RIJKSDIENST
VOOR DE IJSSELMEERPOLDERS L E L Y S T A D
Werkdocument 1974-132 Bbw
DE MENINGSVORMING VAN DE WERKGROEP NATHOUTCON- SERVERING MET BETREKKINC VAN DE B I J ZWAMMERDAM
GEVONDEN SCHEEPSRESTEN U I T DE ROMEINSE T I J D
A1 JKSDIENST
VOOR DE I JSSRlMEERPOLDERS
I.
i.: L E L Y S T A D . .
.
I' . 'L
.,.
. ..
.
DE MENINGSVORMING V A N DE WERKGROEP NATHOUTCONr.,..
4 SERVERING MET BETREKKING VAN DE BIJ ZWAMMERDAM
GEVONDEN SCHEEPSRESTE~ U I T DE R ~ M E I N S E TIJD
I n h e t o n d e r s t a a n d e z a l a a n d e hand van d e t i j d e n s d e v e r g a d e r i n g e n gedane:
u i t s p r a k e n e n d o o r d e werkgroep gegeven a d v i e z e n d e meningsvorming m e t ' .' b e t r e k k i n g t o t d e c o n s e r v e r i n g van d e b i j Zwammerdam gevonden s c h e p e n worden t o e g e l i c h t .
., , le V e r g a d e r i n g . 5-2-1973 ( b i j l a g e 1) ...
Men s t e l t d a t a a n i m p r e g n e r i n g van hout m e t p ~ l y e t h ~ l ' e e n g l y c o l (P.E.G. )
e e n a a n t a l bezwaren is verbonden en d a t onderzoek n a a r nieuwe c o n s e r v e - ringsmethoden gewenst i s . D e i m p r e g n e r i n g m e t g l y c o l h e t h a c r y l a a t , d i e d o o r d r s . Munnikendam wordt o n d e r z o c h t , l i j k t v e e l b e l o v e n d , maar i s t e c h - n i s c h nog n i e t u i t v o e r b a a r . Nader onderzoek i s gewenst.
'2e V e r g a d e r i n g . 1-3-1973 ( b i j l a g e 2)
D e werkgroep g e e f t voor n i e t t e g r o t e s t u k k e n hout d e v o o r k e u r a a n een b e h a n d e l i n g i n baden boven s p r o e i m e t h o d e n .
. .
3e V e r g a d e r i n g . 16-4-1973 ( b i j l a g e , 3 )
D e h e e r van d e r H e i d e v e r t e l t d a t hem t i j d e n s e e n c o n g r e s i n S t a v a n g e r i s g e b l e k e n , d a t men i n h e t algemeen impregneren m e t P.E.G. a l s e e n goed b r u i k b a r e methode voor d e c o n s e r v e r f n g van n a t h o u t z i e t . Vooral b i j dun h o u t z i j n d e r e s u l t a t e n goed. I L
H e t onderzoek n a a r a n d e r e c o n s e r v e r i n g s m e t h o d e n v o r d e r t maar langeaam.
4 e V e r g a d e r i n g . 28-5-1973 ( b i j l a g e 4 )
Aandacht i s t i j d e n s d e i e v e r g a d e r i n g b e s t e e d a a n d e gewenste u i t v o e r i n g I -
e n i n r i c h t i n g van bakken. Om d e v o o r t g a n g v a n h e t werk van d e werkgroep t e b e v o r d e r e n z i l l e n d e h e r e n Van d e r H e i d e , Landsman e n D e J o n g een werk- schema voor d e d o n a e r v e r i n g van n a t h o u t o p s t e l l e n ( b i j l a g e 5 ) .
5 e Vergadering. 25-6-1973 ( b i j l a g e 6)
H e t werkschema wordt b e s p r o k e n e n i n g r o t e l i j n e n a a n v a a r d . E r wordt n b g . geen s t a n d p u n t ingenomen. t e n a a n z i e n van d e t e volgen c o n s e r v e r i n g s m e t h o - d e voor d e b i j Zwammerdam gevonden s c h e p e n . ' .
( b i j l a g e 7 )
Het onderzoek n a a r nieuwe c o n s e r v e r i n g s t e c h n i e k e n h e e f t nog geen t e c h n i s c h b r u i k b a r e methode o p g e l e v e r d . De h e e r D e J o n g s t e l t d a t h e t n i e t v e r a n t - woord i s h i e r o p t e w a c h t e n , omdat het- i n m i d d e l s d u i d e l i j k is geworden d a t e e n t e c h n i s c h u i t v o e r b a a r a l t e r n a t i e f n i e t op k o r t e t e r m i j n b e s c h i k - b a a r z a l z i j n .
C o n s e r v e r i n g met P.E.G. 4000 i n baden is d a n voor d e Zwammerdam-schepen' .'. = , ' ,
d e b e s t e methode. Een programma v a n ' e i s e n voor d e i n r i c h t i n g van e e n h i e r t o e g e s c h i k t e impregneerbak z a l 'worden o p g e s t e l d ( b i j l a g e 8 ) .
I
7 e ~ e r g a d i r i n ~ . 15-10-1973 ( b i j l a g e 9 )
Het prograinma van e i s e n voor d e bak
8s
b e s p r o k e n en a a n v a a r d .E r z a l onderzoek n a a r d e mogelijkhedbn van impregneren m e t P.E.G. 600/
1500/4000 worden gedaan.
8 e V e r g a d e r i n g . 19-11-1973 ( b i j l a g e l o )
D e werkgroep s t e l t nogmaals d a t t h a n s d e b e s t e methode voor d e ' c o n s e r v e - r i n g van d e b i j Zwammerdam gevonden s c h e p e n . impregneren m e t P.E.G. 4000
is. . ,
9091'25-2-1974/HVH . .
.. . . a . .
, i
. .
. . 9 e V e r g a d e r i n g . 4-2-1974
De c o n s e r v e r i n g z a l i n d e s c h u u r o p k a v e l N 2 worden u i t g e v o e r d . - D e r u i m t e z a l d a a r t o e worden i n g e r i c h t . Gedacht wordt er 6 bakken t e , p l a a t s e n e n e r d a a r v a n 3 i n t e r i c h t e n v o o r c o n s e r v e r i n g van n a t h o u t
met P.E.G.
.
4000C o n c l u s i e : d e werkgroep i s ' v a n mening, d a t d e c o n s e r v e r i n g van d e b i j Zwammerdam gevonden s c h e e p s r e s t e n u i t d e Romeinse t i j d . d i e n t t e e s c h i e -
6
d e n d o o r impre&eren , m e t p o l y e t h y l e e n g l y c o l 4000 i n baden b i j 6 0 C .
Het onderzoek n a a r nieuwe irnpregneringsmethoden m e t m o g e l i j k b e t e r e re- ; s u l t a t e n d a n met bovengenoemde methode z a l d i e n e n t e worden v o o r t g e z e t .
. .
. L e l y s t a d , 8 f e b r u a r i 1974
J . d e Jong
Verslag van de vergadering te Ketelhaven, gehouden op 5 februari 1973
Aanwezig de heren: dr. Munnikendam, Crbvecoeur, van der Heide. ~andsman
-
dr. De Jong.,'
Onderwerp: de' conservering van droog en nat. hout
- - - - - - - - -
Voor de conservering van schreepswrakken wordt in ons land thans uitslui- tend gebruik gemaakt van impregneren met polyethyleen glycol (P.E.G. )
,
van verschillende moleculair gewichten. In principe kunnen drie technie- ken onderscheiden worden:a. Sproeien. Technisch een eenvoudige methode, maar bi j de, behandeling van de Wasa is gebleken dat de resultaten, die veqkregen worden, on- voldoende z'i jn.
b. Dompelen bij 60-70 C in water/P.E.G. mengsels, waarvan de concentra- tie aan p.E.G:'ln iie tijd Loeneemt (gebeurt nu te ~etelhaven). Deze
r .
methode levert betere resultaten dan eerstgenoemde methode.
Dit proces vraagt veel tijd, daar de dif;usie van de grote P.E.G. mo- v
.
leculen zeer langzaam gaat. Volledige impregnering is vrijwel uitge-
sloten. I
c. Dompelen in mengsels van tertiairbutylalcohol en P.E.G.
Deze methode levert goede resultaten..De alcohol verdringt het water in het hout en kan na impregneren door sublimatie uit het hout ver- wijderd worden;wat de dimensiestabiliteit van het materiaal ten goe- de komt. Het proces is duur door het gebruik van zowel P.E.G. als ter- tiair butylalcohol, wat maar ten dele teruggewonnen kan worden.
