Weergave van Gebouwen van posterijen, telegrafie en telefonie in Leiden 32-48

(1)

Gebouwen van posterijen, telegrafie en telefonie in Leiden 1850-1920

Henk van de Schoor

De Postwet van 1850 en de postkantoren

Wat de posterijen betreft is vooral de Postwet van april 1850 belangrijk geweest voor de ontwikkeling van het traditionele postgebouw. D e z e wet k w a m voort uit de opvatting van de Jonge Liberalen dat het, in het belang van handel en industrie, de plicht van de rijksoverheid was o m voor een goede infrastructuur te zorgen. Uit de Postwet spreekt dezelfde geest als uit de nieuwe Grondwet van 1848. De afstand tussen overheid en burger moest worden verkleind en de burger diende in staat te worden gesteld invloed uit te oefenen op de landspolitiek.' D e n i e u w e P o s t w e t werd u i t g e v a a r d i g d d o o r Mr. P.P. van B o s s e , minister van Financiën in het Eerste Kabinet T h o r b e c - ke ( 1 8 4 9 - 1 8 5 3 ) . De meerderheid van de in totaal 35 artikelen had betrekking op het briefport; slechts twee artikelen hadden direct betrekking o p de vestiging van postkantoren: "Art. 6.

E r worden postkantoren gevestigd in de g e m e e n t e n , door O n s aan te wijzen." en "Art. 22. (...) In elke g e m e e n t e van het Rijk w o r d t a c h t e r e e n v o l g e n d e en zoodra de o m s t a n d i g h e d e n dit toelaten, e e n e g e l e g e n h e i d tot het o n t v a n g e n en v e r z e n d e n van brieven met de post g e o p e n d . (...)."

D e t o e z e g g i n g dat i e d e r e N e d e r l a n d s e g e m e e n t e in staat z o u w o r d e n g e s t e l d o m een p o s t v e s t i g i n g te o p e n e n , b e t e - k e n d e g e e n vrijbrief aan de g e m e e n t e l i j k e o v e r h e d e n v o o r het e i g e n m a c h t i g en o n g e l i m i t e e r d o p e n s t e l l e n v a n p o s t - k a n t o r e n . Het v e s t i g i n g s b e l e i d w e r d nu w e l i s w a a r v e r s o e - p e l d , m a a r s e l e c t i e en tijdstip b l e v e n strikt in h a n d e n v a n de r i j k s o v e r h e i d . Vier m a a n d e n later v o l g d e de c o n c r e t e u i t w e r k i n g v a n d e n i e u w e P o s t w e t . In d e v o r m v a n e e n m i n i s t e r i e e l b e s l u i t w e r d e e n lijst u i t g e b r a c h t m e t d e n a m e n van de 120 p l a a t s e n w a a r i n p o s t k a n t o r e n g e v e s t i g d z o u d e n w o r d e n . In d e t e k s t w e r d s t e e d s g e s p r o k e n o v e r ' p o s t k a n t o r e n * , m a a r d u i d e l i j k is dat het d a a r b i j g i n g o m ' h o o f d p o s t k a n t o r e n ' . D e z e k w a m e n o n d e r d e l e i d i n g v a n e e n ' p o s t d i r e c t e u r ' .

De selectie van h o o f d p o s t k a n t o r e n w a s verre van w i l l e k e u - r i g ; naast d e g r o t e steden A m s t e r d a m en D e n H a a g en de p r o v i n c i e h o o f d s t e d e n w a r e n het altijd w o o n p l a a t s e n d i e v a n w e g e h a n d e l , s c h e e p v a a r t en i n d u s t r i e e e n g a r a n t i e b o d e n op v o l d o e n d e o m z e t . D i e n s t v e r l e n i n g aan het publiek en k o o p m a n s g e e s t gingen hand in h a n d .

Daarnaast werd in de d a a r o p v o l g e n d e jaren overal in het land nog een groot aantal ' h u l p p o s t k a n t o r e n ' g e o p e n d . Deze werden vrijwel altijd ondergebracht in één vertrek in een bestaand pand en beheerd d o o r een ' b r i e v e n g a a r d e r ' . De openingstij- den waren beperkt tot een paar uur per dag. De h u l p p o s t k a n - toren k w a m e n in plaats van de vroegere ' b e s t e l h u i z e n ' . T w e e w e k e n na het u i t v a a r d i g e n van de n i e u w e P o s t w e t v o l g d e een ministerieel r o n d s c h r i j v e n aan alle p o s t d i r e c t e u - ren ( C i r c u l a i r e 4 1 1 ) . Daarin zette de m i n i s t e r n o g e e n s uit- een w a t de a c h t e r g r o n d e n van de u i t v a a r d i g i n g van de Post- wet w a r e n g e w e e s t . O o k m a a k t e hij daarin duidelijk dat de v e e l g e h o o r d e k l a c h t e n o v e r t r a a g h e i d v a n b e s t e l l i n g en slechte d i e n s t v e r l e n i n g o n m i d d e l l i j k d i e n d e n te w o r d e n ver- h o l p e n . Bij de h e r v o r m i n g van de dienst r e k e n d e de m i n i s t e r o p de steun, m e d e w e r k i n g en m a x i m a l e inzet van het voltal- lige p e r s o n e e l van de posterijen.

O m aan d e z e r e g e l m a t i g e w i s s e l i n g en de betrekkelijke wil- l e k e u r in de k e u z e v a n de l o c a t i e s e e n e i n d e te m a k e n , b e s l o o t de p o s t a d m i n i s t r a t i e in 1869 het roer inzake het pan- d e n b e l e i d o m te g o o i e n . Voortaan m o e s t g e z o c h t w o r d e n naar g e s c h i k t e , p e r m a n e n t e v e s t i g i n g e n . D a a r m e e werd het v a s t e p o s t g e b o u w a n n e x d i e n s t w o n i n g g e ï n t r o d u c e e r d . De taak o m te zorgen v o o r v a s t e p o s t g e b o u w e n legde het rijk bij de g e m e e n t e n neer, of, o n d e r b e p a a l d e o m s t a n d i g h e d e n , o o k bij p a r t i c u l i e r e n . D e z e k o n d e n nu een b e s t a a n d pand inrichten tot p o s t g e b o u w met d i r e c t e u r s w o n i n g of het initiatief n e m e n tot n i e u w b o u w . Vervolgens werd dat n i e u w e of v e r b o u w d e p a n d aan het rijk v e r h u u r d , m e e s t a l v o o r e e n p e r i o d e van tien jaar. Als de g e m e e n t e e i g e n a a r w a s van een p o s t g e b o u w , w a s h e t e e n ' g e m e e n t e g e b o u w ' . H e t p o s t g e - b o u w waarin het p o s t k a n t o o r was o n d e r g e b r a c h t d i e n d e op de b e g a n e g r o n d te b e s c h i k k e n o v e r e e n ' k a n t o o r l o k a a l * v o o r de b e a m b t e n , een ' w a c h t k a m e r ' of ' w a c h t z a a l ' v o o r het p u b l i e k en e e n ' b e s t e l l e r s k a m e r ' v o o r de p o s t b e s t e l l e r s . K a n t o o r l o k a a l en w a c h t k a m e r w a r e n van e l k a a r g e s c h e i d e n d o o r een h o o g , h o u t e n ' l o k e t t e n f r o n t ' w a a r i n zich een of m e e r d e r e loketten b e v o n d e n . De w o n i n g van de p o s t d i r e c - teur lag ofwel o p d e v e r d i e p i n g ofwel g e d e e l t e l i j k o p de v e r d i e p i n g en gedeeltelijk op de b e g a n e g r o n d .

P A G I N A ' S 3 2 - 4 8

(2)

B U L L E T I N K N O B 2 O O 7 - I 3 3

Afb. 1. Het postgebouw aan de Breestraat. Toestand 1872-1895 (fotocollectie Regionaal Archief Leiden (RAL) PV12002)

Postgebouwen 1850-1877

D e mogelijkheid zelf het initiatief te nemen tot n i e u w b o u w speelde in de optiek van de rijksoverheid tussen 1850 en 1877 een te venvaariozen rol; in d e eerste k w a r t - e e u w na het uitko

men van de Postwet van 1850 werd slechts een tiental n i e u w e rijkspostgebouwen en rijkspost- en -telegraafgebouwen g e r e aliseerd. Voor de grotere d a a r o n d e r zocht het rijk zelf e e n b o u w m e e s t e r ( A m s t e r d a m 1854: C. O u t s h o o r n ) : voor de klei

nere (Deventer, Z w o l l e , beide uit 1873) b e n a d e r d e het rijk de gemeentearchitect van de betreffende plaats voor het o p m a ken van het bestek. Het postgebouw van Rotterdam (1871) is een verhaal apart; dat o n t w e r p werd v a n w e g e de aanleg van een spoorlijn d w a r s o v e r de Blaak "meegenomen" d o o r de S t a a t s s p o o r w e g e n . Het o n t w e r p w a s a f k o m s t i g van N . T . Michaelis en W.C. Metzelaar.

De overige 90 nieuwe postkantoren die geopend werden tus

sen 1850 en eind 1877, waren vrijwel allemaal ondergebracht in g e m e e n t e g e b o u w e n . In o n g e v e e r twintig van de gevallen

ging het daarbij om nieuwbouw, maar de meerderheid betrof bestaande panden die tot p o s t g e b o u w of post- en telegraafge- b o u w waren ingericht of verbouwd.

Het postgebouw van Leiden 1872

De postgeschiedenis van Leiden gaat terug tot het begin van de 18de eeuw. In 1735 is er al sprake van de 'directeur van het stedelijk postcomptoir*. Dan is er ook al sprake van de locatie van de B r e e s t r a a t t e g e n o v e r de M o o i J a p t k s t e e g . In mei 1802 werden twee bestaande panden op die locatie tot één pand verheeld en in maart 1803 in gebruik g e n o m e n als postgebouw. In 1866 k w a m e n er klachten o v e r het gebruik aan ruimte in het pand en na enige provisorische aanpassin

gen die alle niet voldeden, werd er in 1872 besloten tot sloop.

