Oud links

(1)

1 s t

j

-

;- :I :r n

, n ,.

n t- i- n .g n le r- te

y- 0-

in IP m te

e- m a-

>

Oud links

'Wat isdat wonderlijk, a lies is niet desom van alledin- gen afzonderlijk'. De strategen achter Groen Links koesteren zich in deze dichtregels van Martinus Nij- hoff. Voor hen is er geen twijfel mogelijk over de meerwaarde van hun gezamenlijke lijst. En, toegege- ven, het ligt voor de hand dat de electorate aantrek- kingskracht groter is nu de ideologische puurheid het heeft afgelegd tegen nuchtere overlevingsdrang.

Hoewel de Europese verkiezingen niet direct wijzen op grootse resultaten, mag aangenomen worden dat op 6 september meer dan de huidige drie zetels aan Groen Links zullen toevallen. Of daarmee de weg terug is ingeslagen naar de riante zeventien zetels van PPR, PSP en CPN tijdens het kabinet-Den Uyl valt nog te be- zien. Hebben deze partijen meer te bieden dan hun sa- mengaan?

Lezing van de eerste vrucht van samenwerking - het verkiezingsprogramma - doet de tenen krommen.

Onbekommerd wordt een 'groentax' van 40 tot 50 mil- jard ingevoerd, treedt Nederland uit deNA VO en krij- gen de minima fluks 15 procent verlies aan koop- kracht gecompenseerd. Meerwaarde of !outer een op- telsom van de traditionele verlangens? De financiele verantwoording - waarin sommige wensen wei en andere eenvoudigweg niet zijn opgenomen - maakt het geheel niet vee! overtuigender.

Hoewel dat een veeg teken is komt mijn twijfel toch vooral uit iets anders voort. Wie de oprichtingsverga- dering van Groen Links bijwoonde dacht aan Oud Links. Alle uitgesleten Ieuzen over 'fundamentele maatschappijhervorming', 'mentaliteitsverandering' en 'concrete politiek' trokken voorbij. Afgesloten door een vermoeid pleidooi van de lijsttrekker voor 'een andere manier van politiek bedrijven'.

De mengeling van paternalisme en vreesachtigheid waarmee de PvdA deze nieuweling bejegent is dan ook misplaatst. Indien het schuldgevoel over het eigen reformisme wordt afgeschud is alles te winnen bij een open debat. Groen Links voegt wei van alles samen, maar weinig toe.

Ach, het zal wei de kift van een vergrijsde ex-activist zijn.

Paul Scheffer

Medewerker van de Wiardi Beckman Stichting; redacteur van SenD

socialisme en democratie nummer7/8

221

(2)

sc n1

j~ socialisme en democratie nummer7/8

augustus 1989 212

11

0~ CONCE.NTRATI& VAN 1-0VG.G~ MAc.Wr JN (iN P~RSOON IS ~~&R

G~VAAP-~11k, '?'~L.f~ t Nt>IG."i Df~ P~RS'OON ~e INI-rJArt~ N6.M~R. roT

VE P~R~STROIKA 15. '' ( A. S'ActiAROV) BESLtJtT OV~R P~ MAcHT)

Een1 Mich zich zola1 uitin, clubJ gescl het n De 'I loot, maa1

tin:' en vi

')a'

i

Oleg SystE Zijn lyse1 kant

zi)n~

der fi Roe1 niew auto moc1

jantJ sisch len, 1

den, (AnG

Wij grotc maru gaan restr maal is ee1 ka.

beel1 crati van Het revc tern zien eell' pelij vitei ciah eige wor uit?

(3)

Over de autoritaire modernisering en bet sociaal-democratische alternatief

Een van de belangrijkste ontwikkelingen die zich momentee/ in de Sovjetunie vo/trekken, result oat van de door Michail Gorbatsjov in gang gezette veranderingen, is de wedergeboorte van de politiek. De samenleving poogt zich vrij te maken van de verstikkende a/mach! van de stoat, en herneemt het recht dat hoar decennia achtereen, zolang infeite a/s de bo/sjewistische partij over Rusland heejt geregeerd, is ontzegd: het recht op vrije menings- uiting, op vrijheid van vergadering, van drukpers, van vereniging. Ben groot aantal onajhankelijke initiatieven, clubs en organisaties, varierend van nationale volksjronten tot en met monumentenbescherming en gewoonlijk geschaard onder het begrip neformalny, de injormelen, is het resultaat. Politiek is in de Sovjetunie niet Ianger het monopolie van de communistische partij.

