Toezicht op menswaardige behandeling van
gedetineerden in Europa : een onderzoek naar de verhouding tussen het EHRM en het CPT bij de effectuering van het folterverbod
Hagens, M.
Citation
Hagens, M. (2011, October 26). Toezicht op menswaardige behandeling van gedetineerden in Europa : een onderzoek naar de verhouding tussen het EHRM en het CPT bij de effectuering van het folterverbod.
Meijers-reeks. Retrieved from https://hdl.handle.net/1887/17982
Version: Not Applicable (or Unknown)
License: Licence agreement concerning inclusion of doctoral thesis in the Institutional Repository of the University of Leiden
Downloaded from: https://hdl.handle.net/1887/17982
Note: To cite this publication please use the final published version (if
applicable).
Toezicht op menswaardige behandeling van gedetineerden in Europa
Toezicht op menswaardige behandeling van gedetineerden in Europa
Een onderzoek naar de verhouding tussen het EHRM en het CPT bij de effectuering van het folterverbod
PROEFSCHRIFT
ter verkrijging van
de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden,
op gezag van Rector Magnificus prof. mr. P.F. van der Heijden, volgens besluit van het College voor Promoties
te verdedigen op woensdag 26 oktober 2011 klokke 15.00 uur
door
Mireille Hagens
geboren te Amsterdam in 1975
Promotiecommissie:
Promotor: prof. dr. R.A. Lawson Overige leden: prof. mr. A.C. Hendriks
prof. mr. A.M. van Kalmthout (Universiteit van Tilburg) prof. mr. M. Kuijer (Vrije Universiteit Amsterdam) prof. mr. B.E.P. Myjer (Vrije Universiteit Amsterdam)
Lay-out: Anne-Marie Krens – Tekstbeeld – Oegstgeest
© 2011 M. Hagens ISBN 978-90-585-0714-3
Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (art. 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).
No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.
Woord vooraf
De onderhavige studie richt zich in hoofdzaak op twee internationale organen, te weten het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) en het Euro- pees Comité ter Preventie van Foltering (CPT), en hun onderlinge verhouding ten aanzien van de bescherming van de integriteit van gedetineerden. Het verdient hier vermelding dat de leden van de promotiecommissie naast hun expertise op het terrein van de mensenrechten bijzondere kennis hebben van onderwerpen op het terrein van het onderzoek. Zo is Aart Hendriks hoogleraar Gezondheidsrecht en coördinator gezondheidsrecht bij de artsenfederatieKNMG. De andere leden hebben bijzondere praktijkervaring met en kennis van de genoemde organen. Zo is Egbert Myjer sinds november 2004 rechter in het
EHRM. Anton van Kalmthout is sinds december 2005 lid van hetCPT. Martin Kuijer werkt bij het Ministerie van Veiligheid en Justitie waar hij onder meer de Nederlandse overheid vertegenwoordigt in zaken voor hetEHRMen als liaison officer optreedt voor hetCPT. Ik ben alle leden zeer erkentelijk voor de tijd die zij hebben gestoken in de beoordeling van het manuscript.
Ik ben Rick Lawson, mijn promotor, en Ankie Broekers, directeur van Moot Court, heel dankbaar. Zonder hun inzet en vindingrijkheid was mijn avontuur als PhD-fellow en docent niet begonnen en dankzij hun steun en vertrouwen is het voltooid. Met veel plezier kijk ik terug op de samenwerking met mijn toenmalige collega-onderzoekers en -docenten van het Europa Instituut en het vak Moot Court. Ook deze musketier van de voormalige afdeling R.I.O.
heeft haar missie volbracht.