Het nieuwe p o s t g e b o u w op dezelfde plaats is het beginpunt van dit verhaal (afb. 1). Het is een rijksgebouw. De naam van de b o u w m e e s t e r is niet bekend. Het vertoont enige oppervlak

kige gelijkenis met de n i e u w b o u w van het post- en telegraaf- g e b o u w aan de Nieuwezijdsvoorburgwal in A m s t e r d a m naar o n t w e r p van C o r n e l i s O u t s h o o r n uit 1 8 5 4 - 1 8 5 6 . M o g e l i j k heeft de o n t w e r p e r van het Leidse p o s t g e b o u w het Amster

d a m s e voorbeeld als uitgangspunt g e n o m e n .

Van het postgebouw in Leiden uit 1872 zijn alleen nog o u d e foto's van de voorgevel bewaard gebleven; de b o u w t e k e n i n gen zijn verdwenen. Bestektekeningen van verbouwingen uit latere jaren, zoals die uit 1895. bieden te weinig a a n k n o p i n g s punten voor een reconstructie van de oorspronkelijke platte

grond. Kennelijk ging het o m een pand van drie bouwlagen.

Waarschijnlijk lagen alle dienstruimten, zoals gebruikelijk, op de begane grond en de woonvertrekken van de d i r e c t e u r s w o ning allemaal o p de verdiepingen: de w o o n k a m e r s op de eer

ste verdieping en de s l a a p k a m e r s o p de t w e e d e verdieping.

Delen van de n i e u w b o u w uit 1872 bleven bij latere verbou

wingen en uitbreidingen gehandhaafd. Wij zullen verderop in dit verhaal n o g t e r u g k o m e n o p het p o s t g e b o u w a a n d e Breestraat. Voor een goed begrip van de integratie van de ver

schillende diensten in de d a a r o p v o l g e n d e decennia is op dit punt een zijstap naar een andere belangrijke tak van c o m m u nicatie, de telegrafie, noodzakelijk.

De instelling van de rijkstelegrafie 1852

De telegrafie was van meet af aan voornamelijk een rijksaan

gelegenheid. De dienst werd bij wet ingesteld in 1852. O p 1 d e c e m b e r van dat j a a r w e r d e n vijf r i j k s t e l e g r a a f k a n t o r e n g e o p e n d in A m s t e r d a m . R o t t e r d a m . Den H a a g , Breda en Dor

drecht voor het d o o r g e v e n en o n t v a n g e n van ' t e l e g r a f i s c h e b e r i c h t e n ' naar en vanuit Brussel. De kantoren in de laatste twee plaatsen moesten al weer na enkele dagen gesloten wor

den bij g e b r e k aan d e s k u n d i g p e r s o n e e l . N a de v o l t o o i i n g , een halfjaar later, van de aanleg van twee telegraaflijnen naar de Pruisische grens in aansluiting op de bestaande telegraaf

lijn naar Berlijn, volgde de opening van telegraafkantoren in Utrecht en A r n h e m (1 juli 1853).

In eerste instantie viel de Rijkstelegrafie o n d e r het ministerie

(3)

34 B U L L E T I N K N O B 2 O O 7 - I

van Binnenlandse Z a k e n ( 1 8 5 2 - 1 8 6 9 ) , m a a r al in 1869 werd besloten o m de dienst o v e r te brengen naar het ministerie van Financiën ( 1 8 7 0 - 1 8 7 7 ) . waar traditioneel de posterijen o n d e r vielen. O p die m a n i e r zou een n a u w e r e s a m e n w e r k i n g van de beide diensten in de nabije toekomst mogelijk moeten wor

den. De verhuizing bracht voorlopig geen enkele wijziging in de organisatie: ook bij Financiën bleven posterijen en telegra

fie naast e l k a a r voortbestaan als twee onafhankelijke d i e n sten, elk met een organisatievorm, diensthoofd en begroting.

Bij de instelling van het ministerie van Waterstaat, H a n d e l en Nijverheid in 1877 verhuisden beide diensten naar het nieuwe ministerie; aan de ambtelijke organisatie veranderde niets.

Pas op 1 januari 1886 werden de beide zelfstandige departe

mentsafdelingen Posterijen en Rijkstelegraaf s a m e n g e v o e g d tot één n i e u w e afdeling, "Posterijen" g e h e t e n . Binnen deze n i e u w e afdeling bleven de o n d e r a f d e l i n g e n "Posterijen' en 'Telegrafie' betrekkelijk onafhankelijk naast elkaar voortbe

staan; daar kon ook de instelling van een derde onderafdeling - ' Z a k e n die beide diensten betreffen' - niets aan veranderen.

De n i e u w e afdeling Posterijen bleef deel u i t m a k e n van het ministerie van Waterstaat. Handel en Nijverheid.

Pas de ingrijpende organisatorische wijziging in 1893 leidde tot de volledige integratie van posterijen en telegrafie. Toen werd het 'Staatsbedrijf der Posterijen, Telegrafie en Telefo

n i e ' ingesteld. In dat j a a r werden de drie onderafdelingen van de Posterijen s a m e n g e s m o l t e n tot één zelfstandige dienst van het m i n i s t e r i e van W a t e r s t a a t , H a n d e l en N i j v e r h e i d : de

' A d m i n i s t r a t i e der Posterijen en Telegrafie". De nieuwe dienst k r e e g in D e n H a a g een afzonderlijk b e s t u u r s c e n t r u m , het H o o f d b e s t u u r der Posterijen en Telegrafie, en k w a m o n d e r leiding te staan van een directeur-generaal. Deze ressorteerde rechtstreeks onder de minister van Waterstaat. Handel en Nij

verheid (1893-1914). In 1905, toen het n i e u w e ministerie van L a n d b o u w . H a n d e l en N i j v e r h e i d werd i n g e s t e l d , werd de naam gereduceerd tot 'ministerie van Waterstaat'. Met ingang van 1 januari 1915 werd de ' A d m i n i s t r a t i e der Posterijen en T e l e g r a f i e ' o m g e z e t in het ' S t a a t s b e d r i j f der Posterijen en Telegrafie'. Het best renderende bedrijfsonderdeel, de telefo

nie, kreeg geen plaats in de naam. Pas in 1928 werd de naam ' P o s t , Telegraaf en Telefonie' (PTT) ingevoerd.

Een r i j k s t e l e g r a a f k a n t o o r kon zijn o n d e r g e b r a c h t in e e n gemeentelijk gebouw. Postkantoren en telegraafkantoren zijn per definitie altijd ' r i j k s ' . P o s t g e b o u w e n en telegraafgebou- w e n kunnen e i g e n d o m van het rijk zijn, van een g e m e e n t e , of zelfs vaneen particulier. D o o r g a a n s nam het rijk het initiatief tot de n i e u w b o u w van of de inrichting van een bestaand pand tot post- of telegraafgebouw. Dat was gebruikelijk in de gro

tere steden waar het rijk zeker was van een jaarlijkse o m z e t die de investering l o o n d e . Het resultaat w a s dan een rijks

postkantoor of rijkstelegraafkantoor in een rijkspostgebouw of rijkstelegraafgebouw. In veel kleinere plaatsen waar het rijk niet zonder m e e r overtuigd was van een batig saldo in de omzet van postzegels of t e l e g r a m m e n , m a a r een g e m e e n t e erg begerig w a s om een post- of telegraafkantoor in haar stads

kern te krijgen, liet het rijk de nieuwbouw, dan wel de inrich

ting van een bestaand pand. o v e r aan de betreffende g e m e e n te. Het rijk stelde dan alleen een aantal m i n i m u m e i s e n wat betreft plattegrond van kantoor en b o v e n w o n i n g , oppervlakte van de d i e n s t v e r t r e k k e n , o n t s l u i t i n g enz. N a de o p l e v e r i n g van het pand ontving de g e m e e n t e al dan niet de goedkeuring van het rijk en vervolgens ging het rijk h u u r betalen aan de eigenaar/verhuurder, de g e m e e n t e . In z o ' n geval is er sprake van een r i j k s p o s t k a n t o o r of r i j k s t e l e g r a a f k a n t o o r in e e n gemeentelijk gebouw.

A a n v a n k e l i j k w e r d e n de rijkstelegraafkantoren g e w o o n l i j k ondergebracht in bestaande panden. Voor de dienst waren ver

eist: een ' s e i n k a m e r ' of ' s e i n z a a l ' . waar de seintafels stonden opgesteld en waar de telegraafbeambten met behulp van Mor

se-toestellen de a a n g e b o d e n berichten verstuurden en een ' w a c h t k a m e r ' of ' w a c h t z a a l ' voor het publiek. Beide vertrek

ken stonden met elkaar in verbinding door middel van een of meerdere loketten, waar het publiek zijn berichten kon aan

bieden en kon afrekenen. S o m s lag er tussen seinzaal en w a c h t k a m e r een apart ' a a n n e e m k a n t o o r ' : dat was meestal het geval als de seinzaal o p e e n a n d e r e v e r d i e p i n g lag. O o k gebruikelijk w a s een ' b e s t e l l e r s k a m e r ' , waar de telegrambe

stellers tussen de verschillende bezorgdiensten konden uitrus

ten en zich konden w a r m e n .

Gewoonlijk had de telegraafdirecteur zijn w o n i n g o p de ver

dieping van het pand. De zolder was meestal in gebruik als archief- en opslagruimte. In Leiden hadden de beide diensten posterijen en telegrafie tot 1 juli 1932 eigen directeuren. De p o s t d i r e c t e u r w o o n d e steeds boven het p o s t g e b o u w aan de Breestraat. De telegraafdirecteur was vanaf 1895 g e d w o n g e n elders in de stad w o o n r u i m t e te zoeken bij gebrek aan ruimte in het telegraafgebouw.

