leren
,ng
g�1 02..
leren door ervaring
Evaluatie van vier experimenten ervaringsIeren in de jeugdhulpverlening - samenvatting -
Amsterdam,januari 1993 Van Dijk, Van Soomeren en Partners A.G. van Dijk N.C. Hilhorst
Ten Geleide Voorwoord
Inleiding
Het kader van de vier experimenten Het eva luatie-onderzoek
Rapportages Leeswijzer
Implementatie en gebruik van de methode De uitgangssituatie
De implementatie
Uitkomst van het implementatieproces
Inhoudsopgave
Conclusies ten aanzien van implementatie en gebru i k van de methode Aanbevelingen over de implementatie van het ervaringsieren
Verdere inhoudelijke ontwikkeling van de methode Conclusies ten aanzien van de inhoud van de methode Aanbevelingen over de verdere ontwikkel ing van de methode De generale doelstellingen van het experiment
Conclusies ten aanzien van de WVC-doelstellingen Aanbevelingen voor verdere stimulering van ervaringsieren Het introduceren van vernieuwende experimenten Aanbevelingen ten aanzien van het opzetten van experimenten
Bijlagen
Beschrijving deelnemende instellingen Methode ervaringsieren
B eschrijving onderzoeksinstrumenten Meting van effecten op jongeren
5 7
9
9 10 11 11
13 13 15 16 18 19
23 23 24
25 25 25
27
27
31 33 35 37
4
De belangstelling van jeugdhulpverlening voor ervari ngsieren is de laatste jaren sterk toegenomen. Bij ervaringsieren wordt een specifieke situatie gecreëe rd, d ie jongeren in staat stelt concrete erva ringen op te doen op g rond waarvan zij gemotiveerd en i n staat gesteld worden tot nieuwe
leerprocessen doordat zich een toekomst
perspectief ontwikkeld. De meeste instell in
gen hebben deze methode - met a l le respect - via 'trial and error' in de vingers gekregen.
Vanuit het Steunpunt E rvaringsieren (S PEL), een g roep mensen die zich actief inzet voor de verdere verspreiding van ervaringsieren, werd aan de directie Jeugdbeleid de vraag voorgelegd of invoering van de methode bij v ier instellingen kon worden beproefd, onder begeleiding van een externe tra i ner en een onderzoek. Het doel was te bezien aan welke voorwaarden moet worden vo ldaan, wil invoering van de methode succesvol zijn.
Dat hebben we gedaan .
Voor U ligt de verslaglegging van de onder
zoekers, die de vier experimenten hebben gevolgd. Het heeft ons veel informatie opgeleverd . Niet a lleen informatie die relevant is als je met de methode
ervaringsieren aan de slag wilt. We hebben ook meer inzicht gekregen in algemene voorwaa rden , die bij vernieuwing een belang rijke rol spelen.
Ten geleide
De vier instell ingen die in het experiment participeerden, hebben veel overhoop moeten ha len. Sluimerende problemen, knelpunten komen keih ard op tafel als je aan de slag gaat met vernieuwing. Die confrontatie moet je du rven aangaan, wil er ook daadwerkelijk iets terecht komen van
de goede bedoe l ingen. Een belangrijke conclusie, d ie ik heb getrokken na lezing van het ra pport, is dat men na een eerste inventarisatie met betrekking tot de kans van slagen van een vernieuwing, een korte periode van bezinning moet inbouwen.
Eerst met elkaar - d u rven - bespreken, waar de belangrijkste knelpunten li ggen en hoe aan een oplossing van die knelpunten kan worden gewerkt, voor de daadwerkelijke veranderingen worden doorgevoerd . Uit de rapportage kunt U lezen dat die knelpunten lang niet altijd te maken hebben met kennis en deskundigheid rond de methode
ervaringsieren. Vaak l iggen die knelpunten in de organisatie, de betrokkenheid van medewerkers b ij vern ieuwing, de d u rf veranderingen aan te gaan. Essentiële zaken in een periode waarin zoveel nieuw elan wordt gevraagd van de jeugdhulpverlening.
Ik hoop dan ook dat deze ra pportage voor velen een remi nder zal vormen, van wat wordt geëist van een organisatie die aan de slag gaat met vernieuwing in welke vorm dan ook.
Ik beveel het verslag dan ook van harte aan.
Thijs Ma lmberg d i recteu r Jeugdbeleid, M inisterie van WVc.
6
Voor u ligt de samenvatting van een onder
zoek naar de experimenten met de methode ervari ngsieren in vier instellingen voor jeugd h u l pverleni ng: de Baanderhoek, Hoenderloo, OC Mi chiel en h et SaC.
M eewerken aan h et onderzoek betekende voor de instellingen dat een onderzoeker ged u rende een periode van ruim een jaar op gezette tijden een kijkje in de keuken kwam nemen. Dat deze gelegenheid zonder tegenstri bbelen geboden werd, verdient op zich al veel waardering. Daar komt nog eens bij dat veel medewerkers ook de nod ige energie in het onderzoek hebben gestoken:
als lijdend voorwerp voor interviews, als onderzoeksassistent bij het laten invu llen van vragen l ijsten door jongeren en als commentator op concept-rapportages over h u n instelling.
Ook de jongeren in de instelli ngen h ebben hun steentje aan het onderzoek bijge
dragen. Het invullen van drie verschil lende vragenlijsten d i e je het hemd van je privé-lijf vragen, v raagt een doorzettingsvermogen dat slechts onder doet voor hetgeen van een jongere bij een tocht in de Ardennen wordt gevraagd.
Voorts h ebben de onderzoekers dankbaar gebru i k kunnen maken van de altijd boeiende informatie die de tra iners van ELAN gedurende de gehele looptijd van het project gevraagd en ongevraagd hebben geleverd .
B ij een g root onderzoek als dit hoort vanzelfsprekend ook een begeleidi ngs
commissie.
Voorwoord
Deze commissie was als volgt samengesteld:
• drs. L. van der Sijs
(NIZW te Utrecht, voorzitter van de begeleidingscommissie);
• drs. H.G. Helmantel
(Sociaal-agogisch Centrum te Amsterdam en voorzitter van het Steunpunt Projecten Erva ringsieren (SPEL));
• Prof. dr. M .G . M . van den Dungen (Su bfaculteit Orthopedagogiek van de Universiteit van Amsterdam);
• mevrouw drs. C . Kleijwegt (Ministerie van WVC);
• drs. P. H . M . van den Bogaart (COJ te Leiden);
• d h r. B . Keus
(NIZW te Utrecht, ambtelijk secreta ris van het SPEL).
De wijze waarop zij zich van hun taak hebben gekweten was bijzonder aange
naam: de kritiek was altijd opbouwend en vond plaats in een open sfeer.
Tenslotte is er dan natu urlijk de opd racht
gever: zonder het Mi nisterie van WVC waren zowel de experimenten als het onderzoek onmogel ijk geweest.
AI deze personen bedanken wij voor h u n inzet e n betrokken heid en d e prettige samenwerking. We hopen dat het lezen van d it rapport ook voor anderen een zinvolle ervaring vormt.
Nelleke H il horst en Bram van Dijk
8
In 1989 heeft het Ministerie van WVC besloten om vier instellingen voor
residentiële jeugdhulpverlening subsidie te verlenen voor een experiment met de methode ervaringsieren. De deelnemende i nstel lingen zijn:
• Orthopedagogisch Centrum Michiel te Wychen met het onderdeel de Van Slichtenhorststraat;
• Sociaal-Agog isch Centrum te Amsterdam met het onderdeel Wood rose;
• Jongenshuis Hoenderloo te Hoenderloo;
• BJ Centrum de Baanderhoek te Aaiden . In bij lage 1 worden de 4 deel nemende instel lingen nader beschreven.
De verstrekte su bsi d ies dienden te worden aangewend voor tra ining en begeleiding bij
De methodiek ervaringsieren
Een van de recente ontwikkel ingen in de residentiële hulpverlening, die ontstaan zijn vanuit de ervaring dat de traditionele
hulpverlening - die vaak sterk verbaal gericht is - niet de beoogde effecten opleverde betreft de methode ervaringsieren. Kenmer
kend voor deze activerende methodiek is onder andere het praktisch bezig zijn (minder nadruk op verbaliteit). Stimulering van de positieve kanten van jongeren en confrontatie met concreet gedrag* *.