Hoewel het schrijven van een proefschrift uiteindelijk vooral een indivi- duele aangelegenheid is, hebben veel mensen mij in de afgelopen jaren ge- steund en vooral ook geïnspireerd. Ik ben blij en dankbaar dat deze mensen er voor mij waren. Ik wil drie personen in het bijzonder bedanken. In de eerste plaats: mijn ouders. Woorden schieten tekort om uit te drukken wat zij voor mij betekenen. Hun onbegrensde steun en vertrouwen waren echt hartverwar- mend. En natuurlijk Jacco, mijn rustpunt in deze roerige tijden. Hij vormde een zeer belangrijke stimulans voor de voltooiing van het boek. Zonder hem waren de afgelopen jaren niet zó mooi geweest!
Inhoudsopgave
LIJST VAN AFKORTINGEN XIII
1 INLEIDING EN ONDERZOEKSOPZET 1
1.1 Mensenrechten voor gedetineerden: van emancipatie tot publieke
aftocht? Een controversieel onderwerp in Europa 1
1.2 Duiding: ‘relatieproblematiek’ 3
1.3 Belang van het onderzoek 6
1.3.1 Absolute bescherming van het verbod van foltering 6 1.3.2 Uitbreiding van de reikwijdte van artikel 3 8 1.3.3 Internationale context – dicht web van handhaving- en
toezichtmechanismen 10
1.4 Afbakening tussenCPTenEHRM: een eerste verkenning 13
1.4.1 De Raad van Europa 13
1.4.2 Enkele opmerkingen over hetEHRM 14
1.4.3 Totstandkoming van hetECPT 15
1.4.4 Een nadere afbakening 17
1.4.5 Hoe is de verhouding tussen theorie en praktijk? 20
1.5 Probleemstelling 22
1.6 Methodiek en afbakening 24
1.6.1 Het toetsingskader 24
1.6.2 Methodiek 26
1.6.3 Structuur van het onderzoek 28
2 HETEUROPEESVERDRAG TER PREVENTIE VAN FOLTERING EN HETEUROPEES
ANTI-FOLTERCOMITÉ NADER BEKEKEN 29
2.1 Inleiding 29
2.2 De ontstaansgeschiedenis van hetECPTin hoofdlijnen 31 2.3 Het organisatorisch kader – het Comité nader bekeken 35
2.3.1 Lidmaatschap van hetCPT 35
2.3.2 Samenstelling van hetCPT 37
2.3.3 Personele ondersteuning van het Comité 39
2.3.3.1 Het Bureau 39
2.3.3.2 Het Secretariaat 40
2.3.3.3 Deskundigen 42
2.4 Het mandaat van hetCPT 45
2.5 De werkwijze en kerntaken van hetCPT 51
2.5.1 Voorbereiden van inspecties – soorten bezoeken 51
2.5.1.1 Periodieke bezoeken 51
2.5.1.2 Ad hoc bezoeken 54
VIII Inhoudsopgave
2.5.1.3 Follow-up bezoeken 54
2.5.2 Notificatieplicht van hetCPT 55
2.5.3 Uitvoeren van inspecties – bevoegdheden 56
2.5.4 Rapportage naar aanleiding van bezoeken 59
2.5.4.1 Tijdens een bezoek 59
2.5.4.2 Na afloop van een bezoek 60
2.5.5 Voortdurende dialoog 64
2.6 Ter afsluiting: Verschillen tussenEHRMenCPT 66
3 INTERPRETATIE EN TOEPASSING VAN DE BEGRIPPEN UIT ARTIKEL3EVRM 69
3.1 Inleiding 69
3.2 Enkele belangrijke kenmerken van artikel 3EVRM 70 3.3 Het onderscheidend criterium tussen de begrippen: De mate van
intensiteit en ernst van het lijden 75
3.4 De drie begrippen nader bekeken 81
3.4.1 Foltering 81