Het rijkstelegraafkantoor aan de Breestraat en Aalmarkt in Leiden

In oktober 1858 richtte de K a m e r van K o o p h a n d e l in Leiden zich tot het g e m e e n t e b e s t u u r met het v e r z o e k om er bij de r i j k s o v e r h e i d o p aan te d r i n g e n ook de L e i d s e b u r g e r i j gebruik te laten m a k e n van de z e g e n i n g e n van het n i e u w e m e d i u m . In feite h a d d e n de L e i d e n a r e n al sinds 1847 de beschikking over een telegraafdienst, want de Hollandse IJze

ren S p o o r w e g M a a t s c h a p p i j ( H I J S M ) d i e sinds 1847 een treinverbinding onderhield van A m s t e r d a m naar Rotterdam, had haar telegraaflijnen in datzelfde jaar opengesteld v o o r het publiek. Nadelen daarbij waren o n d e r m e e r dat het s p o o r w e g station buiten de stad lag en er v o o r het versturen van een telegram van een H I J S M - k a n t o o r naar een rijkstelegraafkan

toor het d u b b e l e tarief moest worden betaald. De H I J S M w a s i m m e r s een z o g e n a a m d e "bijzondere o n d e r n e m i n g " , dat wil zeggen een particuliere o n d e r n e m i n g .

De gemeente Leiden slaagde erin in de binnenstad een rijks

telegraafkantoor te o p e n e n , zij het o n d e r b e p e r k e n d e voor

waarden. De rijksoverheid zou zorgen voor aanleg en onder

houd van de lijnen en de levering van de apparatuur, m a a r de g e m e e n t e d i e n d e te zorgen voor een geschikt o n d e r k o m e n .

(4)

B U L L E T I N K N O B 2 O O 7 - I 35

H e t r i j k s t e l e g r a a f k a n t o o r w e r d o n d e r g e b r a c h t in het St.

Catharinagasthuis aan de Breestraat. D e officiële ingebruik

n a m e van de telegraafdienst was o p 15 mei 1859. Bovendien w e r k t e de telegraafdienst in eerste instantie ' m e t b e p e r k t e d a g d i e n s t ' , dat wil zeggen op werkdagen van 9-12 uur en van 2-7 en op z o n d a g van 2-7 uur.

In 1862 probeerde het gemeentebestuur van het rijk de toe

s t e m m i n g te verkrijgen om op het telegraafkantoor de 'volle

dige d a g d i e n s t ' in te voeren. De betrokken minister was daar

toe bereid, mits de g e m e e n t e bereid w a s voor een nieuw en beter onderkomen te zorgen. De huisvesting aan de Breestraat w a s daarvoor niet geschikt.

Aan de achterkant van het St. Catharinagasthuis. aan de Aal

m a r k t , stond rechts van het poortje dat t o e g a n g gaf tot de S t a d s g e h o o r z a a l , een pand met trapgevels, " e e n o n b e w o o n baar huis dat niets opbracht". Dat pand werd niet gesloopt en vervangen d o o r n i e u w b o u w - zoals in de literatuur wel wordt beweerd - maar verbouwd tot telegraafgebouw (afb. 2 en 3).

Het ontwerp was van de hand van de stadsarchitect Salomon van der Paauw. dezelfde die een j a a r eerder het j a a r het linker h u u r p a n d , de A a l m a r k t s c h o o l , had o n t w o r p e n ( 1 8 6 1 : A a l markt 9-10). Aan de hand van een oude afbeelding is te zien dat aan de gevel het een en ander werd veranderd.2

Het n i e u w e t e l e g r a a f g e b o u w w a s als volgt ingedeeld: Het g e b o u w bestond uit twee delen: het b r e d e rechterdeel telde tweeën een halve bouwlaag en een zolder o n d e r de kap van het schilddak. Het smalle linkerdeel telde twee b o u w l a g e n .

Afb. 2. De Aalmarktschool. nog met één bouwlaag, naar ontwerp van stadsbouwmeester Van der Paauw uit 1861-1862. Rechts ervan staal het telegraafgebouw. Toestand 1863-1872 (fotocollectie RAL PV3309.11)

Kantoor en woning waren grotendeels in het rechter gedeelte ondergebracht. De ' s e i n z a a l ' van het telegraafkantoor lag aan de straat: d a a r a c h t e r lag het vertrek voor het p u b l i e k , de ' w a c h t k a m e r ' , en daarachter weer lagen het vertrek van het personeel, de ' b e s t e l l e r s k a m e r ' , en de privaten van het perso

neel. De bestellerskamer was maar één bouwlaag hoog en had een lichtkoepel, een 'lantaarn*. Boven het kantoor lagen de v o o r k a m e r en boven de w a c h t k a m e r de achterkamer van de w o n i n g . Het s m a l l e linkerdeel d i e n d e o p de b e g a n e grond voor de ontsluiting van kantoor en woning. Achter het poortje aan de straat leidde een overdekte g a n g naar de Stadsgehoor

zaal (rechtdoor) en naar de w a c h t k a m e r en de trap naar de w o o n v e r d i e p i n g ( h a l v e r w e g e rechtsaf). Boven de g a n g w a s aan de voorkant een kabinet, de ' k l e i n e v o o r k a m e r ' , gesitu

eerd en aan de achterkant de keuken. Tussen het kabinet en de keuken lag een klein portaal met wandkasten en een trap naar de t w e e d e v e r d i e p i n g en de zolder. De b o v e n w o n i n g werd voor vijf j a a r verhuurd aan de telegrafist Krieger. Het nieuwe rijkstelegraafkantoor. Aalmarkt 7-8, werd in gebruik g e n o m e n op 1 j a n u a r i 1863. Bij die g e l e g e n h e i d werd een tweede telegrafist in dienst gesteld. J.P.H. Hofstede, die van

uit Den Haag naar Leiden werd overgeplaatst. Het pand bleef als zodanig in gebruik tot 15 n o v e m b e r 1889. toen het tele

graafkantoor werd verhuisd naar het pand Breestraat 4 6 .

Invoering van de pakketpost in Leiden 1882

In 1882 werd bij de posterijen de ' p a k k e t p o s t ' ingevoerd. De nieuwe dienst werd ondergebracht in het postgebouw aan de Breestraat. Al snel bleek de ruimte daarvoor te klein. O m die reden werd een p a k h u i s a a n g e k o c h t , dat aan de achterkant van het postgebouw stond. Deze oplossing bood een tijdlang soelaas. Pas d o o r de a a n k o o p van het pand B l o e m m a r k t 15(a), t h a n s B o o m m a r k t . kon de snel g r o e i e n d e n i e u w e tak van dienst van een passender behuizing worden voorzien. Bij die g e l e g e n h e i d w e r d het pand waarschijnlijk van een n i e u w e voorgevel voorzien. Het pand werd opgeleverd op 15 n o v e m ber 1885 en kort daarna in gebruik g e n o m e n (afb. 4).

De opschriften luiden (van links naar rechts): ' 1 8 8 5 ' , ' P a k ketpost* en ' I n g a n g ' . Helemaal links in de gevel was een bre

de doorgang, bedoeld voor de handkarren van de postpakket- dienst; h e l e m a a l r e c h t s in de gevel w a s een s m a l l e g a n g , bedoeld voor de fietsen van het personeel. Beide doorgangen k w a m e n uit aan de achterkant op een grote open binnenplaats, achter het postgebouw.

In 1888 kocht het rijk een w o o n h u i s aan o p de Breestraat, n u m m e r 4 6 . het rechter b u u r p a n d van het postgebouw. Het stond tussen het t o e n m a l i g e p o s t g e b o u w (Breestraat 4 4 ) en het g e b o u w van de studentensociëteit Minerva (Breestraat 4 8 - 5 0 ) . De bedoeling w a s het pand in te richten v o o r de tele

graafdienst, met het kantoor op de begane grond en de dienst

woning o p de verdieping. Dat g e b e u r d e volgens plan. Waar

o m het pand op de A a l m a r k t niet m e e r v o l d e e d is niet duidelijk. Het nieuwe pand bleek een slechte a a n k o o p . Drie achtereenvolgende telegraafdirecteuren beklaagden zich over de slechte b o u w k u n d i g e staat van het pand, de onpraktische

(5)

36 B U L L E T I N K N O B 2 0 0 7 - I

Afb. 3. De Aalmarkischool. nu mei twee bouwlagen: de eerste verdieping werd toegevoegd in 1872 naar ontwerp van de nieuwe stadsbouwmeester Schaap:

bij die gelegenheid werd de gevelindeling gewijzigd. Rechts ervan staat het telegraafgebouw. Toestand 1872-1889 (fotocollectie RAL PV3309.16aj

indeling van de k a n t o o r r u i m t e , de g e b r e k k i g e verlichting van de w a c h t k a m e r voor het publiek, het vocht en g e b r e k aan c o m f o r t in de b o v e n w o n i n g en niet in laatste instantie de lawaaioverlast van de studentensociëteit in het rechter huurpand.

De telefonie: de jongste tak van communicatie

Bij de b e h a n d e l i n g van de telefonie in Nederland in de periode 1880-1930 dient er een uitdrukkelijk onderscheid te worden gemaakt tussen lokale en interlokale telefonie. De eerste is lange tijd een zaak g e w e e s t van particulier initiatief en later in s o m m i g e gevallen van gemeentelijk initiatief', de interlokale telefonie is vrijwel van m e e t af aan een o n d e r n e m i n g geweest van de rijksoverheid.

