Tijdens Pronktuin werkt u aan verschillende doelstellingen die zijn opgenomen per onderdeel van het lesprogramma.

(1)

Welkom bij Paleis Het Loo!

U gaat met uw klas het lesprogramma ´Pronktuin´ volgen. Hierbij hoort een

voorbereidende les op school (60 minuten), een bezoek aan de tuinen van Paleis Het Loo (90 minuten) en een afrondende les in de klas (60/90 minuten).

Tijdens ‘Pronktuin’ werkt u aan verschillende doelstellingen die zijn opgenomen per onderdeel van het lesprogramma.

De les ´Pronktuin´ sluit daarmee aan bij de kerndoelen van de leergebieden

´Oriëntatie op jezelf en de wereld´ en ´Kunstzinnige oriëntatie.´

In deze handleiding vindt u tips en alle materialen die u tijdens het lesprogramma kunt gebruiken. Heeft u vragen over ´Pronktuin´? Neem dan gerust contact met ons op. Wij zijn te bereiken via info@paleishetloo.nl of per telefoon: 055-5772400.

(2)

Voorbereidende les (60 minuten)

Tijdens de voorbereidende les werken leerlingen aan de volgende doelstellingen:

• Ik maak kennis met het hofleven in de paleistuin.

• Ik maak kennis met een koninklijke paleistuin uit de 17e eeuw.

• Ik weet wie er vandaag en vroeger werk(t)en in de tuin.

• Ik ontdek verschillen tussen toen en nu.

• Ik heb respect voor verschillende kunstvoorwerpen.

De voorbereidende les bestaat uit drie stappen: ‘achtergrondinformatie en beroepen in en om het paleis’, ‘een beroep uitgelicht’ (de citrusboomverzorger) en ‘oriënteren en navigeren in de paleistuin’. We raden u van harte aan de voorbereiding in zijn geheel uit te voeren. Met een goede voorbereiding verzekeren wij een groter succes en leerervaring. Door alle informatie vooraf kunnen de leerlingen hun opgedane kennis toepassen op wat ze zien in de tuinen. Ook zijn ze bijvoorbeeld beter in staat hetgeen ze zien op waarde te schatten. Met name stap 3 is van groot praktisch belang, omdat de leerlingen hier oefenen met het lezen van de plattegrond van de paleistuin.

Benodigdheden:

• PowerPoint

• Per leerling schrijfmateriaal en papier (voor het zelfstandig beantwoorden van vragen)

STAP 1 > Achtergrondinformatie en beroepen in & om Paleis Het Loo

U geeft een voorbereidende les in de klas met behulp van de PowerPoint-presentatie.

De leerlingen maken kennis met enkele beroepen uit de 17e eeuw en het leven aan het hof. Aan het eind van deze les kunnen de leerlingen:

• Bewoners van Paleis Het Loo herkennen en benoemen.

• Beroepen uit de tuin in de 17e eeuw benoemen.

• Vertellen over de tijd waarin en de plaats waar het paleis is gebouwd.

• Beschrijven hoe de tuin van Paleis Het Loo eruit ziet en waarom.

• Zich oriënteren en navigeren met behulp van de plattegrond van de paleistuin.

2

pronktuiN

STAP 1

Het paleis, de bewoners en beroepen in en om het paleis

STAP 1

Dia 1 > Introductie

De volgende 10 dia’s geven informatie over het paleis, de bewoners en beroepen in en om het paleis.

Dia 2 >

Dit is Paleis Het Loo vanuit de lucht. Bekijk het filmpje.

https://www.youtube.com/watch?v=pIWMzwedSqg Vraag: Inventariseer onder de leerlingen wie al eens bij het paleis is geweest. Wat weten ze er nog van? Wat vonden ze toen het mooist of het meest indrukwekkend? Als leerlingen er nog niet eerder zijn geweest kunt u vragen wat ze verwachten van het paleis en van de tuin. Wat zou er te zien kunnen zijn? Wat verwacht je in een koninklijke tuin?