. ,
Naast een aantal, aan de verschillende technieken verbonden specifieke voor- en nadelen, zijn de volgende algemene beiwaren verbonden aan im-
. . pregneren met P.E.G.
-
Er isvrijwel altijd een nabehandeling'van het oppervlak nodig om te voorkomen dat P.E.G. uit het hout triedt of dat als g&volg van het hygroscopisch karakter van P.E.G. vocht aangetrokken wordt.-
Het gelmpregneerde hout is zeer donker van kleur en heeft een vochtig aandoend oppervlak.-
Er treedt geen' verbetering in de mechanische eigenschappen van het be- handelde hout op, wat vooral bij ernstig verzwaktmateriaal problemen kan geven.-
Fungiciden zijn nodig om schimmelaanslagen te voorkomen.Voor de Schepen die bij Zwammerdam gevonden zijn lijkt, gezien de zeer slechte conditie van het hout, zowel een verbetering van de mechanische eigenschappen als een conservering gewenst.
Dr..De Jong stelt dat men zou moeten zoeken naar een in water oplosbaar monomeer, dat na impregnatie in het hout thermisch uitgehard moet kunnen worden, waarop dr. Munnikendam vertelt, dat hij sinds enige tijd erva-.
ring heeft opgedaan met een dergelijk monomeer: glycomethacrylaat.
Deze stof is bij lage temperatuur (10-15 0 CJ volledig stabie1,mits niet te veel water aanwezig is en kan bij 60-70 C (na impregnatie) gekataly- Ileerd door inhoudstoffen uit hethout, uitharden.
Daar tijdens de polymerisatie nets krimp optreedt in het trekt de stof iets van het oppervlak weg enwordt een zeer fraai eindresultaat verkregen. Er zijn geen fungiciden nodig om schimmelaantasting te voor- komen. Een voo'rdeel' van deze methode liljkt dat het proces technisch niet a1 te ingewikkeld is, terwijl het basis-chemicalfe, glycolmethacrylaat nauwelijks duurder dan P.E.G. is. Glycolmethacrylaat tast epoxyhars coatings en p.v.c.-leidingen niet aan. Het proces zou volgens de heer
Bi j l a g e 1 B l a d 2
Van d e r ~ e i d e z o u i t g e v o e r d moeten worden, d a t er e r g e n s e e n t u s s e n f a s e ,I i s w a a r i n h e t gelmpregneerde h o u t n o g e n i g s z i n s vervormbaar i s e n h e t
i' s c h i p g e r e c o n s t r u e e r d kan worden. Het v o l g e n d e behandelingsschema is dan h e t r e s u l t a a t
a . Schoonmaken en s p o e l e n i n e e n bak met w a t e r . A f s c h e i d e n van s l i b e n anUere v e r o n t r e i n i g i n g e n ( f i l t e r e n , c y c l o o n ) .
b. 7.0 v o l l e d i g ' m o g e l i j k v e r w i j d e r e n van water e n vervangen d o o r g l y c o l - m e t h a c r y l a a t . Waarna h e t h o u t b i j o n g e v e e r 10 0 C g e ~ m p r e g n e e r d w o r d t
.
Daar d i t q m o l e c u l e a a n z i e n l i j k k l e i n e r i s d a n e e n P.E.G.-molecule z a l d i t p r o c e s r e l a t i e f s n e l v e r l o p e n . T i j d e n s h e t p r o c e s d i e n t men er voor t e z o r g e n d a t :
-
n e r g e n s h e t g e h a l t e a a n w a t e r g r o t e r d a n 10% wordt i n d e v r i j e v l o e i - s t o f , d a a r d a n gelvorming o p kan t r e d e n .-
d e t e m p e r a t u u r voldoende l a a g b l i j f t .-
w a t e r af g e s c h e i d e n wordt ( m o l e c u l a i r z e v e n o f a c t i v a t e d a l u m i n a ) . ,-
s l i b e n a n d e r e v e r o n t r e i n i g i n g e n a f g e s c h e i d e n worden ( f i l t e r e n , c y - , c l o o n ). .
c . Na d e i m p r e g n e r l n g d i e n t d a n ; v o o r d a t u i t h a r d i n g o p t r e e d t , d e recon- s t r u c t i e p l a a t i
t b
vinden. . ..
,d . P o l y m e r i s a t i e "an h e t monomeer i n h e t i n m i d d e l s ;gerecons t r u e e r d e s c h i p , b i j 60
-
7 0 0 ~ ( l u c h t v e r w a r m i n g ) . IMen is h e t ei. o v e r e e n s d a t d i t p r o c e s , o n d a n k s h e t f e i t d a t h e t wat meer gecompliceerd: i s dan onze t o t nu t o e g e b r u i k t e i m b r e p e r i n g m e t water P.E.G.-mengseis d u i d e l i j k e v o o r d e l e n b i e d t
.
Ande:e I mogeli j k e p r o c e s s e n a l s g e r i n g e P.E.G.-impregnatie, gevolgd d o o r v r i e s d r o g e n : e n mechanische s t a b i l i s a t i e ; .of impregneren m e t e e n monomeer gevolgd d o o r u i t h a r d i n g m e t # s t r a l i n g worden a l s n i e t r e a l i s e e r b a a r op k o r t e t e r m i j n g e z i e n ., I . .
A f gesproken wordt :
-
D r . d e J o n g z a l , i n . o v e r l e g m e t i r . S e g e r e n , c o n t a c t opnemen m e t d e T.H. D e l f t voor a'dvies op t e c h n o l o g i s c h g e b i e d .-
D r . Munnikendam z a l d e g e g e v i n s d i e h i j o v e r h e t g l y c o l m e t h a c ~ y l a a t - p r o c e s h e e f t verzamelen e n meenemen ( m o g e l i j k i s toezenden b e t e r ) , e n o p d e z e w i j z e gelmpregheerd h o u t o p ' d e volgende v e r g a d e r i n g t o n e n .-
G e a d v i s e e r d z a l worden om i n verband m e t . d e o n t w i k k e l i n g van d e z e nieuwe ~ o n s k r v e r i n ~ s t e c h n i e k d e s c h e p e n i n h e t museum t e ~ e t e l h a v e n n i e t m e t P.E.G. t e gaan b e s p r o e i e n . , .-
D r . Munnikendam z a l m a t e r i a a l voor d e c o n s e r v e r i n g van d r o o g h o u t meenemen, t e n e i n d e d e h e e r Landsman d e z e t e c h n i e k t e kunnen d e m o n s t r e - r e n .Bijlage 2
I'
Verslag van de vergadering te Ketelhaven betreffende de conservering van de bij Zwammerdam gevonden schepen d.d. 1 maart 1973
Aanwezig de heren: dr. Munnikendam, drs. Urongers, CrBvecoeur,
" Van der Heide, Landsman, dr. De Jong.
. .
Het nieuwe lid van de commissie, drs. Brongers, wordt welkom geheten.
Hij beschrijft de door R.O.B. toegepaste alcohol-ether methode voor de conservering van hout. Alleen kleine stukken worden behandeld. Voor de behandeling van deze schepen lijkt deze methode de commissie ongeschikt.
i
1Taakopvatting van de commissie: , .
De taak van de commissie besta$t uit het wetenschappelijk begeleiden van.
de conservering van de bij Zwa?merdam gevonden schepen. Eventueel te ver-
: .
richten onderzoek dient hierop: afgestemd te zijn: "
Door de commissie zullen schriftelijke opdrachten aan.hen die de conser- vering,uitvoeren,.~egeven worden.
Dr. de . ~ o h g wordt aangewezen als. contactpersoon van de cokissie, wanneer er bij de uitvoering sn'el contact' met de commissie gewenst is:
Gesteld wordt dat van alle aan deze schepen te verrichten werkzahheden ; ,
een journaal bijgehouden moet worden. Hetzelfde geldt voor alle laborato- riumonderzoek.
Voor de boomstamkano wordt hierbij gedacht aan een beschrijving van de . '
' te maken ondersteuningsmal en voor beide schepen aan'een beschrijving van' het hout naar houtsoort, nerfrichting, fijnheid van jaarringen eri de alge- mene conditie, daar deze factoren van invloed op de impregnatie-snelheid
;
zijn. Tevens zal de plaats van elk stukje hout vastgelegd moeten worden door coderen en/of fotograferen. ' .