De lokale telefonie in Nederland is ontstaan met de ingebruik- name van de lokale telefoonnetten van Amsterdam en Rotter- dam in 1881. Exploitant was in beide gevallen de particuliere

"Nederlandsche Bell Telefoon M a a t s c h a p p i j ' ( N B T M ) . De tele-

fooncentrales w a r e n o p g e s t e l d op de z o l d e r v e r d i e p i n g van bestaande panden. In de daaropvolgende tien jaar openden de twee grootste particuliere telefoonmaatschappijen, de N B T M en de firma Ribbink van Bork & Co., later bekend als de "Alge- m e e n e T e l e p h o o n m a a t s c h a p p i j ' (ATM), in een groot aantal woonplaatsen lokale telefoonbureaus. Dit waren handbediende telefooncentrales met telefonistes aan het schakelpaneel.

De NBTM en Ribbink van Bork & Co./ATM en andere particulieren

De t w e e belangrijkste particuliere m a a t s c h a p p i j e n die in de v o l g e n d e vijftien j a a r in diverse N e d e r l a n d s e steden lokale telefoonnetten opzetten en exploiteerden, waren de N B T M en de firma Ribbink van Bork & C o . , de latere A T M . De N B T M w a s vooral g e ï n t e r e s s e e r d in de t e l e f o o n e x p l o i t a t i e van d e drie grote steden A m s t e r d a m . Rotterdam en Den H a a g , enkele middelgrote steden in de provincies N o o r d - en Z u i d - H o l l a n d zoals H a a r l e m en Dordrecht, en enkele provinciehoofdsteden

(6)

B U L L E T I N K N O B 2 O O 7 - I 37

Ajb. 4. Hetpakketpostgebouw aan de Bloemmarkt. Toestand 1885-1895 (fotocollectie RAL - Beeldbank GN'006489, ook opgenomen in Van Varik 1947 (zie noot 1), ajb. tegenover p. 153)

daarbuiten, zoals A r n h e m . Utrecht. G r o n i n g e n en L e e u w a r den. Alleen in dat laatste geval mislukten de plannen. Tussen

1881 en 1884 o p e n d e de N B T M e e n groot aantal lokale tele

f o o n b u r e a u s . A m s t e r d a m . R o t t e r d a m , A r n h e m . Den H a a g . G r o n i n g e n . Utrecht. Haarlem en Dordrecht waren daarvan de eerste acht. In 1884 hadden deze acht netten samen al 2000 abonnees. De N B T M beheerde o p enig m o m e n t tussen 1881 en 1913 in maar liefst 23 gemeenten een lokaal telefoonnet.

De A m s t e r d a m s e firma Ribbink van Bork & C o . , een elektro

technisch bureau w e r k z a a m voor de Koninklijke Nederlandse M a r i n e , had duidelijk a n d e r e , b e s c h e i d e n e r ambities dan de N B T M . Zij w a s actief in enkele middelgrote gemeenten in de randstad, zoals Leiden en Delft, m a a r vooral in de grotere gemeenten in het zuiden en oosten van het land. In 1899 werd de naam gewijzigd in N.V. A l g e m e e n e T e l e p h o o n m a a t s c h a p - pij (ATM). In s o m m i g e gemeenten werden lokale of regionale telefoonnetten opgezet o p initiatief van plaatselijke particu

lieren. In E i n d h o v e n o p e r e e r d e de ' E i n d h o v e n s c h e T e l e p - h o o n m a a t s c h a p p i j ' en in E n s c h e d e de "Enschedesche Telep- h o o n Maatschappij*. Iets dergelijks g e b e u r d e in N i j m e g e n .

Maastricht. G o u d a , Z u t p h e n . Tiel. Zeist, O s s , A l k m a a r / D e n Helder en Lisse,

De huisvesting en bediening van lokale telefooncentrales Voor d e h u i s v e s t i n g van al die t e l e f o o n c e n t r a l e s w a r e n er twee mogelijkheden. Gewoonlijk werden ze ondergebracht o p de zolder of de verdieping van een bestaand pand. S o m s werd er een klein, chaletachtig g e b o u w t j e voor o p g e t r o k k e n , dat t y p o l o g i s c h in de traditie staat van t r a m h a l t e s , kiosken en b o d e g a ' s . Van deze tweede categorie zijn er alleen voorbeel

den o v e r in Baarn en IJmuiden. Een lokale telefooncentrale werd in eerste instantie bediend door een of twee telefonistes, en wel van 8.00 tot 21.00 uur. 's Avonds na 21.00 uur en op zon- en feestdagen werd in noodgevallen de beller g e w o o n lijk doorgeschakeld naar de gemeentepolitie. Verder waren in het telefoonbureau a a n w e z i g : een cheffin, een hulp-telefonis

te en een of t w e e m o n t e u r s . D a a r m e e waren de d o o r g a a n s betrekkelijk kleine gebouwtjes of ruimtes in g e b o u w e n met e e n andere b e s t e m m i n g al redelijk vol.

(7)

38 B U L L E T I N K N O B 2 0 0 7 - I

Het publiek had geen toegang tot het telefoonbureau, zo blijkt uit een beschrijving van het eerste lokale telefoonkantoor van L e e u w a r d e n , o n d e r g e b r a c h t o p de z o l d e r boven de Hoofd- wacht. Hofplein 3 8 . De telefooncentrale van de firma Ribbink van Bork & C o . werd in gebruik g e n o m e n op 1 oktober 1885 en bleef gehuisvest aan het Hofplein totdat zij in of kort na 1895 naar een iets r u i m e r o n d e r k o m e n aan de Eewal werd overgebracht.

De handbediende telefooncentrale bleef lange tijd in gebruik.

De gemeentelijke telefoondienst van A m s t e r d a m was de eerste die in 1911 in haar wijkcentrale 'Zuid" o v e r s c h a k e l d e o p een half-automatisch systeem: de abonnee zocht op de gebrui- kelijke manier contact met de telefoniste, die met behulp van een druktoetsapparaat het g e w e n s t e nummer belde. Het eerste volledig geautomatiseerde rijkstelefoonnet - dus zonder tus- s e n k o m s t van een telefoniste - werd in 1925 in H a a r l e m in gebruik g e n o m e n .

Toen in de jaren 1897-1925 het rijk stapsgewijs respectievelijk de interlokale en lokale telefonie o v e r n a m , w e r d e n de c e n t r a l e s meestal o n d e r g e b r a c h t in het t e l e g r a a f g e b o u w of post- en telegraafgebouw. Telefooncentrales werden pas weer in eigen g e b o u w e n o n d e r g e b r a c h t na 1929. toen het besluit viel om het hele Nederlandse telefoonnet verregaand te auto- matiseren.

D e stellage waarin de b o v e n g r o n d s e lijnen bij e l k a a r k w a - m e n , de z o g e n a a m d e •dakstelling', stond vrijwel altijd o p het dak van het p a n d waarin de telefooncentrale w a s o n d e r g e - bracht (afb. 5). In eerste instantie bestond de dakstelling uit een simpele houten constructie. Twee verticale stijlen waren d o o r middel van een dubbele kruisschoor met elkaar verbon- den. O p dat g e r a a m t e waren boven e l k a a r z e s h o r i z o n t a l e dwarslatten bevestigd. Daarop waren porseleinen isolatoren aangebracht, bedoeld als aanhechtingspunten voor de draden van de verschillende abonnees. Iedere abonnee had zijn eigen

c l i c h é s i o o w e i fel - W O E D E N I N D Ê

a l s o M T w e R p e n o p & ü s g e b i e d • A T & L I Ê R 5 U I T G E V O E R D

• A t t S T E R . D A r V G E & ⁰ U W „ F E L I X M E R I T I 5 " r \ E I I E R 5 G f ï A C r V P 3 2 4 •

Afb. 5. Bemard F.A. Eders, Omwerp voor een aankondiging bij gelegenheid van de overschakeling van drie- naar vier-cijferige telefoonnummers in Amsterdam circa 1900. Het telefoonnummer van het foto-atelier van Dirk Schnabel. gehuisvest in het gebouw van Feiix Meritis. Keizersgracht 324.

Amsterdam, wordt gewijzigd van 250 in 2807 (ca. 1900-1910/ (Prentenkabinet Universiteit Leiden)

(8)

B U L L E T I N K N O B 2 0 0 7 - 1 3 9

draad. De dakstelling was meestal aangebracht niet op m a a r naast de nok van het dak. waarschijnlijk v a n w e g e de grotere stabiliteit. In t w e e d e instantie, bij de uitbreiding van het aan

tal a b o n n e e s , werd de dakstelling uitgebreid. Toen werd een vierdelige dakstelling aangebracht, ook weer van hout, maar nu op een vierkant grondvlak, o p de vier n o k k e n van het dak.

Van hoekstijl naar hoekstijl w e r d e n aan alle vier de zijden van de dakstelling boven elkaar weer dwarslatten aangebracht v o o r de b e v e s t i g i n g van i s o l a t o r e n v o o r de v e r s c h i l l e n d e abonneelijnen (afb. 6). Ook dit systeem bood mogelijkheden voor uitbreiding. Door de vier hoekstijlen ter verhogen kon het aantal dwarslatten aan vier zijden worden uitgebreid.

Instelling van gemeentelijke telefoonnetten 1896-1903

Rond 1895 telde Nederland 32 particuliere telefoonnetten. De helft daarvan was in handen van de N B T M , m a a r in feite w a s het m a r k t a a n d e e l van de N B T M veel groter, o m d a t zij een telefoonnet in bijna alle grote steden exploiteerde. Het totaal aantal telefoonabonnees in heel Nederland bedroeg in dat jaar circa 7000: daarvan was 7 0 % abonnee van de N B T M , 2 0 % van de ATM en 10% van een andere maatschappij. Vaak werd in de grotere plaatsen, na het aflopen van de eerste concessie van vijftien jaar, de exploitatie overgenomen door de gemeente. De exploitatie w a s namelijk een lucratieve bron van inkomsten gebleken. Dat gebeurde bijvoorbeeld in A m s t e r d a m . Rotterdam en A r n h e m ( 1 8 9 6 ) . Maastricht en E n s c h e d e (1902) en Den Haag (1903). De overname door de gemeente was meestal het m o m e n t w a a r o p de infrastructuur werd g e m o d e r n i s e e r d . In Amsterdam en Rotterdam werd in dat jaar begonnen met het ondergronds aanleggen - het 'verkabelen* - van het lokale tele

foonnet. Dat was ook vaak het moment waarop de telefooncen

trale werd overgebracht naar een andere, ruimere behuizing.