De 'Clubs van de "Democratische Perestrojka" ', opgericht in Moskou in januari 1988, is een uitzonderlijke loot aan de stam van de democratische beweging. Ze vertegenwoordigen de Russische sociaa/-democratie. Drie- maa/ 'nee' en eenmaal 'ja' is de ideo/ogische 'jysionomie' van de Clubs, naar ik opmaak uit een injormatiebulle- tin: 'nee' tegen dwang en de propaganda van de dwang, 'nee' tegen het idee van nationale of rassen-exc/usivisme en vijandschap jegens andere volkeren, 'nee' tegen de aanspraak het monopolie van de waarheid te bezitten, en 'ja' tegen politieke en sociale democratie.

Oleg Roemjantsev, verbonden aan het hoojdstedelijk Instituut voor de Economie van het Were/dsocialistisch Systeem, een radicaa/ bolwerk, is een van de voormannen van de 'Clubs voor de "Democratische Perestrojka" '.

Zijn art ike/ 'Over de autoritaire modernisering en het sociaa/-democratische alternatief' is teze/fdertijd een ana- lyse van de stand van de perestrojka en een po/itiek manifest. Roem}antsev schaart zich, vanze/jsprekend, aan de kant van de vernieuwers in zi}n land, maar is uitermate kritisch over de richting die Gorbatsjovs hervormingen zi}n gegaan. Hi} ageert tegen het paternalisme van de staat, tegen de 'autoritaire modernisering' die het vrije spel der politieke krachten, waarin de sociaa/-democratische clubs zich bewegen, dreigt te verstikken.

Roemjantsev velt venijnige oordelen: over de halfslachtigheid van de hervormingen, over de arrogantie van de nieuwe machthebbers en de oude bureaucraten, en over het goedkope populisme van Boris Jeltsin. 'Over de autoritaire modernisering' is geschreven in het heetst van de strijd - een strijd, waarin de 'Clubs voor de "De- mocratische Perestroika"' hun eigen rot spelen. 'Over de autoritaire modernisering' is zeer Russisch. Roem- jantsev spreekt vrijwe/ zonder uitzondering over Rust and in plaats van de Sovjetunie, en stelt uitgesproken Rus- sische problemen aan de orde (de relatie tussen slavojielen en zapadniki, op het Westen georienteerde intellectue- len, de houding jegens de nationale minderheden die zich van het juk van het, Russisch, imperium will en bevrij- den, en de taak van de intelligentsija in de culturele verheffing van het volk). Het is een bijzonder tijdsdocument.

(Andre Gerrits)

Wij Ieven in een uiterst spannende politieke periode:

grate problemen ontstaan, vermenigvuldigen zich, maar worden niet altijd voldoende overdacht. Nu eens gaan ze verloren in de stroom van platvloerse 'pro-perestrojka'-preken, dan eens verdwijnen ze in de maaJstroom van het politieke activisme en emoties. Er is een strijd gaande over het karakter van de perestrojka. Onrustige schommelingen bepalen het politieke beeld. De rijping van een nieuwe etappe in de democratische beweging vindt pJaats tegen de achtergrond van een groeiende crisis van ons waardensysteem.

Het is hier op zijn plaats de vraag te stellen: in hoever- re verlopen de hervormingen planmatig en is er een alternatief nodig en zo ja, hoe zou dat er uit moeten zien? Deze vragen worden gedicteerd door de behoefte een positie te bepalen voor dat dee! van de maatschappelijke beweging in Rusland dat bereid is de eigen activiteiten te toetsen aan de idealen van politieke en sociale democratie. Maar voor de markering van een eigen positie, moet het wezen van het huidige situatie worden begrepen. Hoe zien het spel en de spelers er- uit?