Laboratoriumonderzoek.za1 uitgevoerd moeten worden met proefstukken, die:
maximaal in eigenschappen ten aanzien van de impregnering uiteenlopen.
Het verslag van de vorige vergadering wordt goedgekeurd met de opmerking . dat de maximaal toelaatbare hoeveelheid water,in glycolmethacrylaat "ei- ' .
ligheidshalve op 10% gesteld moet worden, daar bij 50% water reeds gel- ,
vorming optreedt. Dat dit consequent,ies heeft voor de aan een wateraf- . , . . . .
scheiding te stellen eisen is ,evident. . . , ..,.. ..
De techniek van het impregneren wordt opnieuw aan de orde gesteld, daar' . '
volgens drs. Brongers in Denemarken goede resultaten met de P.E.G. be- "
reikt zijn.
Literatuur hierover zaldecommissieleden door de heer Brongers beschik- baar worden gesteld. Een aanzienlijk verschil met onze schepen is,dat de Deense schepen zeer licht geconstrueerd zijn. < .
Desloten wordt vergelijkend onderzoek naar een aantal impregneringstech- nieken te doen, waarbij een vergroting van de mechanische.sterkte van het hout gerealiseerd kan worden.
bm
problemen van waterafscheiding te voor-.
komen kan het water vooraf uit het hout verdrongen worden. Twee methoden li jken geschikt ;
a. verdringing door alcohol.
b. verdringing door aceton/zoutzuurmengsels.
Bij deze methode zouden inhoudstoffen, die polymeer penetratie kun- . . nen verhinderen, gelxtrakeerd worden.
Waterafscheiding uit een alcohol/water mengsel is technisch eenvoudiger dan uit een aceton/zoutzuur/water mengsel (corrosie van a'pparatuur).
Het 1ijkt.aantrekkelijker dit werk uit te besteden dan zelf hiervoor een installatie te ontwerpen.
. .
VOOr het thans te verrichteh onderzoek ishet volgende afgesproken;
Bijlage 2 Blad 2 Dr. Munnikendam:
-
Verder onderzoek naar de directe impregnatie van nat hout met glycolmethacrylaat.-
Idem, doch na verdrlnging van water metethanol.-
Impregnering van hout, waaruit water met alcohol verdreven is, met andere monomeren dan glycolmethacrylaat.-
oPlogbaarheid van een aantal Polymeren in ethanol en de viscositeit :van deze oplossingen.
Dr. De Jong:
-
~o~elijkheden om water uit glycolmethacrylaat a f te scheiden.De vol gende materialen of technieken komen in ammerking:
moleculair zeven, calcium oxyde, papier, aluminium m y d e , uitvrie- sen, uitzouten.
-
Verdringing van water uit hout met aceton en aceton/zoutzuur en de impregnering van: dit hout met polymeeroplossingen in aceton of geschikte monomeren.Drs. Brongers zal nagaan welke mogelijkheden er zijn om met grote hoeveel- heden alcohol te.$uer&n (accijns, destiltatie).
Voor een begin van een behandelingvan de schepen zijn de volgende beslui- ten genomen: , '
1. De boomstamkano; , :
a. Er wordt een ondersteuningsmal 'gemaakt. Het schip wordt, zoals het nu is, gefotografeerd.'
Het hout worbt gecodeerd. '
b. Er moet een betonneri of stenen bak gemaakt worden, waarin het schip onder water gebracht'kan worden. Deze bak kan later weer voor ander hout gebruikt worden.
2. Beide scheien. . ,
Voor een verdere bebandeling van de schepen biedt; volgens de .commissie het werken in baden duidelijke voordelen boven sproeitechnieken.
Deze,voordelen zijn: , . .
a. weinig verdamping van vluchtige en/of corrosieve stoffen,
b. weinig onderhoud en personeel nodig in vergeii jking met sproeime- thoden,
c. impregnering met baden zal sneller gaan dan in het geval . . van sproeien.
.
.
Na het sluiten van de vergadering biedt drs. Brongers aan om, indien mo- gelijk, dendrochronologisch onderzoek aan het hout van deze schepen uit '
te voeren.
Bijlage 3
. .
r .
. , , ,
'Verslag van de 3e vergadering van de ~erkgroep~. . ..
~athoutc0nserverin~:d.d. 16.april.1973 :
. ,
. .
. . , .
. . . .
. ,
~anweiig
.
de heren: Munnikendam, ~ ~ o n ~ e r s , Van der Heide, Landsman, De Jong.~ e '
Weerd, Cr?vecoeur, . .. .
, . . . . .
De heer De ~e'erd, werkzaam bij het Instituut voor prae- en ~~otohistoiie;' zal nu in de toekomst d e vergaderingen bijwonen.
. .
.. .
. . . .
. . . . Mededelingen
, . .
, . De heer v:d. Heide heeft den congres .in Stavanger bijgewoond. . .
Een verslag daarvan zal de commissieleden toegezonden worden. Voorlopige . ' .
. . conclusies zi jn: . . ' . . . . . , .
De P.E.G.-methodk wordt algemeen nog als zeer bruikbar6,methode gezien. . ,' .
~ e t eindresultaat is echter sterk afhankeiijk van de' impregneriigstech- niek. Vooral bi . j vri j d u n hout' worden goede resultaten: bereikt
.
. . . ...
.
. : . , . I . .ve;slag 2e. vergadering . .
' . ,
Ir; segereri kensteen duidelijke taakdmschrijving van de commissie.
De heer v.d; Heide zal een concept-taakomschrijving 1 opstellen.en die aan ' . de commissieleden' toezenden. ~odra' de commissie het eens .is over
he'
taak- omschrijving zal deze aan ir. ~ e g e r e ~ voorgelegd worden.en,k& de com- . ,missie . gelnstalleerd. worden. . ,
-
:De vierde regel. op pag. 2 moet. zijn: lijkt zowel d e heer Brongers als de commissie ongeschikt.,, .
, . . .
Onderzoeksresultaten / mogelijkheden voor gebru'ik van ~thylalcohol Het blijktdat slecht6 zeer weinig hout beschikbaar is voor monsters.
. , ' Besloten wordt dat d e heren ~ u n n i k e n d e en De Jong'een prognose. van de hoeveelheden monsters zullen maken. De monsters zullen voor een deel
afkomstig zijn vnn de zwammerdam~schepen, deels uit anderhout bestaan. . . Besloten wordt bij volgende opgravingen direct hout te reserveren voor . '
monsterneming ten behoeve van. onderzoek. ~onsterstukken zouden wat- be- . . ' treft. hun vorm vastgelegd kunnen worderi door hetzij een afgietsel er . .
, , ,
van te maken, hetzij hen te.fotograferen (stereofoto's). . . . .
. .
De heren ~rongers, Munnikendam en De Jong ve~tellen hun ofiderzoeksresul- .:.
taten. Wat verteld is zal' in' korte verslagen vastgelegd en a? de com- . . ;
:
missieleden toegezonden worden. De heer De ~ e e r d zal gegevens over :de . .. .
, .
schepen aan de commissieledenopsturen-; . . , . I
. .
. .
Rondvraag . . . .
i .
-
Daar in het najaar:bet
derde schip "it Zwammerdam naar ~etelhaven komti dienen voorlopige bewaarbakken voor de boomstamkano en het spantenschip gemaakt te worden. De eisen waaraan deze bakken dienen te voldoen zul- len tijdens de vplgende vergadering besproken worden.Er zal vooraf overieg plaatsvinden tuvsen de heren Candsman, van Denzel (werkplaats) en De Jong over de verschillendemogelijke &pldssingen. : Tijdens dit overleg is besloten dat de heervan Denzel voor verschil- lende oplossingen kostenramingen zal maken. , .!
-
I n de bestaande conservkringsbak &or P.E.G. bestaat de kans op aan- j. ' koeken .van P.E.G. Maatregelen dm dit te voorkomen zijn:'. .
. .
-
6 elementen in plaats van 3 gebruiken (is gebeurd)-
extra isolatie aanbrengen,-
6xtra circulatie aanbrengen. . ' .Bi jlage 3 Blad 2
-
nauw gestelde relais toepassen (waren reeds aanwezig)Besloten is het bij de reeds genomen maatregelen te laten daar uit experimenten van de heer Van Denzel is gebleken dat aankoeking tiJdens proeven niet is opgetreden.
-
Tljdens het transport van het hout van een oude naar een nieuwe be- waarplaats is het mogelijk de vorm van het hout met stereofoto's vastte leggen.