D a t kon de zolder zijn van een ander bestaand pand (Rotter

dam), of een nieuw en speciaal voor dat doel opgetrokken tele

foongebouw (Amsterdam en Den Haag).

Leiden krijgt een lokaal telefoonnet 1890

In de jaren 1884 en 1885 gingen in Leiden s t e m m e n o p . voor

al in de kringen van m i d d e n s t a n d en handel, om de mogelijk

heid te o n d e r z o e k e n of ook in Leiden, in n a v o l g i n g van de grote steden in het westen van het land, een particulier lokaal telefoonnet kon worden opgezet. De N B T M had al in 1882 een concessie a a n g e v r a a g d en ook verkregen, maar daar om onduidelijke redenen niets mee gedaan.

In 1885 m e l d d e zich een nieuwe gegadigde in L e i d e n , de heer J.B. van B o r k , m e d e ë i g e n a a r van de firma Ribbink van Bork

& C o . die o p dat m o m e n t bezig w a s met het opzetten van een lokaal telefoonnet in L e e u w a r d e n . Van Bork wist interesse te w e k k e n voor zijn plannen en begon, daarin gesteund d o o r de in n o v e m b e r 1884 o p g e r i c h t e ' T e l e f o o n c o m m i s s i e " , met de voorbereiding van een c o n c e s s i e - a a n v r a g e voor Leiden.

De g e m e e n t e r a a d van Leiden verleende in haar vergadering van 21 j a n u a r i 1886. m e t z e v e n t i e n s t e m m e n v ó ó r en vijf s t e m m e n tegen, g o e d k e u r i n g aan het verzoek van de firma

Afb. 6. Het waaggebouw in Leiden mei de dakstelling van de lokale telefonie. Toestand 1895-1905. De dakstelling is van hel tweede type mei een gering aan/al dwarslatten (fotocollectie auteur)

Ribbink van Bork & C o . om in Leiden een particulier lokaal telefoonnet aan te leggen en te exploiteren. O p dat m o m e n t hadden zich 65 g e g a d i g d e n als abonnee a a n g e m e l d , deels par

ticulieren, deels firmanten. O p 30 augustus 1887 verleende de minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid t o e s t e m m i n g aan het plan. zij het onder een aantal b e p e r k e n d e voorwaar

d e n . H e t contract tussen de gemeente Leiden en Ribbink van Bork & C o . werd pas twee j a a r later getekend, op 31 januari 1889. De concessie werd verleend voor vijftien jaar, gerekend vanaf het m o m e n t van i n g e b r u i k n a m e . H e t a b o n n e m e n t s g e l d w a s vastgesteld op f 35,= per jaar. Het telefoonnet werd in gebruik g e n o m e n op 1 maart 1890, d u s de concessie liep af o p 1 maart 1905.

De eerste zes j a a r w a s de telefooncentrale gehuisvest in het stadhuis. Breestraat 9 8 . in een vertrek achter de Archivariska

mer. De firma R i b b i n k van Bork & C o h u u r d e dit vertrek

(9)

4 " B U L L E T I N K N O B 2 O O 7 - I

voor f 50,= per j a a r van de gemeente Leiden, op voorwaarde dat het alleen gebruikt werd d o o r het personeel van de tele

foonmaatschappij en d o o r de politie. In 1896 werd de tele

fooncentrale ondergebracht in het w a a g g e b o u w , Aalmarkt 2 1 , o p de verdieping boven de w a a g , in de v o o r m a l i g e Chirur

gijnskamer. Op het dak werd een dakstelling aangebracht als v e r z a m e l p u n t van de b o v e n g r o n d s e lijnen van de telefoon

abonnees (afb. 6). Wat de reden was van deze verhuizing en van wie het idee van deze v e r h u i z i n g afkomstig w a s . de g e m e e n t e of de telefoonexploitant, is niet duidelijk. Mogelijk heeft plaatsgebrek in het stadhuis een rol gespeeld bij het ver

trek naar de waag. In ieder geval w a s de g e m e e n t e kennelijk bereid een ander g e m e e n t e p a n d beschikbaar te stellen voor de huisvesting van de telefooncentrale. Voor het gebruik van de r u i m t e m o e s t j a a r l i j k s e e n h u u r s o m van f 100,= a a n d e g e m e e n t e worden betaald; dat w a s een verdubbeling van de oude huurprijs. De telefooncentrale bleef een kleine tien j a a r in het w a a g g e b o u w ; daarna verhuisde men opnieuw, dit keer naar een pand aan de Papengracht.

N a het vertrek van de telefooncentrale uit het w a a g g e b o u w en d e i n t r o d u c t i e van o n d e r g r o n d s e lijnen in 1905 w e r d d e dakstelling kennelijk niet meteen verwijderd. Nog in n o v e m ber 1908 b e k l a a g d e de b e k e n d e L e i d s e architect H.J. Jesse zich e r o v e r dat de lelijke " d r o o g r e k k e n " n o g s t e e d s het g e b o u w ontsierden, terwijl de telefoondienst toen al enige tijd uit het g e b o u w was vertrokken.

Het ontstaan van de interlokale telefonie 1888

In januari 1888 begon de 'interlokale fase' van de telefonie.

Dat was het m o m e n t w a a r o p de N B T M t o e s t e m m i n g kreeg van de rijksoverheid o m het lokale telefoonnet van Amster

dam te verbinden met de lokale netten van Haarlem en Z a a n dam. Dit was bedoeld als een v o r m van dienstverlening van de N B T M aan haar a b o n n e e s . De lokale abonnees in de regio A m s t e r d a m kregen zo de mogelijkheid om ook interlokaal te telefoneren. De nieuwe lijnen werden al op 23 januari van dat jaar in gebruik g e n o m e n .

In d a t z e l f d e j a a r n o g k r e e g de N B T M t o e s t e m m i n g om A m s t e r d a m te verbinden met R o t t e r d a m en D o r d r e c h t ; de t e l e f o o n v e r b i n d i n g A m s t e r d a m - R o t t e r d a m w a s al k l a a r in oktober van dat jaar. T w e e j a a r later werd ook Den Haag in dit net o p g e n o m e n , zodat men in 1890 al kon spreken van een bescheiden interlokaal net dat een aantal belangrijke plaatsen verbond. In die tijd sprak men t r o u w e n s nog van een 'inter

c o m m u n a a l ' net.

L e i d e n w e r d o p g e n o m e n in het interlokale N B T M - n e t in 1896. Die situatie heeft niet lang bestaan. Al in 1897 besloot het rijk het hele bestaande - nog zeer bescheiden - interlokale net in één keer over te nemen. Z o ontstond de 'rijkstelefoon

dienst' (1 oktober 1897). D e telefooncentrales werden voort

aan ondergebracht in een aparte ruimte in de plaatselijke post

en telegraafgebouwen. N o g lange tijd bleef het rijk de telefo

nie b e s c h o u w e n als e e n o n d e r d e e l van de telegrafie. Wij zullen nog zien dat in Leiden de interlokale telefooncentrale werd o n d e r g e b r a c h t in het pas v e r b o u w d e t e l e g r a a f g e b o u w

aan de B l o e m m a r k t (1897). D a a r v o o r werd een apart "tele- f o o n v e r t r e k ' ingericht. D e interlokale telefooncentrale ging voortaan heten 'rijkstelefoonbureel'.

De telegrafie naar de Bloemmarkt en de pakketpost naar de Breestraat?

O p dit punt in de c h r o n o l o g i e a a n g e k o m e n , is het zaak dat wij o p n i e u w o n z e a a n d a c h t richten o p de p a n d e n aan de Breestraat en de B l o e m m a r k t waar respectievelijk de posterij

en en de telegrafie waren o n d e r g e b r a c h t . Al sinds de i n g e b r u i k n a m e van het pand Breestraat 4 6 voor de telegraafdienst (1889). waren er problemen geweest, zowel constructief-technische als klachten over de geluidsoverlast van het huurpand.

Breestraat 4 8 .

In 1895 werd v o o r het eerst voorgesteld om de huisvesting van de beide diensten telegrafie en pakketpost o m te ruilen.

De pakketpost zou dan verhuizen naar het telegraafgebouw aan de Breestraat en de telegrafie naar het pand van de pak

ketpost aan de Bloemmarkt. Er bestond nog wel enige zorg of de Leidse b e v o l k i n g wel haar weg zou kunnen vinden naar e e n n i e u w e b e h u i z i n g van de telegrafie aan een 'achteraf- straat' als de B l o e m m a r k t . Een ander bijkomend nadeel w a s het feit dat het g e b o u w van de pakketpost aan de B l o e m m a r k t slechts bestond uit een kantoorruimte o p de begane grond en e e n z o l d e r v e r d i e p i n g o n d e r de k a p ; een b e w o o n b a r e eerste v e r d i e p i n g ontbrak. Om die reden zou de directeur van de telegraafdienst in dat geval g e d w o n g e n zijn elders in de stad woonruimte te huren.

De verbouwingen van de panden aan de Breestraat en Bloemmarkt

O n d a n k s duidelijke b e z w a r e n w e r d toch besloten de beide diensten telegrafie en pakketpost te laten ruilen van o n d e r k o men. Een en ander kreeg zijn beslag in de verbouwingen van 1895-1896, zie tekening achteromslag. Het voormalige tele

graafgebouw, Breestraat 4 6 , werd bijna helemaal gesloopt en op dezelfde plaats werd een n i e u w e vleugel g e b o u w d , haaks op de rooilijn, die ruim plaats bood voor de pakketpost.