(3)

Dia 3 >

Vertel dat het paleis nu wordt verbouwd en dat u de paleistuin gaat bezoeken met de klas.

Vraag: Vraag aan de leerlingen of zij weten of er nog iemand woont op Paleis Het Loo.

Nee, er woont niemand van de koninklijke familie in het paleis. Het is een museum geworden en dat zorgt ervoor dat wij er gemakkelijk op bezoek kunnen. In een museum, en ook in de paleistuin, staan veel koninklijke, oude en unieke spullen. Als bezoekers moeten we daar goed mee omgaan.

Dia 4 >

Vraag: Inventariseer of de leerlingen weten wie de mensen op de foto zijn.

Onze Koning Willem-Alexander en Koningin Máxima en hun dochters Amalia, Alexia en Ariane. De koninklijke familie woont dus niet op Paleis Het Loo, maar op Huize Eikenhorst in Wassenaar (vlakbij Den Haag).

Dia 5 >

Hier zie je de allereerste bewoners van Paleis Het Loo, koning-stadhouder Willem III en zijn vrouw Mary Stuart II uit Engeland. Zij hebben in 1686 het paleis laten bouwen op deze plek in Apeldoorn.

Dia 6 >

In de tijd van Willem en Mary zag de Veluwe er heel anders uit dan nu. Kijk maar naar dit schilderij. Je ziet een koninklijke stoet op weg naar het paleis.

Vraag: Inventariseer welke verschillen de leerlingen zien tussen toen en nu. Kijk naar de manier van reizen, de kleding en het landschap (in vergelijking met de uitgestrekte bossen van de huidige Veluwe).

Reizen tussen de paleizen

Willem en Mary hadden meerdere paleizen en reisden dus regelmatig heen en weer tussen hun paleizen. Paleis Het Loo was een zomerpaleis. Voordat Willem en Mary naar Paleis Het Loo reisden, ging een stoet met paarden, koetsen en bedienden al op weg naar Apeldoorn om spullen ernaartoe te brengen en alles voor te bereiden.

Vanuit Den Haag duurde het wel meer dan een week om naar Paleis Het Loo te reizen.

Vraag: Welke beroepen hebben met het reizen in de 17e eeuw te maken? Denk aan:

koetsiers, ruiters, bedienden, koks, jagers.

(4)

4

Dia 7 >

Een andere reden waarom Paleis Het Loo juist in Apeldoorn gebouwd werd, was omdat Willem veel van jagen hield. Op de Veluwe was erg veel wild in de 17e eeuw.

Vraag: Welke beroepen hebben met jagen en bosbeheer te maken? Denk aan: jagers (eten en trofeeën), houthakkers (brandhout, hout voor meubels, versieringen en gebouwen), houtdragers.

Dia 8 >

Achter het paleis lieten Willem en Mary een prachtige tuin aanleggen. De tuin bij het paleis nu, is een museumtuin. Het is precies zo gemaakt als in de 17e eeuw.

Vraag: Apeldoorn was zo ver weg van Den Haag en van zijn andere paleizen. Waarom wilde Willem juist op deze plek een paleis?

Willem wilde graag een siertuin met fonteinen. Dit vond men in de 17e eeuw erg mooi. Paleis Het Loo ligt op één van de laagste plekken in de omgeving.

Het water uit de buurt stroomt door buizen van hoog naar laag naar de tuin toe, waardoor spectaculaire fonteinen mogelijk zijn. Soms van wel veertien meter hoog!

Vraag: Inventariseer met de leerlingen: wat zie je allemaal in de tuin als je kijkt naar deze foto?

Vijvers, fonteinen, goud, haagjes, struiken, grindpaden, vazen, trappen, etc.

(5)

Dia 9 >

De koning en koningin deden in het paleis natuurlijk ook niet alles zelf.

Vraag: Wie werken er voor de koning en de koningin?