Overkoepelende doelstellingen
Om de vier experimenten een gemeen
sc happelijk kader mee te geven heeft het M inisterie van WVC in het ' Beleidskader project ervaringsieren' de volgende overkoepelende experiment-doelstel lingen geformuleerd:
• Het verder ontwikkelen van de methode ervaringsieren, zoals ELAN Training deze hanteert, op een zodanige manier dat integratie in het bestaande hul pver-
Inleiding
de invoering van de methode ervaringsieren, die door ELAN Training werd verzorgd. De experimenten strekten zich uit over een periode van drie jaar: twee experimenten in de jaren 1989-1990 en twee experimenten in 1990-1991.
Om het proces van invoering van het ervaringsieren en de bereikte resultaten op een voor de vier instellingen vergel ijkbare wijze te laten vastleggen, heeft het Min isterie van WVC aan het onderzoeks- en advies
bureau Van Dij k, Van Soomeren en Partners (DSP) opdracht gegeven de evaluatie van de vier experimenten uit te voeren. De voor u liggende rapportage is de samenvatting van een uitgebreide eindrapportage* van de evaluatie, die begin 1992 verschenen is.
1
Het kader van de vier experimenten
leningsaanbod van een organisatie kan worden gerealiseerd en de betreffende organisatie de methode ervaringsieren uiteindelijk zelfstand i g kan gebrui ken.
• Beoordelen of en hoe de methode ervaringsieren geïmplementeerd kan worden in de residentiële instellingen.
• Aan de hand van de resultaten van experiment en onderzoek beoordelen of het wenselij k is de methode ervaringsieren in niet-residentiële settingen bij wijze van experiment toe te passen.
Als doelgroep voor de experimenten wordt (in eerste instantie) gekozen voor de oudere jeugd bi nnen de instellingen . Ten behoeve van het experiment functioneert het Steun
punt Projecten E rvaringsieren (SPEL) als begeleidingscommissie.
Het aanbod van ELAN
Een tweede gemeenschappelijk kenmerk van de vie r experimenten is dat de i nvoering en begeleiding in handen is van één organi
satie: E LAN Training.
* Leren door ervaring:
Eindrapportage overall
evaluatie experimenten ervaringsieren in de jeugdhulpverlening,
april 1992.
* * In het themagedeelte 'ervaringsieren' van het TJJ, jaa rgang 3, n r. 5 mei 1991 wordt aandacht besteed aan het conceptueel kader van het ervaringsieren.
Overigens staat de theorie omtrent het ervaringsieren nog in de kinderschoenen. Het
NIZW zal in samenwer
king met DSP in 1993 werken aan verdere theorievorming.
Daarmee is gewaarborgd dat in de vier instellingen d e zelfde basis-principes van de methodiek worden gehanteerd. In bijlage 2 treft u een korte beschrijving aan van de
Het evaluatie-on derzoe k
* Naast de generale onderzoeksvraagstellingen zijn per instelling doel
stellingen geformuleerd over hetgeen men met het experiment specifiek binnen de instelling wilde bereiken. De instellingsgebonden doelstellingen en onderzoeksvragen komen in deze rappor
tage niet aan de orde;
hiervoor wordt verwe
zen naar de uitgebreide eindrapportage .
** Hierbij dient rekening gehouden te worden met de verschillende doelstellingen per organisatie en in het verlengde hiervan de verschillen in plaats die het ervaringsieren binnen het behande
lingsaanbod krijgt (verrijking/diagnostisch middel/behandelings
methode/trainingsvorm).
10
Het evaluatie-onderzoek beoogt de vol
gende generale onderzoeksvragen * te beantwoorden.
1 Voldoen de vier organisaties aan een aantal (van te voren besch reven) voor
waarden om een innovatie te implementeren 7
2 Hoe is het oorspronkelijke invoerings
model van ELAN Training in de ver
schillende organisaties uitgewerkt?
3 Op welke wijze is getracht de methode ervaringsieren in het hulpverlenings
aanbod te integreren en in welke mate is dat gelukt (level of use)?
Welke factoren werken bevorderend en belemmerend bij de implementatie van h et ervaringsieren binnen de organisatie?
4 In hoeverre zijn de beoogde project
doeistellingen, zowel ten aanzien van cliënten als bij de medewerkers van de betreffende organisaties, gerealiseerd?
(effect-onderzoek)* *
methode ervaringsieren. In de startfase heeft ELAN Training een model voor de invoering van het ervaringsieren gemaakt.
In het onderzoek is gebruik gemaakt van een combinatie van onderzoeksinstrumenten:
• analyse van schriftelijke informatie (verslagen, b rieven, etc.);
• interviews met medewerkers van de vier deelnemende instellingen en met de di recteur ELAN Training;
• een vragenlijst (DDQ), afgenomen bij de betrokken medewerkers van de vier instellingen, die beoogt de bereidheid tot verandering binnen de instelling te meten;
• een aantal vragenlijsten, afgenomen bij de jongeren die deel namen aan h et experi
ment, om effecten op de jongeren te meten.
In bijlage 3 vindt u een uitgebreider beschrij
ving van de per onderzoeksvraag gehan
teerde onderzoeksinstrumenten, alsmede een beschrijving van de gebruikte vragen
lijsten. Bij de analyse van de onderzoeks
gegevens en de vergelijking van de vier experimenten is gebruik gemaakt van het model van Mayer en G reenwood , 1 980.
Per experi ment zijn twee rapportages geschreven: een voormeting/procesanalyse (vijf maanden na de start van het experi
ment), en een eindrapportage met proces
en effectevaluatie. Tenslotte is een overa l l ei ndrapportage verschenen waarin, door vergelij king van de vier experimenten, een aanta l generale conclusies en aanbevelingen is geformuleerd . Het M i n isterie van WVC
heeft DSP gevraagd een samenvatting van deze rapportage te sc hrijven die breed in het veld verspreid wo rdt. Het bela ngrijkste
In deze samenvatting wordt ingegaan op de conclusies die getrokken kunnen worden uit het verzamelde materiaal en op de alge
mene aanbevelingen die daaruit voort
v loeien. Daarbij wordt een onderscheid gemaakt naar vier onderwerpen:
• De implementatie en het gebruik van het ervaringsieren op instellingsniveau . D e conclusies e n aanbevelingen zijn vooral relevant voor instel lingen die aan de slag willen gaan met het ervaringsiere n . Een en ander wordt beschreven in hoofdstuk 2.
• De methodiek van het ervaringsieren.
I n hoofdstu k 3 worden d e conclusies en aanbevelingen ten aa nzien van de verdere ontwikkeling van de method iek van het ervaringsieren beschreven . Deze aan beve
lingen zijn vooral relevant voor het NIZW en organisaties zoals ELAN die tra i ningen op dit terrein verzorge n .
• In hoofdstuk 4 worden de concl usies e n aanbeveli ngen weergegeven die voort
vloeien uit de eva l uatie van de generale doelstellingen van het experiment.
Deze aanbeveli ngen zijn met name relevant voor het Ministerie van WVC , het Min isterie van J ustitie (in h et kader van beleidsvorming ten aanzien van Rijksinrichtingen), de provinciale
Rapportages
verschil tussen de eindrapportage
(78 pag i n a 's exclusief bijlagen) en de voor u liggende samenvatting is dat in de eind
rapportage per instelling een beschrijving van het experi ment wordt gegeven . Dit is gebeurd volgens een vast stramien, waarbij achtereenvolgens wordt i ngegaan op de karakterist ieken van de instelling, de voor
waarden tot verandering voor de start van het experiment, de wijze waarop het experiment is uitgevoerd en de bereikte resultaten .
Leeswijzer
overheden en de vier g rote gemeenten .
• In hoofdstuk 5 wordt van het onderwerp ervaringsieren geabstraheerd en worden tot besluit algemene aanbevelingen
gedaan over de wijze waarop vorm gegeven kan worden aan experi menten gericht op vernieuwing in de jeugdhulp
verlening. Deze aanbevel i ngen zijn vooral bestemd voor het Ministerie van WVc.