O o k het o u d e p o s t g e b o u w werd vrijwel h e l e m a a l gesloopt.

O p die plaats werden t w e e n i e u w e grote ruimtes gecreëerd, beide haaks op de voorgevel gelegen: het ' p o s t l o k a a l ' bedoeld als kantoorlokaal v o o r de ambtenaren van de posterijen links en de w a c h t k a m e r voor het publiek rechts. Beide lokalen wer

den nu aanzienlijk vergroot vergeleken met de oude situatie.

De w a c h t k a m e r v o o r het publiek was nu meer dan zes keer zo groot als vroeger. De ruimten v o o r de pakketpost, de wacht

k a m e r voor het publiek en het kantoorlokaal van de postbe

ambten waren m a a r één bouwlaag hoog. Alle drie hadden ze een lichtkoepel.

De postdirecteur kreeg o p de eerste verdieping de beschik

king over drie w o o n k a m e r s , waarvan twee en-suite, en een keuken aan de voorkant en drie slaapkamers en een b a d k a m e r aan de achterkant. O p de t w e e d e verdieping had hij n o g eens vier kamers aan de voorkant.

(10)

B U L L E T I N K N O B 2 O O 7 - ] 41

Ook de o u d e voorgevel van het postgebouw werd gesloopt.

Een nieuwe voorgevel werd opgetrokken die nu de beide pan

den Breestraat 4 4 en Breestraat 4 6 besloeg (afb. 7). De b o u w stijl w a s e e n c o m b i n a t i e v a n N e o g o t i e k en N e o r e n a i s s a n c e die typerend was voor het rijksbouwen aan het eind van de 19de en het begin van de 2 0 s t e eeuw. H e t o n t w e r p van de gevel k w a m van afkomstig van het bureau van r i j k s b o u w meester D.E.C. Knuttel, rijksbouwmeester voor de L a n d s g e - b o u w e n in het Tweede District van 1892 tot 1923.

H e t v o o r m a l i g e p a k k e t p o s t g e b o u w w e r d m i n d e r ingrijpend a a n g e p a k t . De hoofdruimte van het pand werd nu ingericht als seinzaal van de telegrafie. A a n de voorgevel veranderde vrijwel niets. Waarschijnlijk werd alleen in het naambord op d e gevel " P a k k e t p o s t ' v e r v a n g e n d o o r T e l e g r a a f ' . In de b o u w p l a n n e n werd al rekening g e h o u d e n met de op handen zijnde o v e r n a m e van het interlokale N B T M - t e l e f o o n n e t door het rijk. In het nieuwe telegraafgebouw werd een apart telefoonvertrek ingericht voor het opstellen van de telefooncen

trale. In een laat s t a d i u m van de w e r k z a a m h e d e n , toen de b o u w al aan de g a n g w a s . werd in het telefoonvertrek o o k nog een telefooncel ondergebracht. O m d a t het telefoonvertrek daardoor te klein dreigde te w o r d e n , werd de ruimte bedoeld v o o r de batterijkamer bij het telefoonvertrek getrokken. D e batterijen w e r d e n nu naar de zolder verplaatst.

Het hele v e r b o u w i n g s p r o j e c t v e r l i e p niet p r o b l e e m l o o s . In juli 1896 m o e s t de a a n n e m e r de w e r k z a a m h e d e n stopzetten v a n w e g e een faillissement. De beide borgen zetten toen vol

g e n s contract het werk voort. De aanlevering van b o u w m a t e rialen liep echter vertraging o p omdat de leveranciers o n v o l d o e n d e vertrouwen h a d d e n in de kredietwaardigheid van de b e i d e borgen. Voor een aantal w e r k z a a m h e d e n w e r d e n t o e n n o o d g e d w o n g e n andere a a n n e m e r s a a n g e t r o k k e n .

Afb. 7. De voorgevel van het postgebouw aan de Breestraat naar ontwerp van rijksbouwmeester D.E.C. Knuttel. Toestand 1895-1918 (detail bestektekening Nationaal Archief Den Haag. WHN Hbs PTT 1893-/926.

2.16.21 inv.nr. 810. 1895 N°. 39)

Begin 1897 werden de panden weer voor het publiek o p e n g e steld. O p I januari 1897 nam het rijk de interlokale telefoon

dienst over. O m die reden werd de naam van het v e r b o u w d e t e l e g r a a f g e b o u w nu gewijzigd in 'telegraaf- e n t e l e f o o n g e b o u w ' . Al snel na de o v e r n a m e van de interlokale telefonie werd duidelijk dat de haar t o e b e d a c h t e ruimte in het pand te klein was. Een simpele en praktische oplossing lag voor de hand: het vertrek van de telegrambestellers was groter dan het vertrek van de t e l e f o o n c e n t r a l e . D a a r o m m o e s t e n de t e l e grambestellers en de telefoonbeambten van lokaal ruilen.

Al in 1904 w a s e e n v e r b o u w i n g v a n het telegraaf- & tele

foongebouw noodzakelijk. De v e r b o u w i n g had te maken met de snelle uitbreiding van het telefoonverkeer en met de toena

m e van het aantal telegrambestellers, maar was betrekkelijk bescheiden van karakter. Het telefoonvertrek kon worden ver

groot door de naastgelegen gang en privaat links ervan erbij te t r e k k e n ; de b e s t e l l e r s k a m e r van de telegrafie kon aan de achterkant worden vergroot ten koste van e e n gedeelte van d e open binnenplaats. Bij deze v e r b o u w i n g veranderde er niets aan het postgebouw.

Vergeleken met de v e r b o u w i n g was 1904 was die van 1910 veel ingrijpender. Ook d e z e verbouwing had te m a k e n met de groei van het telegraaf- en telefoonverkeer. Het linker huur

p a n d . B l o e m m a r k t 15, a a n g e k o c h t in 1907, werd nu bij het telegraaf- en t e l e f o o n g e b o u w g e t r o k k e n . Het pand w a s zo bouwvallig dat het in zijn geheel moest worden gesloopt. A a n de straatkant werd de seinzaal uitgebreid door de o u d e wacht

zaal erbij te trekken. De seinzaal besloeg nu de volle breedte van het oude telegraaf- en telefoongebouw; dat betekende een forse vergroting van de b e s c h i k b a r e r u i m t e . A a n d e achter

kant van het g e b o u w werd d e gehele breedte gebruikt v o o r (van links/oost n a a r r e c h t s / w e s t ) de b e s t e l l e r s k a m e r en de telefoonkamer. O p n i e u w moesten de telegrambestellers en de telefoonbeambten van lokaal ruilen.

De verbouwing van 1910 omvatte, zoals vermeld, ook een uit

breiding. Rechts van de oude telegraaf- en telefoongebouw liep een smalle gang naar de open binnenplaats en de rijwielstalling achter het gebouw. D e z e ruimte plus de vrijkomende ruimte van het perceel Bloemmarkt 15 werden nu gebruikt voor het creëren van een n i e u w e wachtzaal voor het publiek aan de voorkant en van een w e r k k a m e r van de directeur aan de achter

kant. Ook dat betekende een forse vergroting van de beschik

bare ruimte: de wachtzaal werd daarmee vergroot en in de oude opzet ontbrak de d i r e c t e u r s k a m e r zelfs helemaal. Helemaal rechts in de uitbreiding k w a m een nieuwe publieksingang. De voorgevel werd naar rechts met twee traveeën uitgebreid; de bouwstijl daarvan sloot naadloos aan bij de bestaande voorge

vel uit 1885. Tijdens de w e r k z a a m h e d e n werd het pand ook van elektrisch licht voorzien. Ook bij deze verbouwing veran

derde er niets aan het postgebouw aan de Breestraat.

Al in maart 1908 wist het rijk het linker h u u r p a n d van het post- en telegraafgebouw aan de Breestraat door k o o p te ver

werven, Breestraat 4 2 . O v e r w o g e n werd om het telegraafkan

toor in dit pand o n d e r te brengen gezien de grotere allure van de Breestraat boven de locatie aan de B l o e m m a r k t . maar dit

(11)

4 - B U L L E T I N K N O B 2 O O 7 - I

plan sprong af o p de hoge kosten die een dergelijke interne v e r h u i z i n g met zich m e e zou b r e n g e n . Besloten werd het pand aan te houden met het o o g o p toekomstige uitbreidings

plannen, maar het voorlopig niet te gebruiken voor de dienst.

D a a r o m kreeg het pand toen een o n d e r h o u d s b e u r t om het geschikt en aantrekkelijk te maken voor verhuur. De Leidse arts J.A. Schreuder huurde het pand in eerste instantie v o o r vijfjaar, van 1 mei 1908 tot 1 mei 1913. Daarna werd het huurcontract verlengd met nog eens vijfjaar, van 1 mei 1913 tot 1 mei 1918. N a afloop van deze tweede huurtermijn werd het contract niet m e e r verlengd. Dat had alles te maken met een v o l g e n d e uitbreiding van het g e b o u w e n c o m p l e x van de posterijen en telegrafie & telefonie aan de Breestraat/Bloem- markt.

Ribbink van Bork & Co wordt N.V. Algemeene Telephoonmaatschappij 1899

O p n i e u w gaan we terug naar de lokale telefonie en haar huis

vesting. O p 15 mei 1899 liet de firma Ribbink van Bork &

Co. de gemeenteraad van Leiden per brief weten dat zij van plan w a s een N a a m l o z e Vennootschap o p te richten o n d e r de n a a m ' A l g e m e e n e T e l e p h o o n m a a t s c h a p p i j ' . De s t a t u t e n waren i n m i d d e l s al g o e d g e k e u r d bij K o n i n k i j k Besluit. D e firma vroeg nu de g e m e e n t e Leiden t o e s t e m m i n g om de con

c e s s i e o v e r te d r a g e n aan de n i e u w e v e n n o o t s c h a p . D e g e m e e n t e r a a d ging d a a r m e e accoord.