Wie doet de was? (wasmeisjes). Wie draagt de sleutels bij zich? (een lakei of stalmeester). Wie zorgt voor het eten van de koning? (een boerin en kok) en wie dekt de tafels? (een dienstmeisje of lakei). Zo zijn er veel mensen die in en om het paleis werken.

Vraag: Kunnen de leerlingen nog meer koninklijke beroepen bedenken?

Dia 10 >

Hier zie je een oude foto van het keukenpersoneel van de koning.

Tijdens de diners werd uitgepakt met prachtig servies, mooie bloemen en natuurlijk bijzonder eten.

Vraag: Welke beroepen hebben met het eten in het paleis te maken? Denk aan: kok, lakei (bedienen), kaarsenaansteker, haardaansteker, kamermeisje (dekt de tafel), wasmeisje (zorgt voor schone servetten en tafelkleden).

Dia 11 >

Vraag: Wat is hier aan de hand?

Je ziet gedekte tafels, een prachtige koninklijke zaal en veel deftig geklede mensen. Je ziet hier een koninklijk banket zoals dat er tegenwoordig uit kan zien.

Vraag: Welk beroep zie je hier?

Lakei. Dit is de ober van de koning, die helpt met het opdienen en afruimen van de maaltijd.

(6)

6

Dia 12 > Beroepen brainstorm (in groepjes of klassikaal)

De leerlingen gaan nu in groepjes of klassikaal brainstormen/mindmappen om verschillende

beroepen te bedenken die in en om het paleis zouden kunnen voorkomen. Dingen die wij tegenwoordig zelf doen, werden toen voor je gedaan. In de 17e eeuw waren er dus ontzettend veel beroepen, waarvan we sommige niet eens meer kennen. Een aantal beroepen bestaat niet meer, dus u mag de leerlingen best op weg helpen.

Denk bijvoorbeeld aan:

• Lakei

• Klokkenopwinder

• Bloemist

• Wasmeisje

• Kamermeisje

• Kok

• Jager

Vraag: Zou iemand die dit beroep in de 17e eeuw uitoefende daar zelf voor gekozen hebben?

Nee, beroepen gingen vaak over van vader op zoon en van moeder op dochter. Net zoals dat bij Willem en Mary het geval was. Tegenwoordig kunnen de meeste mensen in Nederland zelf bepalen welk beroep ze uit willen oefenen.

Vraag: Is dit een verbetering ten opzichte van de 17e eeuw? Waarom wel of niet?

Neem in de discussie mee dat mensen tegenwoordig veel vrijer zijn dan in de 17e eeuw. Bovendien

hebben mensen meer kansen. Je kunt klimmen op de sociale ladder. In de 17e eeuw was dat niet zo.

Iemand die voor een dubbeltje geboren werd, werd bijna nooit een kwartje, is een gezegde. Tegelijkertijd bestaan er nu heel veel keuzemogelijkheden en veel opleidingsmogelijkheden. Dat maakt kiezen soms lastig. In de 17e eeuw hoefden mensen zich daar niet druk over te maken.

pronktuiN

Uitgelicht, de Citrusboomverzorger

STAP 2

• Fruitplukker

• Jammaker

• Kaarsenmaker

• Kaarsenaansteker

• Waterdrager

• Houtdrager

• Haardaansteker enzovoort.

(7)

STAP 2 > Een beroep uitgelicht: citrusboomverzorger

De volgende vijf dia’s geven informatie over het beroep de citrusboomverzorger. Op dit moment kom je geen citrusbomen tegen in de tuin, maar wel op het Stallenplein.

In de 17e eeuw stond de tuin er ook vol mee! Het beroep citrusboomverzorger was vroeger belangrijk, maar nu nog steeds! Eén van de tuinmannen bij Paleis Het Loo is nu ook specialist in deze speciale boomsoort.

pronktuiN

Uitgelicht, de Citrusboomverzorger

STAP 2

Dia 12 >

Dia 13 >

Je ziet hier een detail, een klein stukje, van het gouden toegangshek van het paleis.

Vraag: Wat zie je?