Hiertoe dient dan tijdig contact met de heer De Weerd opgenomen te worden.
-
V6or C 14-datering'%,-+
10 gram droog spinthout nodig (heer De Weerd). , '. ,
H e t hout dient niet geconserveerd te zijn:
-
Voordendrochronologisch onderzoek is een houtmonster met een'groot . , aantal jaarringen gewenst (heer Brongers).B i j l a g e 4
Verslag van d e vergadering van d e Werkgroep Nathoutconservering d.d. 28 mei 1973
Aanwezig de heren: Munnikendam, Brongers, D e Weerd, Crbvecoeur, Van d e r Heide, Landsman, J . d e Jong, S . d e Jong
( n o t u l i s t )
1. O ~ e n i n g ~ d o o r de heer Van d e r Heide.
2. Mededelingen
. .
De h e e r Landsman h e e f t van d e h e e r Eenkhoorn (Microbiologisch Lab.)
r ' e s u l t a t e n ontvangen b e t r e f f e n d e een impregneringsproef met goed
..
. en s l e c h t hout. Het percentage P.E.G. v a r i e e r t nogal e n e r i s geend i r e c t e c o n c l u s i e t e trekken u i t deze gegevens.
De heer De Jong h e e f t van de heer Van ~ e n z e i een tostenraming ge- kregen over d e e v e n t u e e l t e maken conserveringsbakken. . .
De heer Van der-Heide h e e f t een concept o p g e s t e l d b e t r e f f e n d e d e t a a k o m s c h r i j v i n g van d e werkgroep. Na e n i g e d i s c u s s i e en een a a n t a l
nieuwe s u g g e s t i e s wordt b e s l o t e n ' d a t ' d e h e e r Van d e r Heide een
nieuwe taakomschrijving z a l o p s t e l l e n e n deze n a a r d e commissieleden
. .
z a l s t i r e n .
!
3. Verslag v e r g a d e r i n g d.d. 16 a p r i l 1973
1Oe r e g e l op pagina 2 moet z i j n : Voor C 1 4 d a t e r i n g i s
2
10 gram droog s p i n t h o u t nodig.4 . Verslag o n d e r z o e k s r e s u l t a t e n
D e h e e r D e Jong g e e f t nog een nadere t o e l i c h t i n g over d e gevonden r e s u l t a t e n van de' impregneringsproef. Aan d e h e e r Eenkhoorn z a l ge- vraagd worden op welke w i j z e en onder whlke omstandigheden de proef ' . is u i t g e v o e r d ; Uit d e d i s c u s s i e komt n a k r voren d a t er v e r s c h i l l e n - d e bewaartechnieken b e s t a a n . D e heren Munnikendam en Crhvecoeur heb- b e n 0 . a . een proef uitgevoerd w a a r b i j s t i k s t o f is g e b r u i k t . De r e s u l - : ''
t a t e n bleken n i h i l . E r z a l nog nader onderzocht worden waarom d e z e m e - . .
. . ,
thode n i e t l u k t e . . .
De heer Van d e r Heide merkt op d a t volgens d e heer Van Denzel g i e n P.E. G. aankoekt aan ~ e r w a r m i n ~ s e l e m e n t e n . Mbgeli jk d a t d i t met hout- fragmenten w e 1 h e t geval is. De heer Landsman z a l t r a c h t e n na t e gaan ; of er ook bezinking p l a a t s v i n d t i n de n u g e b r u i k t e bak. .,
5. Eisen t e s t e l l e n aan de voorlopige bewaarbakken voor schepen
Het b l i j k t d a t e r i n d e h u i d i g e b a k , v o o r de boomstamkano nogal wat a l g e n g r o e i voorkomt. Over d e methodiek van h e t verwijderen van deze algen wordt e n i g e t i j d ' g e d i s c u s s i e e r d . E r wordt b e s l o t e n de a l g e n t e b e s t r i j d e n m e t Benzalkon-B. Bovendien z a l d e heer Landsman onderzoe- ken of h e t t e c h n i s c h m o g e l i j k i s om met Ketelmeerwater door t e s p o e l e n , , waardoor a l g e n g r o e i wordt tegengegaan. D e h e e r De Jong z a l h i e r o v e r c o n t a c t opnemen m e t de heren W i t en Z e l h o r s t .
Over d e nieuw te maken bakken wordt u i t v b e r i g g e d i s c u s s i e e r d . Het . i s n l . van belang t e weten aan welke e i s e n d e , bakken moeten voldoen. H e t
i s n i e t eenvoudig de j u i s t e afmetingen v a s t t e s t e l l e n , aangezien d e afmetingen van h e t gevonden m a t e r i a e l s t e r k v a r i e r e n . Het l a g i n d e bedoeling om 4 bhkken t e l a t e n maken, doch de heer Brongers merkte op d a t h e t toch een nogal gewaagde onderneming zou z i j n om d i r e c t 4 bak- ken t e l a t e n maken, t e r w i j l er nog v r i j weinig e r v a r i n g i s opgedaan.
T e v e n s v r a a g t de h e e r Brongers z i c h a f hoe d e R,IJ.:P. tegenover deze . ,
B i j l a g e 4 Blad 2 h e l e onderneming s t a a t . U i t e i n d e l i j k wordt b e s l o t e n na t e gaan of 2 bakken gemaakt kunnen worden, nadat e e r s t nog enige t i j d i s ge- sproken over d e i n r i c h t i n g van d e bak wat b e t r e f t steun en beves- t i g i n g s p u n t e n . De h e e r Landsman z a l nagaan of h e t aanwezlge hout i n 2 bakken kan.
De heer D e Jong z a l h i e r o v e r c o n t a c t opnemen met d e h e e r Van Denzel.
De heer Van Denzel z a l een t e k e n i n g en kostenberekening maken. D e bakken z u l l e n mogelijk op kavel N 2 i n O o s t e l i j k Flevoland g e p l a a t s t worden.
6. Rondvraag
D e heer De Jong zou gaarne een d u i d e l i j k o v e r z i c h t i i l l e n hebben van a l l e zaken d i e nog aan d e o r d e komen. Door de heer van d e r Heide, d e heer Landsman en d e h e e r D e Jong z a l e e n schema v a n ' t e v e r r i c h -
ten werkzaamheden o p g e s t e l d worden. ,
i
7. V a s t s t e l l i n g volgende v e r g a d e r i n g I
.-.a
.: . .
Deee z a l worden gehouden op 25 j u n i 09.00 uur i n ketelhaven.
Bijlage 5
Schema van opeenvolgende werkzaamheden en probleempunten betreffende scheepswrakken in de IJsselmeerpolders, hun opgraving, conservering,
bewaring, restauratie en reconstructie
w
In het veld. De scheepswrakken in de drooggevallen polders komen met de voortgang van de ontwatering vanuit de totale onderwatersituatie in de bodem in de omstandigheden van de drogende grond te verkeren.
Na de melding van de vondst bij werkzaamheden van cultuur- en/of civieltechnische aard volgt een verkenning en daarna de opgraving.
Tussen de tijdstippen van vinden en opgraven kunnen maanden en soms jaren verlopen. Het opgraven, tekenen en fotograferen brengt langdurig aan droging onderhevig zijn met zich mee.
In een zo vroeg mogelijk stadium van de opgraving moet daarom een, beslissing worden genomen omtrent het bewaren van onclerdelen of construc- ties. Eventueel moeten de voor'.bewaring in.aanmerking k~mende~stukken hout..
tot het tijdstip van transport naar de werkplaats worden natgehouden in het veld. Zij kunil6n dok worden afgedekt met natgehouden materiaal. In vc- le gevallen zal het bet'er zijn directe overhrenging naar de;werkplaats, n a - dat de bedoelde gedeelten zijn ingemeten e n ingetekend alsook gefotogra- feerd, tot stand te brengen. Voor transport van constructies in onderde- len moeten deze in het veld van merken zijn voorzien. Aij het. transport is alle aandacht nodig om zoveel mogblijk beschadiging te.voorkomen.
. .
Conservering in de werkplaats; Goede overdracht aan degene, die in de werkplaats het toezicht over het binnenkomende materiaal verkrijgt voor verdere behandeling, is noodiakeii jk. Er worden dan ten spoedigete ti j- delijke voorzieningen ten behoud getroffen. Daartoe behoort. ook het
schoonmaken van het materiaal. Grof vui1,kan buiten worden verwijderd, verdere behandeling geschiedt binnen door sproeien met water en borste- len. Beslissing moetnu plaatsvinden omtrent natte, danwel droge conser- vering.