12
Itnpletnentatie en gebruik van de tnethode
In dit hoofdstuk gaat het om 3 hoofd
aspecten:
a De uitgangssituatie: de bij de instel l ingen aanwezige condities, die de implementatie positief of negatief kunnen beïnvloeden.
b Het verloop van het implem en ta tieproces:
de wijze waarop ervaringsieren is geïntro
duceerd bij de instellingen (waarbij ELAN Training een centrale rol speelde), en de factoren die hierbij een belem merende of bevorderende rol speelden.
c De uitkomsten van het implementatie
proces: de mate en vorm waarin de methode wordt gebruikt binnen de instellingen ('level of use') en de effecten die d it heeft op de betrokken instellings
medewerkers en de dee l nemende jongeren.
Op basis van theoretische overwegingen is een aantal criteria of voorwaarden voor succesvolle i mplementatie van de methode ervaringsieren in de instel l ingen onderzocht.
Het betrof de volgende criteria:
• De aanwezigheid van een intern beleids
plan of projectplan waarin d e doelen, verantwoordelijkheden, taakverdeling en de organisatie- en commun icatiestructuur zijn uitgewerkt.
Geen van de instell ingen heeft vooraf een projectplan op sch rift gesteld. Dit heeft de grote onduidelijkheid die in sommige instelli ngen bestond over de consequen
ties van het experiment mede in de hand gewerkt.
• De omvang van de doelgroep, waarbij aangenomen werd dat een 'brede' aanpak (werken met grote doelgroepen) de implementatie van de m ethode zou bemoeilij ken.
Hoenderloo springt er hierbij uit als instelling die met een g rote doelgroep
Per hoofdaspect worden hieronder eerst de belangrij kste uitkomsten van het evaluatie
onderzoek vermeld ('De uitgangssitua tie "
'Oe implementatie' en 'Uitkomst van het implementatieproces'). Vervolgens worden hieruit enkele algemene conclusies getrok
ken ('Conclusies ten aanzien van implemen
tatie en gebruik van de methode'). Het hoofdstuk ei ndigt met een aantal concrete aanbevel ingen aan het adres van instellin
gen die overwegen deze methode in hun eigen organ isatie te introduceren ('Aanbe
velingen over de implementatie van het ervaringsIeren ').
De uitgangssituatie .
heeft gewerkt (men wilde de methode introduceren in 6 leefgroepen, ieder met maximaal 11 jongeren). In de overige instell ingen was de doelgroep meer bescheiden van omvang.
• De du idelijkheid van de interne
projectdoelste//ingen, die richting moeten geven aan de introductie en het gebruik van de m ethode in de instelling.
Bij geen van de instel l ingen was sprake van duidelijke, expliciet geformuleerde doelstell ingen. Uit het onderzoek bleek dat de impliciete doelstell ingen betrekking hadden op: (gewenste) veranderingen bij de jongeren (met name het realiseren van een positiever zelfbeeld), gewenste veranderingen in de werkwijze van het team (groepsgericht leren werken) en in de teamsamenwerking. De instellingen verschillen voorts vrij sterk in de positie die zij ervaringsieren toedenken binnen de instelli ng: twee instell ingen zien de methode als een verrijking/toevoeg ing aan
2
het bestaande hulpverleningsaanbod ( Hoenderloo en OC Michiel), de andere twee delen een meer centrale rol toe aan de methode en streven naar integratie van de methode binnen het hulpverlenings
aanbod (Woodrose) c.q. naa r verbetering van de al toegepaste methode ervarings
Ieren en verbred ing van de methode binnen de instel l ing (Baanderhoek).
• De bereidheid tot verandering zoals die viel af te lezen uit de scores op de DDQ en de open vraaggesprekken met betrokke
nen .
Over het algemeen scoorden de instellin
gen redelij k tot zeer positief op de DDQ
meting: men vond dat de introductie van de methode aansluit bij bestaande prioriteiten en behoeften, en men ver
wachtte duidelijke voordelen van het experiment.
Uit een analyse achteraf van de DDQ
scores, in het licht van de berei kte resu lta
ten, bleek dat voora l de C i rcumstances
schaal en de Values-schaal - en dan met name enkele vragen - als voors pellers van de i mplementatie-mogelijkheden gebruikt kunnen worden.
Zo levert de vraag " Is de geïntroduceerde methode een methode die sterk afwij kt van de manier waarop de instelling normaal werkt?" (Val ues-schaal) informa
tie op over de noodzakelijke inspanning d i e geleverd moet worden om een verandering te bewerkstell igen. B ij een sterke afwijking is een experiments d u u r van 1 j a a r d uidelijk t e beperkt.
Een andere vraag op de Values-schaal ("Zijn de medewerkers betrokken bij de beslissing om het ervaringsieren in te voeren?") blijkt sterk bepalend voor het optreden van weerstanden die het implementatieproces belemmeren.
Zeer relevant is verder de u itkomst op de vraag of de invoering van de geïntrodu
ceerde methode bemoei l ij kt wordt door het sterk vasthouden aan bestaande methodes (Circumstances): tijdens de invoering van het experiment b leek in OC Michiel en Woodrose dat er vrij grote weerstanden bestonden tegen te ver
gaande toepassing van het ervaringsieren;
met name tegen het g roepsgericht
werken blij ken weerstanden te bestaan.
Over het algemeen blij ken de weerstan
den het grootst bij de medewerkers die reeds lang met een andere methode gewerkt hebben,
• Dicht tegen het voorgaande aan ligt het criteriu m draagvlak bij de teams.
Hoewel er zeker sprake is van een posi
tieve basishouding bij de teams die belast zijn met de u itvoering, zijn er in 3 van de 4 instellingen ook weerstanden waar te nemen, Deze hebben betrekking op het feit dat het experiment 'van bovenaf' is opgelegd door de directie en staf van de instelling (Woodrose en Hoenderloo), weerstanden tegen groepsgericht werken (OC M ichiel) en/of de angst dat men bestaande werkwijzen (bijvoorbeeld gezinstherapeutisch werken/psycho
analytische werkwijze) los moet gaan laten (Woodrose, OC M ichiel),
• De kennis over ervaringsieren, waarbij werd aangenomen dat goede en volledige informatie bijdraagt aan het soepel verlopen van de i m plementati e van de methode. Alle instell ingen wa ren van mening dat zij bij de sta rt van het experi
ment over voldoende informatie over de methode ervaringsieren besch ikten, Bij nader onderzoek bleek echter dat in m instens 2 instellingen medewerkers rondliepen die slecht ge'inform eerd waren over de methode, dan wel een eenzijdig beeld van de methode hadden (nad r u k op de fysieke aspecten).
• De positie van de interne implementator.
Bij alle instell ingen is een persoon aange
wezen die de implementatie intern moest begeleiden, De positie van deze
im plementator verschilt per instelling, het betreft een teamcoördinator
(Baanderhoek), een praktijkbegeleider (Woodrose), de adj unct-di recteu r (Hoenderloo); bij OC Michiel i s deze rol verdeeld over twee personen: de teamcoördinator (organisatietaak) en de orthopedagoog (inhoudelijke taak). Over het algemeen is voor de implementatoren niet voor verlichting van hun overi ge taken gezorgd, hetgeen dus voorspelbaar leidt tot vergroting van de werkdruk voor deze personen.
I n het onderstaande schema is de u itgangs- situatie van de vier i nstelli ngen op een aantal belangrijke aspecten samengevat.
Hoende rloo Woodrose oe Michiel Baanderhoek Uitgangssituatie instellingen bij start van de experimenten Beleidsplan
Omvang doelgroep' Du idel ijkheid doelstel lin gen
DDQ-totaalscores +
Draagvlak bij team(s)2 ±
Kennis over erva ringsieren
Positie implementator ±
Totaalscore -/±
Op grond van het schema kan worden vastgestel d dat in de Baanderhoek duidelijk de beste uitgangssituatie voor het experi
ment bestaat; dit houdt ook verband met het feit dat binnen deze instelling reeds ervari n g bestaat met ervaringsieren.
oe Michiel komt op de tweede plaats en bij Hoenderloo en de Woodrose is de
uitgangssituatie h et minst g unstig.