Het is een klein boompje in een pot, met bolletjes eraan. Het is een vruchtboompje.

Vraag: Bedenk met elkaar wat nu, naast de kleuren van de Nederlandse vlag, de belangrijkste kleur is voor ons land.

Help als dat nodig is met het benoemen van voetbal, bijvoorbeeld.

Vraag: Welke vrucht heeft ook die kleur?

Appeltjes van oranje (sinaasappels), dit boompje is een oranjeboompje.

Dia 14 >

Hier zie je citrusvruchten.

Vraag: Wat zijn citrusvruchten?

De bekendste citrusvruchten zijn de sinaasappel, de citroen, en de mandarijn. Ook de limoen en de grapefruit behoren tot de familie van de citrusvruchten.

Vraag: Waarom verzamelden Willem en Mary sinaasappelbomen? Je hebt vast weleens gehoord van Willem van Oranje. Dat is de eerste van de familie met deze achternaam. Het oranjeboompje is een belangrijk symbool geworden voor onze koninklijke familie. Een oranjeboompje staat voor vruchtbaarheid en ontwikkeling, want er zitten altijd bladeren en vruchten aan deze boom.

(8)

8

Vraag: Waar komen deze bomen oorspronkelijk vandaan? Uit warme landen in Azië en later ook uit Spanje. Wist je dat ons woord sinaasappel afkomstig is van ‘China’s appel’?

Vraag: Hoe kwamen deze bomen in Nederland?

Door middel van handelsroutes via het land en de zee.

Het was heel kostbaar om deze bomen naar Nederland te halen. Alleen hele rijke mensen konden dat betalen. Willem en Mary lieten met deze verzameling oranjebomen dus zien dat ze erg voornaam en rijk waren: ze hadden een pronktuin!

Het was een hele kunst om in het koude natte

Nederland een oranjeboompje te onderhouden, laat staan een hele verzameling!

Vraag: Hoe zou je dat kunnen oplossen? Hoe kun je nu zo’n warm-weer boompje in Nederland goed laten groeien? Denk hierbij aan: het beschermen voor koud weer (vorst!) in een plantenkas, het laten komen van een expert uit het land van herkomst.

Dia 15 >

Hier zie je de grote kas bij Paleis Het Loo. De citrusbomen staan hier tijdens de wintermaanden.

Sommige van deze bomen zijn al meer dan 300 jaar oud en komen dus uit de tijd van Willem en Mary!

Dia 16 >

Zo staan de bomen normaal gesproken tijdens de zomermaanden in de tuin van het paleis. Tenminste, als het paleis niet in verbouwing is.

Nu staan de bomen op het Stallenplein. Je loopt er langs als naar de paleistuin loopt.

Dia 17 >

Hier zie je de eettafel van de koning. Willem en Mary lieten graag zien dat ze een oranjeboomverzameling hadden. Kijk maar naar deze gedekte tafels, er zijn heel wat sinaasappels gebruikt! Wist je dat deze vruchten eigenlijk niet zo lekker waren? Door de kou in Nederland waren de sinaasappels bitter en niet zo zoet als hoe wij ze nu kennen. Daarom verwerkten ze deze vruchten met suiker, dat noem je konfijten.

(9)

STAP 3 > Oriënteren en navigeren in de paleistuin Leerlingen werken bij dit onderdeel aan de volgende doelstelling:

• Ik oefen met het lezen van en navigeren met een plattegrond.

De volgende dia’s zijn bedoeld om alvast te oefenen met het lezen van de plattegrond van de paleistuin.

Tijdens het bezoek aan de tuin werken de leerlingen in kleine groepjes ook met de plattegrond van de tuin.

Wat kun je zien op deze plattegrond en hoe kom je van A naar B?

De vragen en opdrachten bij de dia’s kunt u individueel, in kleine groepjes, of klassikaal behandelen (of een combinatie daarvan).

Dia 18 >

Je ziet hier een plattegrond van het paleis, de tuin en een stuk van het park er omheen.