Indien het gaat om reedstanelljk droge vooiwerpen, die niet meer geheel (ook van: binnen) nat sullen kunnen worden, zal eventueel verder drogen, langzaam, en afdekken tegen droogrot of anderszins moeten worden overwo-' gen: impregneren met fungiciden en' overige- behandelingen.
Indien het h&t vogr nat te conservering in aanmerking k m t
,
wordt het op de vloer voor nathouden en uitwassen geplaatst. Bepaling van de tijdsduur van het uitspoelingsproces is een punt voor onderzoek. Deverblijftijd isafhankelijk van de omvang en de kwaliteit van het,
bout.:;:.
De tijdsduur wordt thans nog bepaald door de conserveringsmogelijkheid.
Onderzoek naar de snelheid van het uitspoeiingsproces is wenselijk. Er zijn daaromtrent geen gegevens bekend. Daarbij zal het onttrekken van ,.
onder andere ijzer, humus en slib aan het hout deel moeten uitmaken van
het onderzoek. . .
Gedurende deze periode van uitspoeling moet aantasting van het hout door micro-organismen zoveel mogelijk worden voorkomen (bacterien, algen, schimmels). Nagegaan zal moeten worden welke ~nvloed deze be- strijding zal hebben op de polymerisatie van glycolmethacrylaat, wan- neer bijvoorbeeld gebruik gemaakt zou worden van Benzalkon B en/of andere middelen, die zouden worden aanbevolen.
Conservering. Vervolgensdient het afwegen plaats te vinden van de te volgen conserveringsmethode: 1) P.E.GI (4000) in bad, 60 0 C , circulatie.
i)G.M.A.,in bad, mits gunstige onderzoek- resultaten, nu in behandeling,
. 3) G.M.A.sproeien; groter materiaal, mits gunstige onderzoeksresultaten.
B i j l a g e 5 B l a d 2
4 ) D r o o g v r i e a e n
,
gevol gd d o o r impregneren.
I n tweede i n s t a n t i e v i n d t k w a l i t e i t s b e p a l i n g p l a a t s e n de k s l i s s i n g d o o r d e Commissie voor n a t h o u t c o n ~ e r v e r i n ~ o m t r e n t g e b r u i k van P.E.G. of C . M . A . I g l y c o l m e t h a c r y l a a t ) . D e b e g r o t i n g per inethode d o o r de commissie te maken (zowel f i n a n c i s e l a l S n a a r t i j d s d u u r ) . B e s t u d e r i n g van t e c h n i s c h e a s p e c t e n e n v o o r z i e n i n g e n i n r e l a t i e t o t t o e g e p a s t e methodiek.
R e s t a u r a t i e e n r e c o n s t r u c t i e . B l j z o n d e r e . omstandigheden voorbehouden z u l - l e n r e s t a u r a t i e e n r e c o n s t r u c t i e moeten p l a a t s v i n d e n na d e e i n d b e h a n d e l i n g . van h e t te r e s t a u r e r e n m a t e r i a a l , d u s na b e s i n d i g i n g van h e t i m p r e g n e r e n , i n d r o g e r u i m t e .
T e r v o o r b e r e i d i n g v a n . de e x p o s i t i e van gereedgekomen h o u t c o n s t r ~ c t i ~ s moeten op grond van t e k e n i n g e n e n foto-opnamen voor de c o n s t r u c t i e s o n d e r - '
s t e u n i n g e n worden ontworpen e n gemaakt . ' . ,.. ,
,
~ a a r n a v o l g t h e t gamenvoegen van de l o s s e , g e c o n a e r v e e r d e o n d e r d e l e n . ' - . D e met P . E . C . behandelde s t u k k e n worden verwarmd en i n de t e v b r e n gemaak- ' , ' . .
t e ma1 ' g e p l a a t s t . . W t g l y c o ~ & t h a c r y l a a t (G.M.A.) behandeld h o u t word't koud i n d e m a l ' g e p l a a t s t e n d a a r n a v e r w a r m d v o o r p o l y * r i s a t i e , ( h e t m a t e r i - a a l wordt d i n p a s h a r d ) . Voor h e t vormen n a a r de gewenste f i g u u r : . i n de ma1 wordt druk v e r k r e g e n door middel van zandzakgewicht.
i . .
. .
B i j l a g e 6
V e r s l a g van de v e r g a d e r i n g van de Werkgrpep N a t h o u t c o n s e r v e r i n g d . d . 2 5 j u n i 1 9 7 i
Aanwezik de h e r e n : Munnikendam, B r o n g e r s , D e Weerd, C r b v e c o e u r , Van d e r H e i d e , Landsman, J . de J o n g ,
S . de Jpng ( n o t u l i s t )
1 . Opening d o o r de h e e r Van d e r Heide.
2 . Mededelingen
Geen b i jzonderheden.
3 . V e r s l a g v o r l g e v e r g a d e r i n g
Behoudens e n k e l e t i k f o u t e n geen op- of aanmerkingen.
De h e e r D e J o n g g e e f t e e n n a d e r e u i t e e n z e t t i n g o v e r de w i j z e waar- op de i m p r e g n e r i n g s p r o e f i n h e t l a b o r a t o r i u m t e Kampen i s u i t g e v o e r d . A l s g e v o l g van z i e k t e van de h e e r ~ e n k h o o r n z i j n e r geen v e r d e r e ge-
gevens b e s c h i k b a a r . D e ~ h e r e n Munnikendam e n Crbvecoeur hebben de p r o e f m e t s t i k s t o f opnieuw u i t g e b r o b e e r d e n we1 met e e n p o s i t i e f re- s u l t a a t . De p r o e f met a c e t o n kan nog n i e t u i t g e v o e r d worden i.v.m.
z i e k t e van de h e e z Eenkhoorn.
5 . D o o r s p o e l i n g t i j d e l i j k e boomstamkano
De a l g e n o n t w i k k e l i n g i n d e bak i s b e s t r e d e n door de bak a f te dekken m e t z w a r t p l a s t i c . H e t r e s u l t a a t b e s t o n d u i t s t a n k e n z w a r t geworden w a t e r . Aangezien e i n d a u g u s t u s de e e r s t e b e t o n b a k , v e r w a c h t w o r d t , v r a a g t men z i c h a f , o f ' e r nog g e l d en m o e i t e b e s t e e d moeten worden gedurende deze k o r t e p e r i o d e ;
D e r o e s t v o r m i n g , v e r o o r z a a k t door de i j z e r e n b e u g e l s i n de bak, z a l worden tegengegaan5 d o o r de b e u g e l s te d r o g e n e n t e pmwikkelen m e t i s o l a t i e m a t e r i a a l .
6 . Bakken voor o p s l a g e n c o n s e r v e r i n g
Naar a a n l e i d i n g van e e n opmerking van d e h e e r D e Weerd o v e r de f i n a n - c i e l e k a n t van de zaak merkt de h e e r Van d e r Heide o p , d a t d e begro-
t i n g e n voor 1973 e n '74 a 1 g e r e e d waren v o o r d a t de a a n s c h a f van be- tonbakken a a n de o r d e kwam. Het komt e r o p n e e r d a t de zaak f i n a n c i - e e l nog n i e t rond z i t .
Een g l o b a l e b e r e k e n i n g t i j d e n s de v e r g a d e r i n g maakt d u i d e l i j k d a t met p a s s e n e n meten h e t h u i d i g aanwezige h o u t i n e e n bak kan.
Voort wordt b e s l o t e n d a t d e h e e r Van d e r Heide nog 2 bakken z a l be- s t e l l e n op b a s i s z o a l s i n de commissie i s b e s l o t e n .
Op v o o r s t e l van a e h e e r . D e J o n g z u l l e n i n de bakken doorstroomope- n i n g e n gemaakt worden, z o d a t de bakken zowel a f z o n d e r l i j k a l s i n com- b i n a t i e g e b r u i k t kunnen worden.
Over de d e f i n i t i e v e p l a a t s van de bakken i s men h e t nog n i e t e e n s . D e h e e r Segeren h e e f t v o o r g e s t e l d a l l e s t e v e r p l a a t s e n n a a r N 2 . D e heer Van d e r Heide b r e n g t de problemen n a a r voren d i e deze v e r - h u i z i n g met z i c h mee b r e n g t .
. .
, . . .
. . . . . B i j l a g e 6 , ' .
. .
lad
2 . .. . . .. .
.