3.4.1.1 Bouwstenen voor de kwalificatie foltering 81
3.4.1.2 Reikwijdte van het begrip foltering 89
3.4.2 Onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing 95 3.4.2.1 Onmenselijke behandeling of bestraffing 97 3.4.2.2 Vernederende behandeling of bestraffing 102
3.5 Afsluiting 109
4 WAT VERSTAAT HET CPT ONDER DE TERMEN‘FOLTERING’, ‘ONMENSELIJKE’
EN‘VERNEDERENDE BEHANDELING OF BESTRAFFING’? 111
4.1 Inleiding 111
4.2 Twee categorieën in plaats van drie: de parallelle benadering versus de
lineaire aanpak 113
4.2.1 Foltering 115
4.2.1.1 Een eerste verkenning: geweldgebruik door de politie tegen
gedetineerden 115
4.2.1.2 Betekenis van het begrip ‘foltering’ 120
4.2.1.3 Kenmerken van het begrip foltering 127
4.2.2 Onmenselijke en vernederende behandeling 133 4.2.2.1 Betekenis van de termen ‘onmenselijk’ en ‘vernederend’ 133
4.2.2.2 Toepassing van de begrippen 137
4.3 Afsluiting – enkele concluderende opmerkingen over de verhouding
tussenEHRMenCPT 142
5 EHRM EN CPT:NORMERING TEN AANZIEN VAN MISHANDELING IN DETENTIE 147
5.1 Inleiding 147
5.2 HetEHRM 150
5.2.1 Geweldgebruik 150
5.2.2 Bewijsstandaard en bewijslast 152
5.2.3 Positieve verplichting tot intern onderzoek 154 5.2.4 Procedurele waarborg tegen mishandeling: toegang tot een
advocaat 156
Inhoudsopgave IX
5.3 HetCPT 160
5.3.1 Fundamentele procedurele waarborgen 160
5.3.2 Gebruik van geweld 164
5.3.3 Verhoorsituaties 166
5.3.4 Onderzoeksverplichting 167
5.4 Ter afsluiting 169
6 EHRM EN CPT:LEEFOMSTANDIGHEDEN EN REGIME IN DETENTIE 171
6.1 Inleiding 171
6.2 HetEHRM 172
6.2.1 Leeswijzer 172
6.2.2 Detentieomstandigheden 173
6.2.2.1 De ‘Griekse’ zaak, Guzzardi en Assenov – de eerste
detentiezaken 173
6.2.2.2 Dougoz: Een nieuwe benadering 176
6.2.2.3 Enkele algemene overwegingen 177
6.2.2.4 Overbevolking en celgrootte 179
6.2.2.5 Overmacht als verweer bij onacceptabele
detentieomstandigheden 184
6.2.2.6 Omstandigheden tijdens transport 185
6.2.3 Restrictief regime 186
6.2.4 Eenzame opsluiting (isolatie) 188
6.2.5 Tussenconclusie 190
6.3 HetCPT 191
6.3.1 Materiële detentieomstandigheden in politiebureaus 191
6.3.1.1 Celgrootte 193
6.3.2 Materiële detentieomstandigheden in penitentiaire
inrichtingen 194
6.3.2.1 Overbevolking 195
6.3.3 Restrictief regime en afzondering 198
6.4 Ter afsluiting 199
7 EHRM EN CPT:MEDISCHE ZORG AAN GEDETINEERDEN 201
7.1 Inleiding 201
7.2 HetEHRM 202
7.2.1 Zorg aan zieke gedetineerden 202
7.2.1.1 Invulling van de zorgplicht 203
7.2.1.2 Registratie en verslaglegging 206
7.2.1.3 Equivalentiebeginsel 207
7.2.2 Toegang tot een arts – waarborg ter preventie van
mishandeling 210
7.2.2.1 Preventieve zorg – verspreiding van besmettelijke ziekten 215
7.2.3 Dwangvoeding tijdens detentie 216
7.3 HetCPT 220
7.3.1 Zorgplicht voor de gezondheid van gedetineerden 220 7.3.2 Toegang tot een arts – medisch onderzoek als