Vraag: Wat valt je op als je kijkt naar de vorm van het paleis en de tuin, van bovenaf gezien?

De vorm van de tuin en het paleis is hoekig, dat is heel anders dan de omgeving van het paleis met kronkelpaden en veel bomen. De lijnen in de tuin zijn allemaal recht. Als je goed kijkt zie je dat links en rechts bijna helemaal gelijk is! Het ontwerp van de tuin is spiegelbeeld: symmetrisch.

Optie: Speel kort met elkaar ‘ik zie, ik zie wat jij niet ziet…’

a. …een wit vierkant in een blauw rondje.

Zie je de blauwe vijver links van de tuin, met het vierkante witte blokje erin? Dat is Het Oude Loo, een oud Middeleeuws kasteel. Dat kasteel stond er al vóórdat het paleis werd gebouwd!

b. …een rechthoekig doolhof búiten de paleistuin.

Onder het kasteel zie je een rechthoekig vlakje, daar is een doolhof. Je ziet het aan de smalle hegjes.

c. …een parkeerplaats met auto’s erop. Dat is de dienstparkeerplaats, voor de mensen die in het paleis werken. Dat was er nog niet in de tijd van Willem en Mary natuurlijk…

pronktuiN

Oriënteren en navigeren in de paleistuin

STAP 3

(10)

10

Dia 19 >

We zoomen een stukje meer in op de paleistuin.

Vraag: Waar klopt het spiegelbeeld niet?

Kijk maar links en rechts van het paleis. Links zie je een vierkant grasveld met één boom erop. Rechts van het paleis zie je een tuin, maar ook stuk extra paleis.

Toen koningin Wilhelmina in dit paleis woonde, heeft zij links van het paleis een boom geplant en rechts van het paleis een aantal kamers bij laten bouwen.

Daardoor zijn het paleis en de tuin nu niet meer helemaal symmetrisch.

Vraag: Wat zie je allemaal in de tuin?

Hoe herken je water, wandelpaden, gras, bomen, gebouwen?

Vraag: Wat valt je op aan plaats van het water?

Op iedere belangrijke kruising is een vijver of fontein (zoals we in het echt zullen zien). Waarom op die plek?

Dan valt het extra goed op!

Dia 20 >

Vraag: Waar staat de fotograaf? Kijk goed naar deze foto én naar de plattegrond van de tuin.

Is de foto gemaakt vanaf plek A, plek B of plek C?

Antwoord: A.

Zie je de witte halfronde gebouwen aan de bovenzijde van de plattegrond? Dat zijn de colonnades, een zuilengang waar je onder kunt zitten. Je kunt er ook bovenop staan en dan heb je een mooi uitzicht op de tuin.

Dia 21 >

Waar staat de fotograaf? Kijk goed naar deze foto én naar de plattegrond van de tuin.

Antwoord: B.

Dia 22 >

Antwoord: A.

a

b c

a b

c a b

c

a b

a c b

c

(11)

Dia 23 >

Antwoord: B.

Dia 24 >

Antwoord: B.

a

b c

a b c

a cb

Bezoek Paleis Het Loo (90 minuten)

Tijdens het bezoek aan de tuinen van Paleis Het Loo werken de leerlingen aan de volgende doelstellingen:

• Ik leer om samen te werken met mijn klasgenoten.

• Ik ontdek verschillen en overeenkomsten over de tuin tussen toen en nu.

• Ik oefen met het lezen van een plattegrond.

• Ik maak kennis met een koninklijke paleistuin uit de 17e eeuw.

• Ik maak kennis met het hofleven in de paleistuin.

• Ik weet wie er vandaag en wie er vroeger in de tuin werkten.

Bij het Entreegebouw van Paleis Het Loo wordt u met uw klas ontvangen door de museumdocent. Wij verzoeken u de bevestiging van de museumles mee te nemen.

De klas gaat in vijf groepen van 5 á 6 leerlingen de tuin bezoeken.