ELAN Training heeft een gefaseerd implementatiemodel ontwikkeld, waarin gewerkt werd met een viertal fasen (A tlm D).
Fase A: de aanloopfase
In alle vier de instell ingen is tijdens fase A hetzelfde basis-programma uitgevoerd . Dit basisprogramma bestond uit twee onderde
len:
• een basistraining met de begeleiders* en over ige betrokken medewerkers;
• een of meerdere tochten met de jongeren en begeleiders.
Daarnaast heeft ELAN een aantal overige
± +
± ±
+ +
± ±
± +
-/± ±
+ + + + + +
+
, Er wordt vanuit gegaan dat hoe groter de doelgroep van het experiment is, des te moeilijker het is resultaat te boeken.
2 De ± score van Woodrose is gebaseerd op het feit dat de helft van de betrokkenen verwacht dat het vasthouden aan bestaande methodes de introductie van het ervaringsieren zal bemoeilijken. De ± score van oe Michiel is gebaseerd op het feit dat niet alle teamleden groepsgericht willen gaan werken.
De implementatie
activiteiten uitgevoerd, die met name op training van de begeleiders zij n gericht (trainingen g roepsdynamische processen en een specifieke vaardigheidstrai n ing).
Fase B: 'try out project'
Fase B heeft ten doel de instellingen zelf proef te laten draaien met 1 of meer activiteiten op het gebied van
ervaringsieren. De aard en intensiteit van de activiteiten die in fase B zijn ondernomen, verschilt per instelling nogal sterk. Een punt van overeenkomst is wel dat de ondersteu
ning van E LAN bij de organisatie, u itvoering en evaluatie van de activiteiten geleidelijk
* Dit is een verzamel
term die wordt gebruikt als het om meerdere instellingen tegelijk gaat; binnen de instellingen worden de begeleiders van de jongeren op verschil
lende wijze aangeduid.
16
afneemt van sterk leidend naar begeleidend op een afstand. Voor een beschrijving van alle i n deze fase uitgevoerde activiteiten verwijzen we naar de u itgebreide eind
rapportage. We volstaan hier met de observatie dat bij de invulling van het activiteitenaanbod in fase B door Woodrose en de Baanderhoek het zwaartep u nt wordt gelegd bij het houden van tochten naar de Ardennen, terwijl door oe M ichiel is gekozen voor een groter aantal minder i ntensieve activiteiten met de jongeren (1 dag/weekend in Nederland). In Hoen
derloo is de invulling van fase B het minst i ntensief (kortd urende mod ules).
Rol ELAN
De rol van ELAN verschilt vrij sterk per i nstelling, hetgeen log isch is aangezien ELAN het aanbod aanpast aan de behoeften van de instel ling. ELAN heeft heel veel tijd geïnvesteerd in de Woodrose en
Hoenderloo, oe Michiel was iets minder a rbeidsintensief. Het experiment in de Baanderhoek heeft du idelijk de geringste tijdsi nvestering van E LAN gekost. De wijze waarop ELAN Training de methode introd u
ceert wordt door de instellingen als zeer deskundig beoordeeld. Dit geldt met name voor de wijze waarop (buiten)activiteiten worden begeleid en u itgevoerd, de wijze waaro p tijdens tochten vorm wordt gegeven aan de doen-denken-doen keten en diverse trainingen (bijvoorbeel d op het gebied van g roepsdynamische processen, team
samenwerking en comm unicatieve vaardig
heden). Door de instellingen is wel de kanttekening geplaatst dat ELAN nog weinig
Uitkomst van het implementatieproces
De u itkomst van het implementatieproces is op 3 man ieren bekeken:
• de mate waarin de methode gebruikt wordt c.q. geïntegreerd is in de instelling ('level of use');
• de effecten die de introductie van de methode heeft op de betrokken me
dewerkers van de vier instellingen;
ervaring heeft met het implementeren van de methode en dat de didactische kant (medewerkers de methode aanleren) minder goed is dan de uitvoering en begeleiding va n activiteiten. Dit bezwaar komt met name tot uitdrukking bij vertaling va n de door ELAN gehanteerde leercyclus (doen
denken-doen) i n het leven van al ledag (terug i n de instelling).
Door ELAN is geconstateerd dat er i n feite veel meer diende te gebeuren d a n d e introductie van het ervaringsieren e n dat e r ook d uidelijk een organ isatie-ontwikke
lingska nt aan het experiment zit. Achteraf kan worden vastgesteld dat de meeste i nstellingen (met uitzondering van d e Baanderhoek) e n ELAN ju ist a a n deze organ isatie-ontwikkel i n gskant voor de start va n het experiment onvoldoende a a ndacht hebben geschonke n . Een tweede onder
werp, dat gaande de rit meer aandacht behoefde dan aanvankelijk was veronder
steld, was de teamsamenwerking.
Rol interne implementator
In alle vier de instellingen deden zich in de taakuitvoeri ng va n de implementatoren problemen voor. In Wood rose kon de implementator het experiment te weinig sturen, i n H oenderloo moest (wegens ziektes) de implementator tot twee keer toe vervangen worden door een ander, i n oe M ichiel liet d e afstemming tussen beide implementatoren te wensen over en in de Baanderhoek bleek dat de i nterne
implementator ten gevolge va n het
ervaringsieren met een te grote werkdruk te kampen had.
• de effecten die de toepassing va n de methode heeft op de deel nemende jongeren , wat betreft hun zelfbeeld, hun functioneren en de behandel i ngsduur.
Level of use
De vier instellingen verschillen in de mate waarin het ervaringsieren geïmplementeerd
is. Het experiment in de Baanderhoek is het meest geslaagd te noemen, in die zin dat de methodiek ervaringsieren nagenoeg volledig geïntegreerd is in de behandelingsmethode.
Het team beheerst alle vaardigheden om zelfstandig een tocht te kunnen organiseren en uitvoeren. Er is veel meer sprake van het planmatig gebruik maken van activiteiten.
Aan de hand van de evaluatie worden vervolgens individuele behandeldoelen opgesteld waardoor men de lijn naar het dagelijks leven probeert door te trekken. Het ervaringsieren wordt gebruikt als
behandelingsmethode; onder andere als versneller van sociale processen en als diagnostisch instrument om de mogelijkhe
den van jongeren te ontdekken.
Bij oe Michiel en Woodrose is de methodiek slechts ten dele geïntegreerd. De activiteiten die in het kader van het ervaringsieren worden ondernomen staan in beide instel
lingen nog tamelijk los van de rest van de behandeling. De vertaling van de tijdens buitenactiviteiten verworven inzichten naar de dagelijkse praktijk levert problemen op.
Het ervaringsieren wordt dus meer als een verrijking van het bestaande aanbod gebruikt. Voor oe Michiel was dit overigens conform de eigen doelstelling; in Woodrose had men echter verder willen gaan. Zowel in de Woodrose als in oe Michiel hebben de teamleden meer oog gekregen voor groeps
processen en zijn meer groepsgericht gaan werken. Er is echter geen sprake van het methodisch hanteren van groepsprocessen.
In deze beide instellingen speelden bepaalde knelpunten, waaronder de houding van het personeel, een belangrijke belemmerende rol. Bovendien bleek de implementatie van de methodiek bij een flink aantal medewer
kers te leiden tot verminderd werkplezier. In Hoenderloo is de mate waarin van het ervaringsieren gebruik wordt gemaakt het geringst; de methode ervaringsieren is niet geïntegreerd binnen het aanbod. In deze instelling wilde men op voorhand ook niet verder gaan dan een verrijking van het hulpverleningsaanbod. Deze doelstelling is volgens betrokkenen wel gehaald. In het kader van de actieve vrije-tijdsbesteding worden er nu meer en planmatiger activitei
ten georganiseerd. Overigens bestaan er
tussen de teams onderling vrij grote verschil
len in de mate waarin van het ervaringsieren gebruik wordt gemaakt.