. . .
. . .
7. D e h e e r Van def Heide s t e l t ' h e t o p g e s t e l d e werkschema t e r d i s c u s s i e .
': . , '
v o l g e n s de cominissie i s de . c o n s e r v e r i n g s m e t h o d e door te s p r o e i e n m e t P . E . G . 1500 n i e t ni&r van t o e p a s s i n g , g e z i e n de s l e c h t e p r a k t i s c h e .
.
: r e y l l t a t e n : . ' . . . . . . . . .
Naar a a n l e i d i n g h i e r v a p komt h e t s c h i p ter s p r a k e d a t i n hnt'museum : i n K e t e l h a v e n n a t gehouden w o r d t . De c o m m i s s i e . i s van mening d a t . . '
. .
h6t geen z i n ' h e e f t met P . E . 6 . te s p r o e l e n a a n g e i i e n d i t a l l e e n i a a r . . . . ,
g e l d k o s t e n w e i n i g r e s u l t a a t o p l e v e r t .
Toegevoegd a l s p u n t 4 b i j c o n s e r v e r i n g : ~ r o o ~ v r i e z e n , . . gevo'lgd d o o r '
.
impregneren. . .
.> ' ' D e h e i e n . Munnikendam .en ,CrBvecoeur ? u l l e n d i t n a d e r onderz-ken.
D e h e e r . B r o n g e r s i s van m e n i n g . d a t de m e t h o d i e k van werken i n h e t v e l d e r g b e l a n g r i j k i s m e t name h e t merken v a n d i v e r s e s t u k k e n moet nauw-'
k e u r i g :gebeuren. . , " . , . .
. D e h e e r D e Weerd z a l o p de volgende v e r g a d e r i n g t o e l i c h t e n op w e l k e : w i j z e z i j gewerkt hebben. Het'werkschema is' a 1 4 b k j l a g e b i j g e v o e g d .
. . . . . . .
, .
8. Taakomschri j v i n g - ,
. - 111 de: v o o r l o p i g e t a a k o m i c h r i j v i n g , d i e i l s b i j l a g & b i jgevoegd z a l . .
worden, worden e n k e l e w i j z i g i n g e n . a a n g e b r a c h t .
D e h e e r ~ r o n ' g e r s zou g r a a g d e r e l a t i e t u s s e n de commissie e n de. . .
R . 1 J . P . wat d u i d e l i j k e r ' omschreven L i e n , e n
is
van, mening d a t de;com- ..missie d u i d e l i j k a d v i e z e n moet kunnen =even o v e r . c o n s e r v e r i n g s z a k e n . . .
e . d . : . . . . :.
.. . .
. , 9. ~ o n d v r a a ~ ,. . .
. . . , ,
.
, ~ e e n b i jzonderheden.. . . , . , .
4
10. V a s t s t e l l i n g datum:volgende v e r g a d e r i n g . . . .
. . , . . .
, . , ' .
D e z e z a l w o r d e n &ho"den op 3 s e p t e m b e i 1973 om 10.00 u u r i n
. .
: Ketelhaven'.
. ,. .
. . . . . . . . .
. .
. . . ,.
.
.B i j l a g e 7
V c r s l a g van d e v e r g a d e r i n g van de Werkgroep N a t h o u t c o n s e r v e r i n g d.d. 3 september 1973
Aanwezie: d e : h e r e n Munnikendam, B r o n g e r s , C r h v e c o e u r , Van d e r H e i d e , D e J o n g
Opening
De h e e r Van d e r Heide h e e t de aanwezigen welkom.
I . .
~ e d e d e l i n g e n
H r . Van d e r Heide
. -
D e m e t formalone b l i j k t z e e r s u c c e s v o l . De h e e r Van d e r b e s t r i j d i n g van micro-organismen i n de bewaarbakken I / 'Heide i s n a a r A u s t r a l i i ? g e w e e s t . - E r is d a a r t h a n s e e n i n s t i t u u t waar de c o n s e r v e r i n g van s c h e e p s a r c h e o - ' l o g i s c h e v o n d s t e n u i t g e v o e r d wordt. Nathout (afkom-
s I i g van d e "Batavia") z a l g e c o n s e r v e e r d gaan worden.
D e methode van behandelen s t a a t n o g n i e t v a s t . H e t h o u t b e v a t z e e r v e e l r o e s t .
H r . D e Weerd
-
5 e n 6 o k t o b e r z a l e r i n Londen e e n k l e i n symposium o v e r n a t h o u t c o n s e r v e r i n g z i j n . D e Werkgroep i s van mening d a t h i e r w e i n i g nieuwe zaken a a n de o r d e z u l -l e n komen.
V e r s l a g van d e v o r i g e v e r g a d e r i n g
D e naam van de h e e r Crbvecoeur i s f o u t g e s p e l d . Verder geen opmerkingen., D e b e s p r e k i n g van h e t schema van werkzaamheden wordt u i t g e s t e l d t o t de volgende v e r g a d e r i n g .
.
O n d e r z o e k s r e s u l t a t e n
D e h e r e n Munnikendam e n Crbvecoeur d e l e n mede; d a t z i j nu ook g o e d e r e s u l - t a t e n hebben m e t l u c h t d r o g i n g van water/glycolmethacrylaatmengse1s. Beluch- t i n g v e r k o r t p o l y m e r i s a t i e t i j d . ' S p r o e l d r o g e n g a a t o n d e r z o c h t worden.
Volgenr) d e h e e r D e J o n g kan d e z e v e r k o r t i n g van de p o l y m e r i s a t i e t i j d mo- , ' g e l i j k g e v a a r l i j k z i j n . Vorming van te v e e l r a d i c a l e n t e n g e v o l g e v a n ' r e a c t i e m e t z u u r s t o P kan t o t p o l y m e r i s a t i e b i j l a g e t e m p e r a t u u r l e i d e n . D e h e e r D e J o n g v e r t e l t d a t b i j w a t e r v e r d r i n g s p r o e v e n met a c e t o n b l i j k t d a t met b e h u l p van a c e t o n a a n z i e n l = j k meer w a t e r u i t h e t h o u t v e r d r o n g e n kan worden dan op g r o n d van h e t w a t e r v e r l i e s b i j drogen (105 C) 0 te V e r -
wachten i s . D e w a a r s c h i j n l i j k e o o r z a a k l i j k t i n problemen i n de waterbe- p a l i n g i n a c e t o n te l i g g e n ( K a r l F i s h e r - b e p a l i n g ) . Een v e r s l a g j e van d i t d e e l van h e t o n d e r z o e k z a l toegezonden worden a a n de l e d e n van de Werk- g r o e p . B e s l o t e n w o r d t daarom na te gaan o f :
1. d e z e l f d e problemen ook i n b i j v . a l c o h o l o p t r e d e n ( a c e t o n g e e f t m o e i l i j k e
K a r l F i s h e r - w a t e r b e p a l i n g e n ) . , .
2 . de w a t e r b e p a l i n g mot e e n r e f r a c t o r m e t e r u i t v o e r b a a r i s . 3 . de w a t e r b e p a l i n g d e n s i t o m e t r i s c h m o g e l i j k i s .
. .
T i j d e n s e e n b e s p r e k i n g met p r o f . Heertjes (T.H. D e l f t ) e n de h e e r D e JO?g i s a f g e s p r o k e n d a t i n D e l f t nagegaan z a l worden welke t e c h n i s c h e m o g e l i j k - . heden ei. z i j n g l y c o l m e t h a (G*,) . t e d r o g e n . Om h e t , o n d e r z o e k te kunnen s t a r t e n z i jn e n k e l e k i l o ' s GMA n o d i k ' p'lus e e h
1s
j i t 'van i o v e e l , mogeli j k , . . I . : ' f y s i s c h e e n ' ch&&scch= e i g e n s c h a p p e n "in &&e"<tof. Da$cn* z a l % e n beschl;l.l- v i n g , v a n h e t i m p r e g n e r i n g s p r o c e s , z o a l s d e Werkgroep z i c h d a t v o o r s t e l t , gewenst z i j n . D e h e e r Munnikendam z a l GMA n a a r L e l y s t a d s t u r e n (samen m e t. . .
. . . . .
. . , . B i j l a g e 7
. . . . , , . . . .
, . . Blad 2 . .
,'
. . . . . . . .z o v e e l m o g e l i j k gegevens van d e z e ' s t o f . e n e e n concept-procesbeschrijving).