Het spel

Laten we met partijdige blik beoordelen wat de perestrojka tot in de lente van 1989 heeft gebracht. Dat is niet eenvoudig, iedereen heeft zo zijn mening over de huidige toestand. De besluiteloosheid en tegenstrijdig- heden in de uitvoering van de perestrojka heeft de crisis in het land verdiept, menen sommigen. Helemaal niet, menen anderen, de crisis van de macht is voorbij, via compromissen wordt het schip van de perestrojka op rechte koers geleid. Weer anderen zeggen met een sceptische grijns: het zal aileen maar slechter gaan, dit is een periode van verval!

We zullen niet gaan gissen of de crisis er al was of 'pas' is ontstaan. We Ieven in een permanente crisis: de huidige toestand van aile belangrijke staatsinstellingen en van de maatschappij zelf is de meest harde veroorde- ling van een systeem dat deze toestand heeft veroor- zaakt. Maar crisis betekent ook verandering. En wei naar een situatie waarin wordt geprobeerd tegenstel- lingen tijdelijk op te !osseo. Het hers tel kreeg het label 'revolutie van boven' opgeplakt, een strategisch beleid op lange termijn voor het geven van een nieuwe impuls

Oleg Roemjantsev Medewerker van het Instituut voor de Economie van het Wereldsocia/istisch Systeem teMoskou

socialisme en democratle nummer7/8

223

(4)

sc

~

jl sociallsme en democratie nummer7/8

augustus 1989

aan bet beersende systeem om zijn effectiviteit en con- currentiekracht te verhogen. Proberen we de formule van 'revolutie van boven' te scbetsen.

In de politiek heeft bet partijapparaat de eerste test van de perestrojka standvastig doorstaan. Na aanvan- kelijke wankeling begon bet zicb te 'berstructureren':

de van boven geplande autoritaire modernisering brak aan. Dit is in bet gebeel geen liberale modernisering, zoals velen denken. Initiatiefrijk en ontwikkeld als zij is, maakt de nieuwe Ieiding geen gebeim van bet wezen van de nieuwe koers: de voorzicbtige en geleidelijke overgang van de overleefde totalitaire schema's in de richting van een autoritair, constitutioneel regime. De basis van de nieuwe orde is het etatistische model van de 'socialistische rechtsstaat'.

Zoals gebruikelijk geeft de leninistische partij de toon aan in de perestrojka en treedt opals de 'motor van de revolutionaire veranderingen'. Opnieuw besloot de partij met de resoluties van de conferentie van juni 1988 de 'gedragsnormen' voor de gehele maatschappij te bepalen, exclusief, uitgaande van haar eigen visie op deze normen. De maatschappij kreeg niet de kans 'dank' te betuigen voor de sotspravgos, ¹de socialistische rechtsstaat, inderhaast gebouwd en door de staat geschonken. Steeds dezelfde manipulatoren uit het schaduwrijk leveren de produkten van de 'nieuwe' wetgeving: zij maakten daadwerkelijk gebruik van hun recht op wetgeving.

Het apparaat realiseert het concept van de opgelegde perestrojka niet slechts met inachtneming van de conservatieve krachten, maar in een direct verbond met hen. Dat er sprake is van een alliantie wordt bewezen door de arrogante houding ten opzichte van zoge- naamde 'linksen', 'ultra-herstructureerders', 'avant- gardisten' en 'anti-maatschappelijke elementen'.

In de economie ondertussen gaat de uitvoering van enkele tegenstrijdige projecten door - het ping- pongspel op de glibberige tafel van de 'socialistische produktieverhoudingen'. De marktaanhangers en monetaristen staan niet in de gunst, terwijl de uitvin- ders van het onsterfelijke chozrastsjot²stevig in het zadel zitten. Door hun inspanningen wordt het karakter van de economische hervormingen bepaald: een half-bevrijde, half-verwaarloosde socialistische markt in de kluisters van verboden en beperkingen van Sov- min, Gosplan, Gossnab en Minfin;³ondernemingen met gebonden hand en, een zeer hoofd en voeten die in het sompige moerasland van kredieten en financien zijn vastgezogen. De decreten van de zorgzame rege- ring plaatsten de ondernemende mensen opnieuw in een uiterst ongelijkwaardige positie in vergelijking met de staatsmonopolisten.