Als we verklaringen proberen te vinden voor de verschillen in het level of use dan blijken variabelen een belangrijke rol te spelen die moeilijk en niet direct te beïnvloeden zijn (zogenaamde 'brugvariabelen'). Zo is in alle instellingen de mate waarin de teams open staan voor een andere werkwijze een belangrijke brugvariabele. Andere brug
variabelen zijn de organisatiestructuur en cultuur van de instelling. De eerstgenoemde speelde met name in Hoenderloo een belemmerende rol en de tweede in Woodrose (in de vorm van over-democrati
sche structuur).
In de tweede plaats valt op dat een aantal factoren, die het level of use mede bepalen, op grond van de voormeting reeds voor
speld hadden kunnen worden. Alleen de over-democratische structuur van Woodrose en de mate waarin de teamleden in
Hoenderloo vasthouden aan de oude werkwijze is niet uit de voormeting naar voren gekomen. Hierbij dient echter wel te worden aangetekend dat de DDQ-scores alleen onvoldoende zijn om een volledig zicht te krijgen op de belangrijkste factoren die bij de introductie van een nieuwe werkwijze de mate van succes zullen bepalen. Interviews met sleutelpersonen en teamleden zijn noodzakelijk om het inzicht te complementeren. Voorts kan de combi
natie van DDQ en interviews inzicht geven in minder structurele knelpunten die zich tijdens de invoering kunnen gaan voordoen.
Een duidelijk voorbeeld hiervan vormt het gebrek aan kennis c.q. een vertekende beeldvorming ten aanzien van het ervarings
leren bij teamleden.
Effecten bij de medewerkers De introductie van de methode ervaringsieren heeft in alle vier aan het experiment deelnemende instellingen duidelijke effecten gehad. Alle instellingen stellen dat ze meer zicht hebben gekregen op hoe ze werken en op de sterke en zwakke kanten van de deelnemers (jongeren en begeleiders). In alle instellingen doen zich ook op teamniveau positieve effecten voor;
18
deze effecten zijn het grootst als de level of use groot is. Heel belangrijk in dit opzicht is de verbetering van de teamsamenwerking en vergroting van het werkplezier.
Wanneer het ervaringsieren tegen de zin van het team wordt doorgezet, kunnen de effecten voor het team ook negatief zijn, in die zin dat het werkplezier vermindert (OC Michiel, Woodrose).
Verder blijkt een goede communicatie tussen de bij het experiment betrokken medewerkers van groot belang.
De overgedemocratiseerde cultuur van Woodrose heeft voor het experiment bij het Sociaal-agogisch Centrum nadelig gewerkt.
Het nemen van beslissingen duurde erg lang. Regelmatig werden ook de afspraken niet nagekomen. Bij Hoenderloo was de onderlinge communicatie tussen de leef
groepen marginaal. Ze hebben zo slechts beperkt kunnen leren van elkaars ervarin
gen. Bij OC Michiel was de communicatie in het aan het experiment deelnemende team goed. De rest van de instelling heeft echter slechts in zeer beperkte mate geprofiteerd van de opgedane ervaringen.
Effecten bij de jongeren
De effecten bij de jongeren zijn gemeten aan de hand van een aantal vragenlijsten en gesprekken met betrokken medewerkers.
Een overzicht van de uitkomsten van deze metingen is opgenomen in bijlage 4.
Uit de metingen blijkt dat ervaringsieren ook op de jongeren een gunstige invloed heeft.
Het ervaringsieren lijkt te bewerkstelligen dat:
• jongeren een positiever zelfbeeld krijgen;
• de beheersingsoriëntatie van jongeren meer intern wordt;
• jongeren hun problemen actiever aanpak
ken.
Voorts werd in 2 van de 4 instellingen een verkorting (in 1 geval zelfs een halvering) van de behandelingsduur van de jongeren geconstateerd.
Hoewel onder meer vanwege het ontbreken van een controlegroep de nodige voorzich
tigheid in acht moet worden genomen, lijkt de conclusie gerechtvaardigd dat een belangrijk principe van het ervaringsieren, namelijk de eigen mogelijkheden van de jongeren als uitgangspunt nemen, zijn vruchten afwerpt. Daarmee kan tevens worden vastgesteld dat de methode ervaringsieren inderdaad goed past in een van de beleidsuitgangspunten van het Ministerie van WVc.
Deze positieve constateringen hebben betrekking op de periode dat de jongeren in de instellingen verbleven. De vraag of zij buiten de muren van de instelling in staat zijn zich op bevredigende wijze te hand
haven is nog geheel onbeantwoord. Gelet op het streven van WVC om de 'zorgafhan
kelijkheid' te verminderen is beantwoording van deze vraag door middel van vervolg
onderzoek van groot belang. Er viel in het onderzoek geen relatie aan te tonen tussen de level of use van het ervaringsieren binnen de instellingen en positieve verandering bij de jongeren. Dit zou kunnen betekenen dat de ondernomen activiteiten (met het zwaartepunt op de tochten naar de Ardennen), onafhankelijk van de mate van integratie in de behandelingsmethode, al tot een beter zelfbeeld van de jongeren kunnen leiden. Indien dit het geval is, wil dit overi
gens niet zeggen dat een hoog level of use niet van belang is voor de jongeren. Indien de level of use laag blijft, dan zal op langere termijn en voor nieuwe groepen j ongeren het positieve effect voor jongeren vermin
deren c.q. niet aanwezig zijn.
Conclusies ten aanzien van implementatie en gebruik van de methode
De bevindingen ten aanzien van de uitgangssituatie, het implementatieproces en de uitkomsten hiervan kunnen als volgt in schema worden gezet.
Hoenderloo Woodrose oe Michiel Baanderhoek Samenvatting implementatie en
Uitgangssituatie -/±
Implementatieproces' ±
Uitkomsten
- level of use -/±
- effect medewerkers ±
- effect jongeren +
- effect behandelingsduur
Uit dit schema blijkt overd uidelijk dat de i nstelling die zich qua uitgangssituatie in de meest g unstige positie bevond (Baander
hoek), zich ook i n positieve zin bl ijft onder
scheiden tijdens het implementatieproces
-/± ± +
± + +
± ± +
± ± +
+ + +
+ +
(er komt, met relatief weinig ondersteuning van bu itenaf, relatief veel van de grond en er zijn positi eve effecten bij medewerkers en jongeren).
gebruik ervari ngsleren
' Beoordeeld aan de hand van het aantal en de intensiteit van activiteiten dat conform het ervaringsIeren- principe is gerealiseerd, en de hoeveelheid ondersteuning die ELAN hierbij moest bieden.
Aanbevelingen over de implementatie van het ervaringsIeren
Op grond van de voorgaa nde paragrafen kunnen ten aanzien van het implemen
tatieproces van instellinge n die in de
Vooraf d ient via de DDQ en aanvullende vraaggesprekken h et draagvlak onder de medewerkers te worden vastgesteld. De DDQ is een weinig arbeidsintensief instru
ment dat interessante kwantitatieve gege
vens oplevert. Duidelijk dient te zijn dat dit instrument all een de algemene
vera nderingsbereidheid meet en niet de aard va n de gewenste vera n deringen of de kennis die de medewerkers h ebben van de i n houd van het experiment. Het is niet al leen relevant om de scores per factor en de totaalscore te bekijken , maar ook de analyse per vraag kan zeer relevante infor
matie opleveren. Mogelijke belemmerde factoren voor het welslagen van het experi
ment kunnen zo tijdig achterhaald worden.
toekomst met erva ringsieren aan de slag willen gaan de volgende aanbevelingen gedaan worden.
Meet van tevoren het draagvlak bij de mede
werkers, zeker ook bij de uitvoerenden.
Naast de hanteri n g van de DDQ is het dan ook van belang om de betrokkenen door middel van een interview enkele open vragen te stellen. Onder an dere kan worden gevraagd naar de eigen motivatie om met de methode te gaan werken, de behoefte om te veran deren, de aard va n de gewenste veranderi ngen, de gewenste plaats van de geïntroduceerde methodiek in het h u l pverle
ni ngsaanbod en de i nhoudelijke kennis van de geïntrodu ceerde methodiek.
De bij 'De uitgangssituatie ' genoemde criteria kunnen tijdens dit vooronderzoek dienst doen als een soort checklist.