preventiemiddel 221
X Inhoudsopgave
7.3.3 Equivalentie van zorg 222
7.3.4 Dwangvoeding 223
7.4 Ter afsluiting 226
8 DE WISSELWERKING TUSSEN HET EHRM EN HET CPT(1)
OVER DE DOORWERKING VAN HET WERK VAN HET CPT IN DE RECHTSPRAAK
VAN HETHOF 229
8.1 Inleiding 229
Deel A – Doorwerking van hetCPTin de rechtspraak van het Hof: Ontwikkeling in
de tijd 230
8.2 Leeswijzer 230
8.3 Tijdvak 1993-1996: eerste kennismaking met de Commissie 231 8.4 Tijdvak 1996-2000: een aarzelende ontmoeting met het Hof 234
8.5 Tijdvak 2001-2004: doorbraak in Griekenland 243
8.6 Tijdvak 2005-2010: erg belangrijk maar niet allesbepalend 246
8.7 Tussenconclusie 248
Deel B – De wijze en mate van doorwerking van hetCPTin de rechtspraak van
het Hof 250
8.8 Leeswijzer 250
8.9 De betekenis van feitelijke bevindingen door hetCPTin de rechtspraak 250 8.9.1 Fact-finding: HetCPTals vaststeller van
detentieomstandigheden 250
8.9.2 Op welke wijze maakt hetEHRMgebruik van feitelijke
bevindingen van hetCPT? 251
8.9.2.1 Overeenstemmende bevindingen met de bewering van
klager 251
8.9.2.2 Tijdsperspectief: ‘Oudere’ bevindingen 254 8.9.2.3 Omgevingsperspectief: Bevindingen van algemene aard 255 8.9.2.4 Öcalan en Ilas¸cu: Bevindingen over individuele
gedetineerden 257
8.9.2.5 Bevindingen in de ontvankelijkheidsfase 262 8.9.3 Betekenis vanCPT-bevindingen in andere zaken 264
8.9.3.1 Mishandeling 264
8.9.3.2 Uitlevering 265
8.10 Algemene normen van hetCPTals richtsnoer voor hetEHRM 266
8.10.1 Detentieomstandigheden 267
8.10.2 Transport van gedetineerden 271
8.10.3 Isolatie (eenzame opsluiting) 272
8.10.4 Waarborgen bij vrijheidsbeneming 275
8.10.5 Medische zorg 276
8.11 Grenzen aan de doorwerking vanCPT-rapporten? 278 8.11.1 Individuele beoordeling vs algemene inspectie 279 8.11.2 Toepassing van de termen uit artikel 3EVRM 281
Inhoudsopgave XI
8.12 Conclusie – De toegenomen betekenis van hetCPTin de rechtspraak,
maar ook meer aandacht van het Hof voor begrenzing daarvan 287
9 DE WISSELWERKING TUSSEN HET EHRM EN HET CPT(2)
OVER DE DOORWERKING VAN DE RECHTSPRAAK VAN HETHOF IN HET WERK
VAN HET CPT 291
9.1 Leeswijzer 291
9.2 Rechtspraak van hetEHRMvormt bevestiging vanCPT-oordeel 292 9.3 CPTzoekt aansluiting bij normering van hetEHRM 293 9.4 UitspraakEHRMis aanleiding voorCPTom staat ‘onder druk te zetten’
om situatie te verbeteren of een aanbeveling op te volgen 300 9.5 CPTassisteert staten omEVRM-verplichtingen te realiseren 302
9.6 Ter afsluiting 303
10 LIVINGAPARTTOGETHER: SAMENVATTING EN CONCLUSIES MET BETREKKING TOT DE VERHOUDING TUSSEN HET EHRM EN HET CPT 305
10.1 Inleiding 305
10.2 Recapitulerend: enkele hoofdlijnen uit de voorgaande hoofdstukken 305 10.3 Hoe verhouden hetEHRMen hetCPTzich ten opzichte van elkaar?