Tijdens het spel dat centraal staat, oefenen leerlingen met het navigeren op basis van een plattegrond, koppelen ze een plek en een foto aan een inhoudelijk verhaal, doen ze diverse opdrachten en krijgen ze (voorgelezen) informatie van de begeleider.

Met iedere behaalde opdracht verdienen ze een puzzelstuk. Als afronding van de museumles worden de puzzels gemaakt en bespreken we met elkaar de uitkomst van de puzzels.

Aandachtspunten voor het bezoek:

• Verdeel de klas van tevoren in vijf groepen.

• Iedere groep heeft tenminste één begeleider nodig (leerkracht of ouder), die actief met de groep het spel uitvoert.

(12)

12

Afrondende les (60 – 90 minuten)

Tijdens de afrondende les werken leerlingen aan de volgende doelstellingen:

• Ik oefen met het lezen van en navigeren met een plattegrond.

• Ik leer onderzoeken en samenwerken met mijn klasgenoten.

• Ik verwerk mijn nieuwe kennis in een afsluitende opdracht.

STAP 1 > Bespreek het bezoek kort na.

Wat vonden de leerlingen ervan? Was de paleistuin zoals ze verwacht hadden? Welke koninklijke beroepen kenden ze nog niet?

STAP 2 > Verwerking

Als afronding beschrijven we hier drie opties die u kunt gebruiken als afronding van de museumles. We adviseren u tenminste één van deze opties uit te voeren.

Verwerking optie 1: Oefenen met kaartlezen

Laat de leerlingen vragen bedenken voor elkaar, met de plattegrond (dia 19) van de tuin op het scherm in de klas getoond. Onderstaand zijn twee opdracht suggesties opgenomen om verder te oefenen met kaartlezen. Mogelijk in tweetallen uit te voeren of klassikaal te bespreken.

a. Afstand berekenen met de plattegrond.

- Bepaal de schaal van de plattegrond. Meet op de digitale of geprinte plattegrond de breedte van de bovenkant van de trap achter het paleis.

In werkelijkheid is de trap 6 meter breed. Steldat dit 1 centimeter is, is de schaal van de plattegrond 1 cm = 6 meter.

- Vervolgens geeft u de leerlingen de opdracht om te berekenen wat de afstand is van A naar B. U bepaalt zelf welke locaties dat zijn.

- De leerlingen meten met een liniaal de afstand in centimeters op de plattegrond en maken vervolgens een vergelijksom om de afstand in werkelijkheid te berekenen.

b. De leerlingen maken de zin af: Ik sta in de tuin en ik zie…

In welk deel van de tuin past deze uitspraak?

Verwerking optie 2: Creatief aan het werk als koninklijke tuinarchitect.

Wat vond je het mooist in de tuin? Wat zou je in een koninklijke tuin van nu ook doen, en wat juist niet? Teken, knip, plak, schilder je eigen (symmetrische) plattegrond van een koninklijke tuin. Bespreek met elkaar de eisen: waar moet de tuin aan voldoen?

Moet het bijvoorbeeld symmetrisch zijn? … fonteinen hebben? … sinaasappelbomen bevatten?

Verwerking optie 3: Bedenk een verhaal-speurtocht in de koninklijke tuin.

Spoorzoekertje, dat hebben de leerlingen vast weleens gedaan.

Bedenk een spoorzoek-opdracht in de tuin. Laat de leerlingen voor zichzelf een verhaalroute schrijven, die je brengt naar een ‘schat’. Waar ligt de schat verstopt?

Bijvoorbeeld: Ik begin met lopen bovenaan de linker watertrap, bovenop het talud. Ik loop richting de bomenlaan in het midden van de tuin en loop de trap af naar beneden.

Onderaan de trap ga ik linksaf, over de stenen brug over het kanaaltje. Na de brug sla ik linksaf en ik sta voor een grote poort. Hier ligt de schat.

Kunnen de leerlingen aanwijzen waar de schat ligt op de kaart? U kunt verschillende leerlingen een beurt geven die hun verhaalroute door de tuin opgeschreven hebben.