Indien uit een dergelijk vooronderzoek bl ijkt dat het draagvlak onder de medewerkers te gering is, d i ent voordat tot implementatie
20
van ervaringsieren wordt overgegaan te worden getracht het draagvlak te vergroten . D i t zou kunnen gebeuren door opin ion
Ieaders van de teams die het meest voor de introductie van het ervaringsieren in aan-
Stel van tevoren een projectplan op
Voordat de methode ervaringsieren daad
werkelijk geïntroduceerd wordt b i nnen de instelling, dient i n de aanloopfase een werkplan of projectplan te worde n opge
steld waarin worden opgenomen:
• concrete, operationaliseerbare doelstel
li ngen (ten aanzien van de jongeren, de medewerkers en de bredere organ isatie);
• de onderdelen die deelnemen aan het experiment;
• de taken en verantwoordelijkheden van de verschi llende betrokkenen (directie, implementator en medewerkers);
Begin bescheiden
De introductie van het ervaringsieren dient op bescheiden schaal plaats te vinden. Er dient rekening gehouden te worden met de haalbaarheid, overzichtelijkheid e n
hanteerbaarheid.
Ook wat betreft de tijdstermijnen, waarop de gestelde doelen gehaald moeten wor
den, dient men niet te ambitieus te zij n . H oe groter de afstand is tussen de geïntrodu-
Zorg voor een goede interne communicatiestructuur
De onderlinge commun icatie dient goed te verlopen. Het gaat daa rbij niet a lleen om de commun icatie binnen het deel nemende team, maar zeker ook om de communicatie tussen de di rect betrokkenen en de bredere organ isatie.
merking komen, op een 'bescheiden' wijze met de methode in aanraking te laten komen en alvast enige essentiële vaa rd ig
heden aan te leren.
• de communicatiestructuur ten beh oeve van de bespreking van de voortgang van het experiment;
• de stappen waarlangs de gewenste veranderingen gerealiseerd moeten worden.
B ij de keuze van de deel nemende onder
delen kunnen de uitkomsten van de bij de vorige aanbeveling genoemde 'voormeting' onder de medewerkers goede diensten doen. Op basis van een dergel ijk vooronder
zoek kan men die onderdelen uitkiezen die het meest vol doen aan de voorwaarden voor de i ntroductie van de methode.
ceerde methodiek en de traditionele werk
wijze bij de start va n het experiment, des te meer zal er moeten vera nderen i n de grondhouding van medewerkers e n vaak ook in de organisatorische i n richti ng va n het werk. Uit het experiment komt d u idelijk naar voren dat, als de bestaande werkwijze sterk afwijkt van de methode ervaringsieren, een expe rimentsduur van 1 jaar te kort is.
Een verbredingsgroep, zoals die bij de Baanderhoek werd gebru ikt, waarin verte
genwoordigers van ande re onderdelen van de instelling participeren, werkt goed om de hele instelling op de hoogte te houden van de voortgang van het experiment. Op deze
wijze wordt ook een eerste aanzet gegeven naar een eventuele verbreding van de
Er dient te worden gezocht naar compen
satie-mogelijkheden voor de extra energie die van medewerkers bij de introductie van het ervaringsieren wordt gevraagd . Het betrokken zijn bij een veranderingsproces, in d it geval de i ntroductie van een andere methode kost altijd extra energie en vaak ook extra (vrije) tij d . Dit geldt ook zeker voor de impleme ntatie van de methode
ervaringsieren . Vooral oe eerste fase waarin men zic h de methode eigen moet maken, terwij l het regul iere werk gewoon doo rgaat, kost veel inspanning van de medewerkers.
Het organiseren en uitvoeren van ervarings
leerprogramma's (ook de relatief kort
d u rende activiteiten van 3-4 dagen) kost
Bij introductie van het ervari ngsieren dient een i nterne implementator te worden aangewezen. Niet alleen binnen de instel
ling, maar ook voor externe trainers en onderzoekers is het hebben van een dui
delijk aanspreekpunt zeer essentieel . Aan de hand van de ervaringen die zijn opgedaan in d it experiment wordt het volgende profiel van een dergelijke implementator geschetst:
• dient over besl issi ngsbevoegdheden te beschi kke n , hetgeen betekent dat geko
zen moet worden voor een lijnfu nctio naris;
• dient de betrokken uitvoerenden en de directie te k u n nen enthousiasmeren en het experiment onder ieders aandacht te bl ijven houden;
• dient een sleutelpositie te hebben, dat wil zeggen zowel het vertrouwen van het deelnemende team als van de directie te hebben;
• dient enige ervaring te hebben met
nieuwe werkwijze naar andere onderdelen van de organisatie.
Beloon veranderingsgezind gedrag
veel tijd. Dit vergt van de medewerkers een extra investering. Als de medewerkers niet
d uidelijk enthousiast zijn en bereid zij n om een bepaalde periode ook enige vrije tijd in het project te steken, maar strikt vasthou
den aan hun reguliere werktijden, is het project gedoemd te mislukken . Deze constatering onderschrijft de noodzaak van voldoende draagvlak onder uitvoerend medewerkers. Daarnaast kan gezocht worden naar manieren om de gevergde extra i nspann ing te compenseren, bijvoor
beeld door taakverlichting op andere fronten, en door het aanbieden van onder
steunende, enthousiasmerende trainingen voor de medewerkers.
Stel een interne implementator aan
implementatieprocessen;
• dient extra tijd beschikbaar te hebben voor implementatie c.q. moet taken kunnen delegeren in het kader van ervaringsieren aan leden van het team of andere staf- of lijnfunctio narissen . Voorts kan worden opgemerkt dat het verdelen van de rol van interne imple
mentator (in een inhoudel ijke taak en een organisatorische taak) een ongelukkige constructie lijkt. Het vooraf hebben van meer i n houdel ijke kennis over de te introdu
ceren methodiek is wenselij k, maar niet noodzakel ijk. Gedurende het experiment is het wel van belang dat de implementator zoveel mogelijk praktische kennis vergaard over de geïntroduceerde methodiek. Hij/zij heeft dan beter zicht op de noodzakelijke vervolgstappen in het implementatieproces e n de overige betrokkenen kunnen met h u n vragen bij hem/haar terecht. De imp lemen
tator krijgt dan een natuurlijk 'gezag' .
22
Verdere inhoudelijke ontwikkeling van de lllethode
Ervari ngsieren is een methode die goed aansluit bij de speerpunten van het over
heidsbeleid. Het is namelijk een methode die sterk gericht is op het ontwikkelen van mogelijkheden van jongeren . Juist in de andersoortige situatie die aangeboden wordt, komen vaak onvermoede kwaliteiten van jongeren aan h et licht. Getracht wordt om deze kwaliteiten verder uit te bouwen, wat een alternatief kan bieden voor hun negatieve gedrag. De methode richt zich veel minder op het diagnostiseren van problemen en houden van inzichtgevende gesprekken, maar is veel meer gericht op
het concreet waarneembare gedrag van jongeren. Getracht wordt om jongeren vaardigheden aan te leren die ze nodig hebben om zich in een vervolgsituatie te kunnen handhaven .
Hoewel het evaluatie-onderzoek zich vooral heeft gericht op implementatie en gebruik van de methode (hoofdstuk 2), hebben de gevoerde gesprekken ook een aantal lessen opgeleverd ten aanzien van de methode zelf. Deze lessen zijn vooral relevant voor het NIZW en instellin gen als ELAN Train i n g d i e ervaringsleertrainingen verzorgen .
Conclusies ten aanzien van de inhoud van de methode
• Opvallend is dat na de eerste activiteit in de Ardennen onder leidi ng van ELAN Train i n g alle medewerkers - voor zover ze dat al niet waren - heel enthousiast zijn.
Ze hebben duidelijk de meerwaarde van het ervari ngsieren gezien , vooral wat betreft de beeldvorming van jongeren en de versnellende werking op de hulpverle
n i n g. Het ervaringsieren blijkt heel snel zicht te kunnen geven op de mogelijk
heden en onmogelijkheden van jongeren (en dus op de behandelpunten) en op de teamsamenwerking.