Z o a l s vermeld liep de c o n c e s s i e aan d e A T M liep af o p 1 maart 1905. Al in het najaar van 1903 k w a m de e v e n t u e l e

Afb. 8. Her Centraal Telefoonbureau van de firma Ribbink van Bork & Co. sinds 1899 Algemeene Telephoon Maatschappij (A.T.M.). was ondergebracht op de verdieping van het pand Papengracht 23. 1905-1923. De foto van het gebouw en het mannelijk personeel dateert uit 1918. (Uit: Steensma 1918 (zie noot 1). afb. [15])

(12)

B U L L E T I N K N O B 2 O O 7 - I 4 3

verlenging van de concessie aan de orde in de Leidse g e m e e n - teraad. O p de achtergrond speelden twee aspecten een belangrijke rol: de gemeente Leiden w a s geïnteresseerd in de over- n a m e van het lokale net met de bedoeling om daar. in navol- ging van andere steden als A m s t e r d a m . R o t t e r d a m . Den Haag en A r n h e m een gemeentelijk lokaal telefoonnet van te maken.

Het andere belangrijke aspect gold de infrastructuur: andere steden hadden hun bovengrondse leidingen inmiddels ondergronds aangelegd.

In de voorafgaande j a r e n , tussen 1895 en 1 9 0 1 . was er regel- matig overleg gepleegd tussen burgemeester en w e t h o u d e r s ( b & w ) van Leiden en de telefoonmaatschappij over de m o g e - lijkheid de c o n c e s s i e tussentijds al te verlengen, o v e r i g e n s zonder concreet resultaat. Pas in februari 1901 lag er. op verzoek van b&w, een concreet en uitgewerkt voorstel o p tafel.

Dat omvatte de volgende vier hoofdpunten: het Leidse telefoonnet - binnen de singels - zou ondergronds worden a a n g e -

legd; de abonnementsprijs zou niet worden gewijzigd; aan de g e m e e n t e zou 5 % van het totale aantal aansluitingen - met een m i n i m u m van 25 - gratis ter beschikking worden gesteld van de g e m e e n t e ; d e c o n c e s s i e zou met dertig j a a r worden verlengd tot I maart 1935. In januari 1902 nam b & w contact o p met de heer T h e u n i s s e n , directeur van de gemeentelijke t e l e f o o n d i e n s t te A m s t e r d a m , met een aantal v r a g e n . D e g e m e e n t e vroeg zich namelijk of het financieel interessant zou zijn om de concessie niet te verlengen maar de exploitatie in eigen hand te nemen. De heer Theunissen a n t w o o r d d e in juli van dat jaar. Hij achtte z o ' n constructie heel wel m o g e - lijk, a d v i s e e r d e om in eigen b e h e e r een c o m p l e e t n i e u w b o v e n g r o n d s net aan te leggen en d a a r o m niets van het b e s t a a n d e net o v e r te n e m e n . Een eigen gemeentelijk t e l e - foonnet zou al op korte termijn zeer lucratief kunnen zijn voor Leiden, aldus Theunissen. Ook de directeur Gemeentewerken van de semeente Leiden werd om een reactie gevraagd op het

Afb. 9. De seinzaal van hel Centraal Telefoonbureau van de firma Ribbink van Bork & Co/A. T.M. op de verdieping van het pand Papengracht 23, met zes telefonistes en een cheffin. (Uit: Steensma 1918 (zie noot 1). afb. [16])

(13)

44 B U L L E T I N K N O B 2 O O 7 - 1

rapport van de heer Theunissen. D e z e k w a m uit op een heel ander kostenplaatje. Slechts bij een forse verhoging van het a b o n n e m e n t s g e l d kon v o l g e n s hem de exploitatie rendabel w o r d e n . Hij ried dan ook met klem het opzetten van een gemeentelijk telefoonnet af en adviseerde nieuwe onderhande

lingen te beginnen met de toenmalige concessionaris, b&w. dat eerst een fervent voorstander was geweest van gemeentelijke exploitatie, draaide nu om als een blad aan de boom. De C o m missie van Fabricage (Openbare Werken) sloot zich aan bij het standpunt van de directeur G e m e e n t e w e r k e n .

De t e l e f o o n m a a t s c h a p p i j had om een verlenging van dertig j a a r g e v r a a g d . De g e m e e n t e r a a d achtte een termijn van 25 j a a r acceptabel.

Het voorstel van b&w aan de g e m e e n t e r a a d in de vergadering van d o n d e r d a g 8 o k t o b e r 1 9 0 3 , luidde nu: een v e r l e n g i n g wordt toegestaan voor 2 5 jaar, van 1 maart 1905 tot 28 febru

ari 1930. H e t voorstel werd a a n g e n o m e n met 26 s t e m m e n vóór en 2 s t e m m e n tegen.

Een sneeuwstorm verwoest de bovengrondse infrastructuur 1898

Ongetwijfeld is de grote kwetsbaarheid van het b o v e n g r o n d s e net een belangrijk argument is geweest om over te gaan op de ' v e r k a b e l i n g * van het t e l e f o o n n e t in L e i d e n . M e t n a m e de r a m p van 26 maart 1898 speelde daarbij een belangrijke rol.

O p die d a g werd het b o v e n g r o n d s e net in Leiden grotendeels verwoest door een s n e e u w s t o r m : ""(...) zowel de houten palen als de E i f f e l t o r e n a c h t i g e ijzeren g e v a a r t e n o p de B e e s t e n m a r k t w e r d e n vernield; de paal op het Stationsplein bij het B o e r h a a v e b e e l d knapte bij de grond af en werd later gemeld, drijvende in de gracht langs het A c a d e m i s c h Z i e k e n h u i s . " De g e v o l g e n waren desastreus. O p die dag werd het lokale tele

foonverkeer voor langere tijd v o l l e d i g uitgeschakeld. Daar

naast speelden de regelmatige klachten van de Leidse burgerij o v e r de w e i n i g esthetische dakstellingen en paalconstructies van de telefonie, met name in de oude binnenstad, al veel lan

ger een rol.

De telefooncentrale aan de Papengracht 1905-1923

Kennelijk was er n a het o p m a k e n van het contract en al vóór het ingaan van de nieuwe c o n c e s s i e o v e r e e n s t e m m i n g bereikt o v e r een n i e u w e h u i s v e s t i n g van het t e l e f o o n b u r e a u . In de v o o r w a a r d e n die in de g e m e e n t e r a a d s v e r g a d e r i n g van 8 okto

ber 1903 werden besproken en g o e d g e k e u r d , w a s er nog spra

k e van een continuering van het gebruik van het lokaal boven de w a a g (artikel 10).

Toch v e r h u i s d e het t e l e f o o n b u r e a u al in 1905 o p n i e u w , nu van het w a a g g e b o u w naar de Papengracht nr. 2 3 . Daar zou het gehuisvest blijven tot begin 1923. Ook dit keer is de reden van de verhuizing niet b e k e n d . Mogelijk bestaat er een direct verband met de invoering van het o n d e r g r o n d s e telefoonnet in het gebied binnen de s i n g e l g r a c h t e n . Het telefoonbureau werd nu kennelijk o n d e r g e b r a c h t op de eerste verdieping aan de straatzijde (afb. 8 en 9). Het nieuwe o n d e r k o m e n w a s geen

e i g e n d o m van de g e m e e n t e , zoals de beide vorige locaties, m a a r van een particulier. Hoeveel de n i e u w e huurprijs precies bedroeg, is niet duidelijk. B e k e n d is wel dat de telefoonmaat

schappij in de periode 1919-1923 jaarlijks een h u u r s o m van f 8 0 0 . = voor het pand betaalde.

Het rechter huurpand, n u m m e r 2 1 . werd ook gehuurd d o o r de t e l e f o o n m a a t s c h a p p i j en w a s in g e b r u i k als m a g a z i j n . De e i g e n a a r van dit laatste pand w a s het ministerie van O n d e r wijs, Kunsten en W e t e n s c h a p p e n .

In 1905 waren alle b o v e n g r o n d s e leidingen uit het stadsbeeld van Leiden v e r d w e n e n . Een dakstelling heeft het pand aan de Papengracht d u s nooit g e h a d . Het pand bestaat nog steeds en is thans (2006) in gebruik als w o o n h u i s .

Een nieuwe faciliteit voor Leiden w a s de invoering van tele

fooncellen, ' p u b l i e k e t e l e f o o n s t a t i o n s ' g e h e t e n . Het college van b & w mocht zelf beslissen o p welke vier plaatsen in Lei

den die telefooncellen zouden worden geplaatst. De telefoon

maatschappij had in ieder geval al twee plaatsen in gedachte:

"Hiervan zal één station k o m e n op het centraal-bureau en zoo mogelijk één op het s p o o r w e g s t a t i o n . " (Artikel 15). H i e r m e e werd dus voor het eerst de regel d o o r b r o k e n dat het lokale telefoonbureau niet toegankelijk w a s voor het publiek. In het interlokale Rijkstelefoonbureel w a s al meteen bij de o p e n i n g in 1897 een telefooncel in gebruik g e n o m e n .

De naasting van lokale telefoonnetten door het rijk 1906-1927

De o v e r n a m e van de lokale particuliere en g e m e e n t e l i j k e - telefoonnetten b e g o n pas o n g e v e e r twintig j a a r na de o v e r n a m e van het i n t e r l o k a l e net d o o r het rijk. De Telegraaf- en Telefoonwet van 1904 die de aparte status van de aanleg en exploitatie van de telefonie b e n a d r u k t e ten opzichte van de telegrafie, v o r m d e het begin van de lokale rijkstelefonie, zij het nog steeds binnen het dienstverband van de telegrafie. De o v e r n a m e g e b e u r d e nu. anders dan in 1897. stapsgewijs. In eerste instantie werden juist die telefoonnetten o v e r g e n o m e n , w a a r o m diverse redenen iets mis mee w a s , zoals het half

v o l t o o i d e , gemeentelijke telefoonnet van R h e d e n ( 1 9 0 6 ) en het kwalitatief slechte, particuliere net van Nijmegen (1908).

