achtergelaten.

Helaas is tot op heden maar een beperkte hoeveelheid vuurstenen werktuigen uit Vlaardingen-context onderzocht op de aanwezigheid van gebruikssporen en

residu. Evenmin is de functie van andere vondstcategorieën zoals de benen werk- tuigen of de voorwerpen van natuursteen onderzocht. We weten dus nog maar wei- nig over de toolkits in de verschillende sites en de technologische keuzes die er zijn gemaakt.26 Dit is vooral jammer omdat er nog veel onbekend is over de aard van de verschillende vindplaatsen die, meestal op basis van het aardewerk, worden toegeschreven aan de Vlaardin- gen-groep. Juist door een intensief onder- zoek naar het technologische systeem, is het misschien mogelijk meer inzicht te krijgen in de plaats die de Vlaardingen- en de verwante Stein-groep27 innemen in de regio tussen de grote cultuurgebieden van de Trechterbeker in het noorden en de Seine-Oise-Marne in het zuiden.

Annelou van Gijn

Laboratorium voor Artefactstudies Faculteit Archeologie, Universiteit Leiden Postbus 9515

2300 RA Leiden

a.l.van.gijn@arch.leidenuniv.nl

Referenties

GERELATEERDE DOCUMENTEN

De Vlaardingse gemeenteraad heeft formeel beleidsmatige en financiële kaders vastgesteld voor de transitie en transformatie van de jeugdzorg, naar aanleiding van voorstellen

Ook voor andere personen worden deze gegevens in de RNI bijgehouden, het is echter niet altijd duidelijk waar deze wijzigingen doorgegeven kunnen worden.. Oplossingen met

Deze middelen worden ingezet voor het integreren van de sociale pijler (onder andere wonen – welzijn – zorg) in het beleid voor stedelijke vernieuwing en voor

Uit het onderhavige onderzoek blijkt dat veel organisaties in de quartaire sector brieven registreren (van 51% in het onderwijs tot 100% of bijna 100% in iedere sector in het

We hebben de lijsttrekkers in de drie gemeenten gevraagd wat men in het algemeen van de aandacht van lokale en regionale media voor de verkiezingscampagne vond en vervolgens hoe

Een nadere analyse waarin naast de in de vorige regressieanalyse genoemde controlevariabelen ook alle individuele campagne-elementen zijn meegenomen, laat zien dat

Vernieuwende initiatieven die tijdens de lockdown ontstonden, waren ener- zijds initiatieven die naar verwachting vooral bruikbaar zijn in crisistijd. Anderzijds ontstonden

Dit vraagt van hen een grote professionaliteit in het bewust en actief aandacht schenken aan het mogelijk maken van ontmoetingen tussen gezinnen (Geens et al., 2018). Al deze