• Om echter effecten op de langere termijn te bewerkstelligen is het alleen organi
seren van activiteiten niet voldoende. Op de kennis, die is opgedaan tijdens een activiteit, moet worden doorgeborduurd als men terug is i n de instelling: ook daar moeten jongeren de kans krijgen hun sterke en zwakke punten te tonen en geconfronteerd te worden met hun concrete gedrag, met als doel hun ontwik
kelin gsmogelijkheden te vergroten. Dit laatste kan alleen gerealiseerd worden als de uitgangspunten van het ervaringsieren de basis gaan vormen voor het pedago-
gisch leefklimaat. En dat is heel wat an ders dan het gebruiken van ervari ngs
leren als een 'extraatje', als een toe
voeging op bestaande methoden.
• De uitgevoerde activiteiten verschillen tussen de vier instellingen vrij sterk; voor een belangrijk deel wordt dit veroorzaakt door de n oodzaak voor ELAN het pro
gramma aan te passen aan de behoeften van de instelling. Het is duidelijk dat het ervaringsieren niet volgens een vaste blauwdruk van activiteiten kan worden i n gevoerd.
• Het didactisch aanleren van de methode wordt als een minder sterke kant van ELAN ervaren. Hierbij speelt mee dat de methode nog weinig omschreven is: er is weinig goed sch ri ftelijk (instructief) materiaal waarop teruggeval len kan worden .
• De beeldvorming over de methode bij de instellingsmedewerkers spitst zich toe op de zichtbare, fysieke kant van de methode ('overlevin gstochten '). De achterliggende kenmerken en filosofie van de methode zijn veel minder bekend.
• De methodiek zoals die door ELAN wordt
gehanteerd, stelt hoge eisen aan de medewerkers van de instellingen. Niet alleen wordt gedurende het experiment een extra inspanning vereist; daarnaast wordt ook verwacht dat men groeps
dynamische processen goed kan hanteren
en over praktische vaardigheden besch i kt om tochten te kunnen uitvoeren. Het is duidelijk dat deze hoge eisen de imple
mentatie van het ervaringsieren er niet eenvoudiger op maken.
Aanbevelingen over de verdere ontwikkeling van de meth ode
op grond van de bovengenoemde conclu
sies kunnen de volgende aanbevelingen worden gedaan:
Mcthodickontwikkeling is nodig
De methode dient verder omschreven te worden, waarbij vooral aandacht moet worden gesch onken aan drie aspecten:
• de achterliggende werkzame principes;
• didactiek: het overdraagbaar maken van de toepassing van de principes van het ervarings
Ieren in herhaalbare gefaseerde stappen;
In alle instellingen kwam gedurende het experiment naar voren dat de sociale vaardigheden van jongeren verder vergroot moeten worden. We onderschrijven dan ook
---=.�.:--: :.:...::�: �=:_-=-=-:::-:":':;"���7-: --::.. :"'�--.:
Aandacht vo�r-
te��sa�e'���;:kin
�g'
..' . �
�_ ' . _ : �:: __ .
=�,_ -:"_�_h�.:�"':
_.� __. .... �=: ___ :: __ :_::
Uit de ervaringen in de vier experiment
locaties bleek, dat er tijdens de imple
mentatie van de methode veel aandacht nodig was voor (verbetering van) de team
samenwerking. De groepsgerichte werk
wijze stelt ook nieuwe eisen aan de wijze waarop de teamleden onderling met elkaar omgaan. N iet alleen worden de mogelijk-
• de vertaling van de ervaringen opgedaan tijdens tochten naar de dagelijkse situatie.
Bij de presentatie van het programmatisch aanbod dient niet de nadruk gelegd te worden op de te ondernemen activiteiten (fysieke aspecten).
de aanbeveling die Bartels en Gageldonk doen om te experimenteren met een combinatie van sociale vaardigheidstraini ng en projectmatig werken (ervaringsieren).
heden en onmogelijkheden van j ongeren duidelijk, maar ook de sterke en zwakke kanten van (het) team(leden). Bij de intro
ductie van het ervaringsieren dient hiermee rekening gehouden te worden.
De generale doelstellingen van het experilllent
Conclusies ten aanzien van de WVC-doelstellingen
In dit hoofdstuk gaan we in op de vraag in hoeverre de experimenten beantwoord hebben aan de generale doelstel lingen die door het Ministerie van WVC zijn gesteld ten aanzien van de experi menten.
De eerste twee doelstell ingen l uidden:
• Het verder ontwikkelen van de methode ervaringsieren, zoals ELAN Training deze hanteert, op een zodanige manier dat integratie in het bestaande hulp
verleningsaanbod van een organisatie kan worden gerealiseerd en de betreffende organisatie de methode ervaringsieren
uiteindelijk zelfstandig kan gebruiken .
• Beoordelen of en hoe de methode e rvaringsieren geïmplementeerd kan worden in de residentiële instellingen.
De vier experimenten hebben geleerd dat i mplementatie van het ervaringsieren en integratie in het bestaande hulpverlenings
aa nbod gerealiseerd kan worden, mits aan een aantal voorwaa rden wordt voldaan.
Het onderzoek heeft aangetoond dat met behulp van de DDQ, aangevuld met inter
views onder betrokkenen, voorspeld kan worden of de methode ervaringsieren met
succes geïmplementeerd kan worden.
Tevens is d uidelijk geworden dat niet a l le residentiële instel lingen zich lenen voor implementatie van het ervaringsieren.
Zo was er onder de 4 experi mentlocaties één die eigenlijk geen behandelingssetting is, maar een va kinternaat (Hoenderloo). In deze setting waren er te weinig
begeleidingsuren per team; bovendien is de werkwijze van de groepsleiders in
Hoenderloo zeer verzorgend en regulerend.
Een sterke regulerende werkwijze werkt remmend op het experimenteren met nieuwe vragen.
De derde doelstel ling:
• Beoordelen of het wenselijk is de methode ervaringsieren ook in niet-residentiële settingen toe te passen,
valt buiten het kader van dit onderzoek.
De basiskenmerken van het ervaringsieren lijken echter ook zeker geschikt voor ambulante instell ingen (confronteren met concreet gedrag, aansl uiten bij mogelijk
heden). Activiteiten k unnen georganiseerd worden om de jongeren (en de begeleiders) meer inzicht te verschaffen in hun gedrag.
Aanbevelingen voor verdere stimulering van ervaringsIeren
Op grond van de resu ltaten van de experi
menten wordt aanbevolen dat de Minis
teries van WVC en J ustitie, de provincies en de vier grote steden toepassing van de
Promotie van de methode ervaringsieren bij instellingen voor jeugdhulpverlening, waarbij de voordelen van de methode ervaringsieren aan de instellingen kenbaar gemaakt worden . Deze voorlichting mag
methode ervaringsieren in de (residentiële) jeugdh u l pverlening (blijven) stimuleren.
In dat kader dienen drie soorten activiteiten te worden ondernomen .
I
Promotionele activiteiten
echter niet het karakter krijgen van propa
ganda: er dient ook te worden gewezen op de condities waa raan een instelling moet voldoen wil het ervaringsieren succesvol geïntegreerd kunnen worden .
Voorwaardenscheppende activiteiten
In dit kader ka n worden gedacht aan het starten van korte bijscholingsprogramma's die ten doel hebben bepaalde
basisvaardigheden aan te leren die voor het uitvoeren van ervari ngsieren van belang zij n .
Nader onderzoek
* In dit onderzoek is niet onderzocht voor welke doelgroep het eNarings
leren het meest geschikt is. Uit de experime nten blijkt wel dat het een middel is dat aansluit bij een zeer brede doelgroep (jongens - meisjes, allochtonen jongeren - apathische jongeren - jongeren met een sterk vertoon van eigenwaarde).
26
Er moet nader onderzoek naar de effecten van het ervari ngsieren voor jongeren die i n residentiële instellingen verblijven worde n geëntameerd . D i t onderzoek moet zich concentreren op de volgende vragen:
• Welke relatie is er tussen de level of use van het ervaringsieren in i nstell ingen e n d e effecten o p jongere n ?