Gewoonlijk zette de betreffende maatschappij de exploitatie dan nog enkele jaren voort n a m e n s het rijk. D a a r n a werd de lokale telefooncentrale o v e r g e b r a c h t naar het post- en tele

g r a a f g e b o u w . N a d e n a a s t i n g van de g e m e e n t e l i j k e locale telefoonnetten van Maastricht en E i n d h o v e n , respectievelijk in 1926 en 1 9 2 7 . b l e v e n alleen n o g de g e m e e n t e l i j k e tele

f o o n n e t t e n van A m s t e r d a m . R o t t e r d a m en Den Haag over.

D e z e laatste drie k o n d e n pas o p 15 s e p t e m b e r 1940 genaast w o r d e n , d a n k z i j een m a a t r e g e l van de bezetter. O n d e r de n a a m "Plaatselijke Telefoondiensten' ( P T D ' s ) bleven ze ver

volgens administratief-organisatorisch als zelfstandige dien

sten binnen de P T T v o o r t b e s t a a n , tot lang na de T w e e d e Wereldoorlog.

O p 1 januari 1913 werden alle nog resterende negentien loka-

(14)

B U L L E T I N K N O B 2 0 0 7 - I 45

le telefoonnetten van de N B T M o v e r g e n o m e n d o o r het rijk.

Dat b e t e k e n d e een forse uitbreiding van het lokale rijksnet.

N o g d r i e j a a r lang bleef de maatschappij tegen betaling belast met de uitvoering van de telefoondienst. Zes j a a r later, o p 1 januari 1919. g e b e u r d e hetzelfde met de tien netten van de ATM. Anders dan bij de N B T M nam het rijk nu ook meteen de exploitatie over.

Het telefoonbureau van de ATM w a s al sinds 1905 onderge

bracht o p de v e r d i e p i n g van het pand P a p e n g r a c h t 2 3 ; het materiaal van de t e l e f o o n d i e n s t w a s o n d e r g e b r a c h t in het rechter huurpand. Papengracht 2 1 . Aan die huisvesting veran

d e r d e voorlopig niets. Het w a s immers de bedoeling o m de lokale telefoondienst o n d e r te b r e n g e n in het n i e u w e tele

graaf- en telefoongebouw aan de B l o e m m a r k t . dat op moment in aanbouw w a s . Onduidelijk w a s wanneer het nieuwe pand opgeleverd zou gaan worden. D a a r o m werd besloten om de beide panden aan de Papengracht voorlopig te blijven huren, voor de periode van 1 januari 1919 tot 1 januari 1924, met

een opzegtermijn van drie maanden. In het voorjaar van 1922 zag het er naar uit het telefoonbureau op korte termijn naar het n i e u w e o n d e r k o m e n zou w o r d e n o v e r g e b r a c h t . O m die reden werd eind maart 1922 de huur opgezegd. Enkele tegen

vallers in de planning van de bouwactiviteiten maakten dat de oplevering werd uitgesteld. Het rijk moest daarom de beide eigenaren verzoeken de huur te continueren.

Het ministerie van O n d e r w i j s . Kunsten en Wetenschappen, de eigenaar van n u m m e r 2 1 . was daartoe bereid, m a a r de eige

naar van n u m m e r 23 w a s minder welwillend. Eerst was hij daartoe niet bereid, m a a r later weer wel, maar nu vroeg hij een jaarlijkse huurprijs die bijna het dubbele w a s van die van de voorafgaande jaren. Na enig onderhandelen en het iets ver

lagen van de huurprijs - hoewel die n o g steeds de helft hoger w a s dan vroeger - besloot het rijk de n i e u w e huurprijs te a c c e p t e r e n . Het verplaatsen van de telefooncentrale en de infrastructuur naar een andere locatie voor een periode van

Afb. 10. De voorgevel van hel nieuwe telegraaf- en telefoongebouw aan de Bloemmarkt. Toestand 1921-1976 (fotocollectie RAL PV12014)

(15)

46 B U L L E T I N K N O B 2 0 0 7 - 1

minder dan één jaar. w a s ook geen aantrekkelijke optie. Waar- schijnlijk heeft de e i g e n a a r zich dat ook gerealiseerd. D a a r o p werd een n i e u w e h u u r p e r i o d e o v e r e e n g e k o m e n van 1 april 1922 tot 1 april 1923. De lokale telefooncentrale kon uitein- delijk op 1 januari 1923 naar het nieuwe o n d e r k o m e n aan de B l o e m m a r k t worden overgebracht.

In de jaren ' 2 0 en ' 3 0 van de twintigste e e u w wist de P T T n o g vijf a n d e r e p a n d e n aan te k o p e n aan de B l o e m m a r k t / B o o m m a r k t . namelijk de n u m m e r s 16. 17, 18, 19 en 20. In al deze gevallen had men niet een directe, concrete b e s t e m m i n g voor o g e n , m a a r kocht men lang vooruit, s o m s wel tien j a a r of langer. De redenering was dat, als m e n te lang wachtte, het gevaar bestond dat een handige speculant het pand zou o p k o - pen om het dan jaren later, o p een m o m e n t dat het rijk drin- gend behoefte had aan u i t b r e i d i n g s m o g e l i j k h e d e n , met veel winst door te verkopen aan het rijk.

De verbouwing van het postgebouw en het telegraaf- &

telefoongebouw 1918-1921

De verbouwing van 1918 was. vergeleken met de beide vorige, veel ingrijpender. Dit keer werd niet alleen het telegraaf- en telefoongebouw aan de Bloemmarkt verbouwd, maar ook het postgebouw aan de Breestraat. Bovendien werden twee huur- panden bijgetrokken: voor het telegraaf- en telefoongebouw het pand Bloemmarkt 14. het linker buurpand dat al was aangekocht in 1907 en voor het postgebouw eveneens het linker buurpand, Breestraat 4 2 , aangekocht in 1908. Het bestaande telegraaf- en telefoongebouw werd van een verdieping en van een nieuwe voorgevel voorzien, waarbij de uitbreiding uit 1910 en de nieuwe uitbreiding, beide aan de rechterkant, w e r d e n o p g e n o m e n . Bij de v e r b o u w i n g van 1918 werd al rekening gehouden met de komst van de lokale telefooncentrale van de ATM die in het daaropvolgende jaar genaast zou worden door het rijk.

Aan de plattegrond van de b e g a n e grond van het telegraafge- b o u w v e r a n d e r d e niet zoveel. Seinzaal. ingang en wachtzaal v o o r het publiek en d i r e c t e u r s k a m e r bleven ongewijzigd; het telefoonvertrek werd iets verkleind om ruimte te bieden aan een g a n g die doorliep tot aan de bestellerskamer. O p de plaats van het b i j g e t r o k k e n p a n d . B l o e m m a r k t 14. w e r d r u i m t e gecreëerd voor een vestibule, het trappenhuis en het m a g a - zijn aan de linker kant en een portaal, een bergplaats en een diensttrap aan de rechterkant: beide beuken kregen een eigen dienstingang aan de straat.

Het pand kreeg nu twee bouwlagen. Op de verdieping van het telegraaf- en t e k f o o n g e b o u w werd aan de straatkant de grote telefoonzaal ingericht, liefst zeven vensterassen breed, gelegen b o v e n de seinzaal van de telegrafie. De telefoonzaal w a s bedoeld voor de huisvesting van de interlokale èn de lokale telefooncentrales. De achterkant van het g e b o u w bood plaats aan een aantal dienstruimten, zoals administratie, technische dienst en kleedkamer & kantine. De topgevel was aangebracht op de plaats van het trappenhuis. Het pand kreeg een nieuwe voorgevel in een eigentijdse bouwstijl: een strakke baksteenge- vel, met lisenen tussen de vensters van de eerste verdieping en

een summiere geometrische decoratie, ook in de baksteen uit- gevoerd, boven en onder deze vensters (afb. 10).

Anders d a n in het telegraaf- en t e l e f o o n g e b o u w w a s er aan het p o s t g e b o u w sinds de o p l e v e r i n g van de v e r b o u w i n g s - w e r k z a a m h e d e n in 1897 weinig of niets veranderd. Door het bijtrekken van het linker b u u r p a n d . Breestraat 4 2 . konden alle belangrijke dienstvertreken m e e r ruimte krijgen. Constructief en ruimtelijk werd er niet zoveel veranderd aan het postge- b o u w uit 1895; alleen kregen de verschillende dienstruimtes op de b e g a n e grond een andere b e s t e m m i n g . O p de b e g a n e grond werden de v o o r m a l i g e ruimten v o o r de pakketpost en de w a c h t k a m e r voor het publiek s a m e n g e v o e g d tot één grote ruimte voor de pakketpost. Het v o o r m a l i g e ' p o s t l o k a a f . dat wil zeggen het kantoorlokaal van de p o s t b e a m b t e n , kreeg nu de functie van w a c h t k a m e r v o o r het p u b l i e k . In het linker buurpand werd het kantoor ingericht, nu met de nieuwe n a a m

"bureel aankomst en vertrek".

O p de eerste verdieping veranderde er weinig. De postdirecteur behield zijn drie w o o n k a m e r s en de keuken aan de straatkant, waarvan twee en-suite, en aan de achterkant twee van de drie s l a a p k a m e r s en de badkamer. O o k de vier kamers op

Afb. II. De voorgevel van het pos/gebouw aan de Breestraat na de verbouwing van 1918-1921. Toestand 1921-1976 (fotocollectie RAL PV12010)