,; . . D e , h e e r D e .Jong z a l
d i t
a a n v u l i e n met z i j n gegevens o v e r de d r o g i n g s p r o e v e n. .
e n h k t g e h e e l n e a r D e l f t s t u r e n .
DR h e e r Van d e r ~ e i d e d e e l t mede d a t de m o g e l i j k h e i d b e s t a a t d a t e e n werk- 100s ch5micus 6 maanden a a n de n a t h o u t c o n s e r v e r i n g z a l werken. D e h e e r
D e J o n g v e r t e l t d a t h e t h i e r om e e n f j s i s c h chemicus met e r v a r i n g o p h e t ' : g e b i e d van polymeren g a a t . V o o r g e s t e l d wordt de man te l a t e n werken a a n
.
.h e t v o l g e n d e :
1. Een l i t e r a t u u r o n d e r z o e k n a a r de i t o f e i g e n s c h a p p e n van GMA e n d a a r v a n . . ' . . '
a f g e l e v e r d e polymeren. . .
2 . Een l i t e r a t u u r o n d e r z o e k van de v e r s c h i l l e n d e p o l y m e r i s a t i e t e c h n i e k e n :
e n d e i n v l o e d van a d d i t i e v e n d a a r o p . . .
. . 3. I n v l o e d v a n z u u r s t o f e n i n h o u d s t o f f e n u i t h o u t o p p o l y m e r i s a t i e ; .. .
H e t l a b o r a t o r i u m o n d e r z & k z a l i n h e t R . 1 J . P . - l a b o r a t o r i u m e n m o g e l i j k v o o r .
: '
e e n d e e l a a n de T.H. te D e l f t u i t g e v o e r d kunnen worden.,, . . . . .
~ a a r n a wordt de nieuwe bak voor de bewaring e n c o n s e r c e r i n g van n a t h o u t be'-. , ' . keken. Volgens de Werkgroep v e r d i e n t h e t a a n b e v e l i n g de i j z e r e n p i j p d i e , ' z i c h o n d e r i n @ e n - z¶ jivand van d e bak b e v i n d t te v e r v a n g i n d o o r e e n roest- '.' . . v r i j s t a l e n , t e n z i j afdoende m a a t r e g e l e n t e g e n r o e s t v o r m i n g genomen kun- . . . ; nen.worden. ' .
I
Rondvraag . , , . : . ,
D e h e e r D e J o n g v r a a g t z i c h a f o f h e t n i e t d e / v o o r k e u r v e r d i e n t om: v o o r de,. . ': . .
nu i n ~ e t e l h a v e n aanwezige s c h e p e n u i t Zwamnie~dam e r v i n u i t te gaan d a t z i j m e t PEG volgend de badenmethode b e h a n d e l d d i e n e n te worden. D e t i jd d i e
voor d e o n t w i k k e l i n g vari d+ CM-methode n o d i g i s ; i s - n o g m o e i l i j k t i s c h a t - . .
t e n , terwijl h e t n i e t m o g e i i j k is. d e s c h e p e n u i t Z w a ~ e r d a m la n g e t i j d on- , ' . behandeld t e bewaren. D e Werkgroep g a a t a k k o o r d m e t d i t v o o r s t e l e n a f g e - . .
s p r o k e n wordt de volgende k e e r de e i s e n waaraan de i n r i c h t i n g van de nieuwe bak moet ' v o l d o e n 'voor P E G - c o n s e r v e r i n g te bespreken.
B i j l a g e 8
1
Programma van e i s e n voor de i n r i c h t i n g van d e . c o n s e r v e e r b a k te K e t e l h a v e n
. .
-
D e d e k s e l s op de bak d i e n e n handzaam te z i j n i.v.m. v i s u e l e i n s p e c t i e , monstername., .
-
Aangezien g e e n a a n k o e k i n g van P.E.G. o p t r e e d t , kan de verwarming d i -'
. .r e c t z i j n .
D e h o o g s t e werk-temperatuur d i e n t 90°c te kunnen i i j n . B i j v o o r k e u r , , ! d i e n t d e z e t e m p e r a t u u r binnen 3 dagen G r e i k t te z i j n ( b e g i n n e n d van- a f k a m e r t e m p r a t u u r ) .
-
C i r c u l a t i e d i e n t z o d a n i g te z i j n , d a t de v e r b l i j f t i j d 3 B 4 u u r be- d r a a g t o f k o r t e r .-
D e v o o r k e u r g a a t u i t n a a r systemen w a a r b i j geen g e b r u i k gemaakt wordt, ,
van m o e d e r v a t e n . ~ p o o y a l l e v o o r z i e n i n g e n p e r bak te r e a l i s e r e n wordt
h e t m o g e l i j k h o u t n a a r k w a l i t e i t te s o r t e r e n e n a a n g e p a s t e b e h a n d e l i n g :
, .
te geven.
-
A l l e v o o r z i e n i n g e n d i e n e n demontabel te g i j n .-
P.E.G.-doseringen d i e n e n i n h e t v o o r r a a d v a t te gebeuren om c o n c e n t r a - t i e v e r s c h i l l e n i n de impregneerbak z o v e e l m o g e l i j k t e voorkomen, H e t v o o r r a a d v a t d i e n t h i e r t o e van e e n r o e r w e r k v o o r z i e n te worden.-
Het h o u t d i e n t z o d a n i g i n de bakken d e p l a a t s t te kunnen worden, d a t v r i j w e l geen b e s c h a d i g i n g o p t r e e d t . Gedacht wordt a a n s t a p e l b a r e rek-ken. ' j
H e t a a n t e brengen s y s t e e m moet z e e r v a r i a b e l z i j n .
J . de Jong
B i j l a g e 9
. . . .
. . . .
V e r s l a g van de v e r g a d e r i n g van de Werkgroep N a t h o u t c o n s e r v e r i n g d.d. 1 5 o k t o b e r 1 9 7 3
~ a n w e z ' i ~ : de h e r e n Munnikendam, C r b v e c o e u r , J . de J o n g , Van d e r H e i d e ,
I,andsman, S. de J o n g ( n o t u l i s t ) 1
Afwezig : d e h e r e n B r o n g e r s e n D e Weerd.
1
I
1.' Opening d o o r de v o o r z i t t e r 2 . Mededelingen
1 U i t A l b l a s s e r d i m i s e e n boomstamkano b i n n e n g e b r a c h t w a a r s c h i j n l i j k I .
d a t e r e n d u i t d e . R o m e i n s e t i jd .
1
I n D r u t e n i s e e i s c h i p gevonden van
2
30 m l a n g e;l 3 m b r e e d . Hets c h i p i s e r g o n d i e p e n h e t h o u t v e r k e e r d e i n z e e r s l e c h t e c o n d i t i e .
1
E n k e l e stukken.,%owt z i j n meegenomen n a a r ~ e t e l h a v e n .
H e t b e z o e k van p r o f e s s o r Heertjes u i t D e l f t i s z e e r p o s i t i e f v e r - l o p e n . Het l i g t i n de b e d & l i n g van p r o f e s s o r ~ e e r t j e s om onderzoek t e gaan doen n a a r h e t drogen van g l y c o l m e t h a c r y l a a t g e b a s e e r d o p de
s i t u a t i e i n K e t e l h a v e n . I
Bovendien z a l onderzoek v e r r i c h ' t worden n a a r 'nieuwe c o n s e r v e r i n g s m e - ' .
thoden. I
3. V e r s l a g v e r g a d e r i n g 3 September 1973
Het b l i j k t d a t er a f e n t o e i e t s h a p e r t a a n de v e r z e n d i n g .
I D i t z a l nagegaan worden.
4 , ~ n d e r z o e k s r e s u l t a t e i :
De h e e r Landsman g e e f t n a d e r e u i t l e g o v e r de p r d i f m e t e e n h o u t e n z a a d s c h o p , w a a r b i j met v e r s c h i l l e n d e P.E.G.-soorten i s gewerkt ( z i e
b i j l a g e . 1). . .
D e h e e r De J o n g i s van mening d a t h e t z i n v o l i s , o m op h e t l a b o r a t o r i u m waar meer mogeli jkheden z i jn e e n a a n t a l impregnderproeven met P.E.G.' , u i t te v o s r e n v o l g e n s v e r s c h i l l e n d e methodieken.
E r z a l e e n onderzoeksprogramma voor h e t l a b o r a t o r i u m o p g e s t e l d worden,:
? D e h e e r De J o n g s t e l t v o o r om de h e e r Eenkhoorn d i e m e t de u i t v o e r i n g van de d i v e r s e p r o e v e n i s b e l a s t b i j d e z e v e r g a d e r i n g u i t te n o d i g e n . De aanwezigen gaan hiermee akkoord.