Enkele conclusies 311
10.3.1 De ‘à la carte’ benadering 311
10.3.2 Hoe worden conflicten vermeden? 314
10.3.2.1 Negatieve afstemming 314
10.3.2.2 Positieve afstemming 315
10.3.2.3 Informele afstemming 317
10.4 Doet de verhouding tussenCPTenEHRMrecht aan het belang van het
folterverbod? 318
10.4.1 Impact van kritiek op verdragsstaten 318
10.4.2 Op welke wijze kan de effectiviteit van de werkzaamheden
van hetCPTen hetEHRMworden vergroot? 320
10.4.2.1 Financiële middelen 320
10.4.2.2 Invulling mandaat: acute omstandigheden 322 10.4.2.3 Publicatie: politieke en publieke follow-up 323 10.4.3 Aandachtspunten in de onderlinge relatie tussenCPTen
EHRM 327
10.4.3.1 Terminologie 328
10.4.3.2 Normering 328
10.4.3.3 Fact-finding 330
10.4.3.4 Ter afsluiting: enkele aanbevelingen 332
SUMMARY 333
LITERATUURLIJST 351
AANGEHAALDE JURISPRUDENTIE EN CPT-RAPPORTAGES 359
TREFWOORDENREGISTER 367
CURRICULUM VITAE 373
Lijst van afkortingen
A Series A.-... Publications of the European Court of Human Rights;
Judgments and Decisions
AJIL American Journal of International Law APT Association for the Prevention of Torture
art. artikel
B Series B.-... Publications of the European Court of Human Rights;
Pleadings, Oral Arguments and Documents
BJ Bopz-Jurisprudentie
Bijv. Bijvoorbeeld
CAT Committee Against Torture CM Committee of Ministers
CPT Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading
Treatment or Punishment
CvM Comité van Ministers van de Raad van Europa Diss. Dissertatie
e.a. en anderen
EBI Extra Beveiligde Inrichting
ECPT European Convention for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment
ed. editor
eds. editors
EHRC European Human Rights Cases
EHRM Europees Hof voor de Rechten van de Mens EJIL European Journal of International Law EPR European Prison Rules
et al. et alia (and others)
e.v. en verder
EVRM Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden
GC Grand Chamber (Grote Kamer van het EHRM) HR Hoge Raad der Nederlanden
HRLJ Human Rights Law Journal Ibid. Ibidem (op dezelfde manier)
ICCPR International Covenant on Civil and Political Rights (VN-Verdrag inzake Burger- en Politieke Rechten)
ICJ International Commission of Jurists
ICLQ The International and Comparative Law Quarterly ICRC International Committee of the Red Cross
XIV Lijst van afkortingen
Kamerstukken I Kamerstukken van de Eerste Kamer
KFOR Kosovo Force
m2 vierkante meter
m3 kubieke meter
m.n. met name
m.nt. met noot van
NILR Netherlands International Law Review NJ Nederlandse Jurisprudentie
NJB Nederlands Juristenblad
NJCM Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten NPMs National Preventive Mechanisms
nr. nummer
NTM Nederland Tijdschrift voor Mensenrechten NQHR Netherlands Quarterly of Human Rights
OM Openbaar Ministerie
OPCAT Optional Protocol to the Convention against Torture (Facultatief Protocol bij het VN-Verdrag tegen Foltering)
p. pagina
Rec. Recommendation
red. redactie
Reports Reports of Judgments and Decisions (Publicatie van Jurisprudentie van de Commissie en het Hof vanaf 1996)
res. resolution
RvE Raad van Europa
SCAT Swiss Committee Against Torture
SPT Subcommittee on Prevention of Torture (UN)
t. tegen
UN United Nations
UNMIK United Nations Interim Administration Mission in Kosovo
vgl. vergelijk
VK Verenigd Koninkrijk
VN Verenigde Naties
vol. volume
WMA World Medical Association