• Is er o p langere termij n, d a t wil zeggen nadat de jongeren de instelling hebben verlaten, sprake van een positief effect; in de zin dat deze jongeren een grotere mate van maatschappelijke
zelfredzaa mheid aan de dag leggen ?
• Voor welke jongeren is het ervari ngsieren meer/minder geschikt?*
Het introduceren van vernieuwende experilllenten
De eva l uatie van de experi menten levert ook een aantal lessen op die meer i n het a lge
meen bij de opzet van experimenten in de jeugd h u lpverlen ing bruikbaar zij n . De onderstaande aanbevelingen zijn bestemd voor het M i n isterie van WVc , zij kunnen
echter ook n uttig zijn voor lagere overheden (Provincie, gemeente) en andere organ isaties die vernieuwingen in de jeugdhulpverlening willen sti m u l eren door gerichte experimen
ten uit te (laten) voeren.
Aanbevelingen ten aanzien van het opzetten van experÎ1nenten
Voordat de beslissing over de uitvoer i ng van een experiment wordt genomen, dient een kort haalbaarheidsonderzoek in de (kandi
daat-)uitvoeringslocaties plaats te vinden. In dit haalbaarheidsonderzoek d i ent bepaald te
Naast de uitkomsten van het haalbaarheids
onderzoek is het, voordat het groene licht voor een experi ment wordt gegeven, noodzakelijk dat een projectplan is opge
steld met daarin opgenomen:
• con crete en m eetbare doelstellingen;
• taken en verantwoordelijkheden van verschi llende betrokkenen;
• com m u n i catiestructu ur ten behoeve van de bespreking van de voortgang van het experiment;
• de stappen waarlangs de gewenste
Indie n meerdere organisaties bij een experi
ment betrokken zijn, is het van belang dat
Haalbaarheidsonderzoek uitvoeren
worden of er binnen de betrokken i nstell ing(en) voldoende draagvlak en vaardigheden voor het uitvoeren van het experiment aanwezig zij n . De OOQ kan hierbij een n uttige rol vervullen.
Projectplan opstellen
veranderingen gerealiseerd moeten worden;
• afspraken over de verslaglegging over het experiment;
• afsp raken over de beschikbaarheid voor derden van ontwikkeld materiaal.
Meer in het algemeen kan worden aanbevo
len dat door deelnemende i nstellingen in de voorbereidende fase gebruik wordt gemaakt van de projectplanningsmethode, die op andere beleidsterreinen al ruimschoots haar waarde bewezen heeft.
Zorg dragen voor een ondersteuningsstructuur
deze organisaties van elkaars ervaringen kunnen leren . Bij de experimenten
28
ervaringsieren heeft het SPEL (Steunpunt Projecten Ervaringsieren) deze fu nctie vervuld. Het SPEL heeft ongeveer 3 keer per jaar zogenaamde steungroepvergaderin gen georganiseerd, waaraan leden van het SPEL, vertegenwoordigers van de vier instellingen , het Ministerie van WVC , ELAN Trai ning en een van de onderzoekers deelnamen. Het doel van deze bijeenkomsten is om inhou
delijk op de projecten in te gaan en elkaar op de hoogte te houden van de belangrijk
ste ontwikkelingen en toekomstplannen. In deze bijeenkomsten is naast de stand van zaken van het experiment gesproken over een aantal thema's, zoals onder andere de
Afbouw/nazorg bieden
Na afloop van een experiment, waarin een i nstelling i ntensief is begeleid door een extern trai ningsinstituut dient sprake te zijn van een zekere u itloopperiode.
Extern onderzoek laten uitvoeren
Tenslotte willen we benadrukken dat het van belang is dat een experiment systema
tisch gevolgd wordt door extern onderzoek.
Indien het relevant geacht wordt om de effecten van een nieuwe methode vast te leggen dan is het van belang om tevens een tol/ow-up onderzoek uit te voeren : men dient (ook) na te gaan wat de effecten onder jongeren zijn als de methode daad
werkelijk in gebruik is genomen en niet alleen geduren de de experimentele implementatieperiode.
belangrijkste kenmerken van de methode ervaringsieren , de aansluiting van het ervaringsieren bij de gehanteerde methode en de consequenties van het experiment voor de organisatie van de i nstellingen. Deze bijeenkomsten werden door alle betrokke
nen als zeer zi nvol ervaren. Verder heeft het SPEL in juni ' 9 1 een con gres georganiseerd waar onder andere gesproken is over de meest kenmerkende elementen (' de harde pit') van het ervaringsieren. Gelet op deze positieve ervarin gen kan de SPEL-structuur model staan voor begeleidingsvormen bij andere experimenten .
I n deze periode dient het trainingsinstituut enige nazorg te bieden in de vorm van korte supervisie gesprekken.
Bijlagen
3°
Beschrijving deelnemende instellingen
Orth opedagogisch Centrum (OC) Michiel
Het Orthopedagogisch Centrum Michiel is een instelling met een uitgebreid opvang- en behandelingsaanbod gericht op jeugdigen en gezinnen. De capaciteit is 1 08 (residentiële en semi-residentiële) plaatsen. Het ervarings
leerexperiment vindt plaats binnen een van de onderdelen, namelijk de Van Slichten
horststraat. Binnen de Van Slichtenhorststraat werken 6 begeleiders (5 formatieplaatsen) en een h uishoudelijke kracht. Dit team wordt ondersteund door de orthopedagoog en de coördinator van de afdeling.
Binnen het Sociaal-agogisch C entrum Het B urgerweeshuis te Amsterdam wordt door het onderdeel Woodrose deelgenomen aan het experiment. Binnen Woodrose worden 2 2 jongeren, met psycho-sociale problemen, in de leeftijd van 1 6 tot 2 1 jaar behandeld.
Voor de h uisvesting van deze 2 2 bewoners zijn 2 huizen beschikbaar: Sarphatipark (SP) en C onstantijn Huygensstraat (C H). Binnen Woodrose is alles er zoveel mogelijk op gericht om de maatschappij na te bootsen.
De bewoners hebben allemaal een eigen kamer, een eigen sleutel en een budget (ter hoogte van RWW uitkering) voor eten, drinken, kleding, uitgaan etc. Overdag zijn de bewoners naar school of aan het werk.
De behandelduur is maximaal 1 5 maanden.
Elk huis heeft een eigen behandelteam
Het Jongenshuis Hoenderloo is een ortho
pedagogisch en orthodidactisch vakinter
naat dat zich richt op de opvang, begelei
ding en opleiding van jongens en meisjes van 1 0- 1 8 jaar die in een problematische
Bij aanvang van het experiment verbleven er 6 jongeren, in de leeftijd van 1 5 tlm 1 8 jaar.
De werkwijze binnen de Van Slichten
h orststraat is gericht op zowel hulp bieden bij praktisch en concreet functioneren van de persoon, als het leveren van een bijdrage aan de oplossing of verwerking van de oorzaken. Naast het stimuleren van en leiding geven aan de ontwikkeling van de j ongeren, neemt het bevorderen van de relatie tussen ouders en jongere een belang
rijke plaats in.
Woodrose
bestaande uit 5 mentoren en 1 praktijk
begeleider. Verder is er voor beide h uizen 1 coördinator, een halftime maatsch appelij k werker, een secretaresse en een schoonma
ker aangesteld.
Woodrose stelt zich tot doel om bij adoles
centen die nog niet zelfstandig kunnen wonen de blokkades, die de zelfstandig
heidsbevordering belemmeren op te ruimen, zodat ze zich (sociale) vaardigheden aanle
ren. Na h un verblijf in Woodrose moeten zij zich zelfstandig kunnen handhaven in de maatschappij. Dit wordt bewerkstelligd door te werken aan de individuele behandel
doelen van de jongeren, door middel van het aanreiken van elementaire (im)materiële h ulp en het bieden van een omgeving van veiligheid en acceptatie.
Hoenderloo
opvoedings- en/of opleidingssituatie verke
ren. De capaciteit bedraagt 1 49 jongeren, nu nog hoofdzakelijk jongens.
In Hoenderloo is sprake van een ortho
pedagogische aanpak. Hieronder wordt