De h e e r Van d e r Heide z a l i n f o r m e r e n o f e r bezwaar b e s t a a t om h e t h o u t van D r u t e n v o o r d e z e proeven te g e b r u i k e n .
D e h e e r Landsman h e e f t e r v a r e n d a t b i j t o e v o e g i n g van f o r m a l i n e de a l - g e n g r o e i s t e r k wordt belemmerd.
E r wordt b e s l o t e n om ook de s p r o e i b a k k e n van f o A a l i n e . te v o o r z i e n . 'om s t a n k b e z w a a r t e g e n te gaan z a l begonnen worden met e e n c o n c e n t r a t i e
van 1 0 l i t e r f o r m a l i n e p e r 4.000 l i t e r water. L a t e r e v e n t u e e l o p te v 6 e r e n t o t 20 B 2 5 l i t e r .
6 . I n r i c h t i n g van d e nieuwe bak voor c o n s e r v e r i n g van P.E.G.
I
I n eerste i n s t a n t i e is de bak a f g e k e u r d , a a n g e z i e n e e n i j z e r e n afvoejr- p i j p j e was a a n g e b r a c h t . Bovendien b l e e k de bodem van de bak n i e t h o ~ i - z o n t a a l t e z i j n . Na h e t h e r s t e l l e n v a n d e z e e u v e l s h e e f t nog geen c o n - t r o l e p l a a t s g e v o n d e n . Voor h e t v e r d e r e programma van e i s e n : z i e b i i j - l a g e 2. I.
, .
1
. ':,...
1
I .I
. .
1 fi
, :
1 , .
1.
~, . . . . . .
B i j l a g e 9 Blad 2
.
7 . RondvraagGeen bijzonderheden.
8 . ' v a s t s t e l l i n g volgende v e r g a d e r i n g . .
. .
Deze z a l worden gehouden op maandag 19 november t e Ketelhaven. : Aanvang 10.00 u u r .
. . i
. , . .
. -. .
Bi j l a g e 10
. .
V e r s l a g van d e v e r g a d e r i n g van de Werkgroep N a t h o u t c o n s e r v e r i n g d.d. 1 9 november 1973
Aanwezlg: de h e r e n Munnikendam, C r b v e c o e u r , J . de J o n g , Van d e r Heide ( v o o r z i t t e r ) , Eenkhoorn, . . S. de J o n g ( n o t u l i s t ) .
Afwezig : de h e r e n B r o n g e r s e n D e Weerd.
. .
1. Opening
D e v o o r z i t t e r o p e n t de v e r g a d e r i n g met e e n b i j z o n d e r woord van welkom, t o t de h e e r Eenkhoorn, d i e d e z e v e r g a d e r i n g voor de eerste maal b i j - ..;'
woont
.
2 . Mededelingen
.. .
U i t Zwammerdam i s eeri p u n t van e e n boomstamkano b i n n e n g e b r a c h t , H e t i s z e e r w a a r s c h i j n l i j k d a t de eerste v o n d s t e n b i j ~wammerdain s t d k k e n z i jn d i e b i j de nu b i n n e n g e b r a c h b k a n o b e h o r e n . D i t z a l n a d e r o n d e r z o c h t worden. Tevens i s e e n r o e r van h e t s c h i p u i t Zwammerdam n a a r K e t e l h a - ven g e b r a c h t . Aangezien h e t b e r g e n van h e t s c h i p te Zwammerdam v e e l m o e i t e , t i j d e n g e l d g a a t k o s t e n , z a l o v e r l e g g e p l e e g d worden t u s s e n R i j k s d i e n s t voor de I J s s e l m e e r p o l d e r s , I n s t i t u u t voor p r a e - ' e n pro- ' . h i s t o r i e van de U n i v e r s i t e i t i n Amsterdam e n h e t M i n i s t e r i e van Cul- t u u r , R e c r e a t i e e n ~ a a t s c h a p p e l i j k Werk.
3. V e r s l a g v e r g a d e r i n g 15-10-1973
Naar a a n l e i d i n g van h e t b e s l u i t i n de v o r i g e v e r g a d e r i n g om f o r m a l i n e te g e b r u i k e n om a l g e n g r o e i t e g e n t e g a a n , merkt de h e e r Munnikendam o p d a t u i t e e n onderzoek i s g e b l e k e n d a t d i t voor h e t c o n s e r v e r e n n a d e l i g e g e v o l g e n k a n hebben. Andere middelen d i e n i e t n a d e l i g b l i j k e n , z i j n thymol e n t e g a l 51 B.
B e s l o t e n wordt om thymol te g e b r u i k e n m e t e e n c o n c e n t r a t i e van 1 0 0 mg p e r 1 a 2 l i t e r . D e eer Landsman z a l d e bakken r e e d s d o o r s p o e l e n i n a f w a c h t i n g van de t h 01, welke door h e t l a b o r a t o r i u m z a l worden be-
s t e l d .
it. I
4 . O n d e r z o e k s r e s u l t a t e n I
De h e r e n ~ u n n i k e n d a m l e n C r h v e c o e u r b e g i n n e n b i n n e n k o r t e e n p r o e f m e t h e t s p o e i e n van g l y c o l m t i t h i c r y l a a t . D e t e m p e r a t u u r t i j d e n s de p r o e f z a l
6 .
1 5 C z i j n .
D e h e e r Landsman t o o e t e e n m a s t w o r t e l t j e e n e e n d o o s j e met z w a v e l s t o k k e n , d i e o p d e z e l f d e w i j z e z i j n gefmpregneerd z o a l s i s weergegeven i n de b i j - l a g e behorend b i j h e t v e r s l a g van de v e r g a d e r i n g 15-10-1973.
De h e e r Van d e r Heide s t e l t 'Voor om de h e e r Landsman i n de g e l e g e n h e i d te s t e l l e n door te gaan m e t e x p e r i m e n t e r e n . 1 , .
D e v e r g a d e r i n g i s h e t h i e r we1 mee e e n s , maar de h e e r D e J o n g i s van mening d a t nagegaan'moet worden wat er t i j d e n s h e t i m p r e g n e r i n g s p r o c e s
g e b e u r t . D i t l a a t s t e i k a n b e t e r o p h e t l a b o r a t o r i u m gebeuren a a n g e z i e n ) ' de m o g e l i j k h e i d t o t groefnemingen d a a r beter aanwezig i s . De h e e r
D e J o n g Z a l e e n v o o r s t e l doen om bakken t e l a t e n maken, z o d a t zoW-311 'oq h e t l a b o r a t o r i u m a l s l d o o r de h e e r Landsman i n Ketelhaven kan worden /ge- e ~ ~ e r i k e n t e e r d .
1 !
B i j l a g e 10 B l a d 2
5. Werkprogramma
Met de h e r e n Z e l h o r s t e n Van Denzel i s o v e r l e g g e p l e e g d o v e r de i n - r i c h t i n g v a n . d e nieuwe bak. D e h e e r De J o n g d e e l t mede, d a t de i n r i c h - t i n g van de bak n i e t door de R i j k s d i e n s t v o o r de I J s s e l m e e r p o l d e r s maar d o o r e e n f i r m a u i t Dronten a a n g e b r a c h t z a l worden.
Over de a a n te l e g g e n verwanning z a l nog o v e r l e g worden g e p l e e g d . Wat b e t r e f t de s c h e p e n u i t Zwammerdam b e s l u i t de v e r g a d e r i n g om risi- c o ' s t e v e r m i j d e n g e e n nieuwe c o n s e r v e r i n g s m e t h o d e t o e t e p a s s e n , maar de methode met PEG 4000 e n w a t e r toe t e p a s s e n . Zodra de nieuwe bak i n w e r k i n g i s g e t r e d e n z a l bekeken moeten worden h o e v e e l nieuwe babken nog a a n g e s c h a f t moeten worden, w a a r b i j de f i n a n c i e l e consequen- t i e h i e t u i t h e t oog v e r l o r e n mogen worden.
D D h e e r Van d e r Heide s t e l t voor begin december te v e r g a d e r e n e n d a a r - b i j ook de h e r e n S e g e r e n e n Z e l h o r s t u i t te nodigen.
D e datum van dgze v e r g a d e r i n g z a l n a d e r worden bekend gemaakt.
7 . S l u i t i n g