Er is beweging op het terrein van de mensenrechten, maar nog lang niet worden aile voor de wereldgemeen- schap aangenomen verplichtingen ook werkelijk geeerbiedigd. Centraal gedoseerde en officieel be- stuurde halve glasnost, een constant gecensureerde pers en het afluisteren van telefoons zijn geen vrijheid van meningsuiting. De toevallige vriendelijkheid van gemeentebesturen en het toestaan van demonstraties zijn geen vrijheid van vergadering. Het in juridisch en materieel-technisch opzicht rechteloze vegeteren van

224

niet-geregistreerde informele groeperingen is geen vrijheid van vereniging. De al in het begin van deze eeuw veroverde vrijheid van woord, vergadering en vereniging blijft tot op de dag van vandaag een onbe- reikbare droom voor de democratische groeperingen.

Het oude vervloekte vraagstuk van een imperium blijft behouden: het nationaliteitenvraagstuk, opge- warmd door het niet gerealiseerde recht van naties op zelfbeschikking. De eerste gevangenen van de perestroika verschenen: het Karabach-cornite, de !eiders van het Azerbajdzjaanse Volksfront en nog enkele anderen ... Ik benadruk: het begrip rechtsstaat betekent dat de wet de staat beperkt en niet de burger. Bij ons is het nog altijd andersom.

Het karakter van onze hervorming lijkt op het Poolse model van de jaren '80: een niet-functionerende markt plus een sterke politie. Het enorme apparaat van staatsdwang verdroeg geen enkele serieuze verandering; dit lang geleden ingestelde en goed gesmeerde mechanisme blijft stil en effectief zijn werk doen.

Vandaag de dag is het minder bezig met de georganiseerde misdaad (die in 1988 vee! groter is geworden), en meer met het grote werk: de opbouw van een socialistische rechtsstaat. En nu, met de uitvaardiging van het Decreet van 8 april (over veranderingen in de wet op de strafrechtelijke verantwoordelijkheid voor mis- drijven tegen de staat) is er een juridische basis gelegd onder de strijd met de ongewenste burgermaatschappij. Zal er niet snel een 'heksenjacht' beginnen in deze sterk conservatief geworden staat?

De perestrojka heeft het meeste succes gehad op het terrein van de buitenlandse po/itiek. Het nieuwe denken komt duidelijk naar voren in het streven naar het opheffen van geweld in de verhoudingen tussen sta- ten. Vertrouwen en comprornissen worden bena- drukt. Dit is begrijpelijk, het imago van een maatschappij met een menselijk gezicht hebben weals eerste nodig. Anders kunnen we geen buitenlandse lenin- gen en kredieten ontvangen en geen kapitaal en moderne technologieen voor het Vaderland - na onze trots te hebben Iaten varen - aantrekken. Van buiten- lands geweld hebben we afgezien, maar van het bin- nenlandse nog lang niet. Daarom hebben de buitenlandse successen op hun manier een demonstratief ef- fect: uiterlijk - in 'het gemeenschappelijke Europese huis' - ziet men een menselijk aangezicht, maar in het eigen huis is een duidelijk ander dee! van het staatsor- ganisme zichtbaar.

Ontmanteling van bet partijmonopolie

Resumerend kan men zeggen dat de gebeurtenissen van de laatste maanden overeenkomen met de recep- ten van de autoritaire modernisering. 'De diepgaande vernieuwing van aile aspecten van het Ieven van het land', blijft een vrome wens van de communistische Ieiding. Een stap in de goede richting is gezet (dit kon ook niet anders), maar het gebrek aan diepgaande kennis, de paternalistische verwaandheid en de diepe twijfel aan eigen kunnen spelen de hervormingen ern- stig parten. Zal het kwistige boeket van politieke con- cessies, afgekondigd op de verschillende partij plena in de jaren 1987-1988, iets opleveren? Er is iets veran-

derd Heri Tsje1 van.

vo!g, ri en were ken!

dadi besp Arm info1 ders Het den:

Heri afge begr de d ook staa·

WOTI

- Zl

legd Late wet8 mon kiezi sisre perk van ten, zak(

vele1 als E sche en or is, h voet van legd Alw keri dem gelij han, niet tion besl den rich Ik"' mal resti Blui stan niet staa het het dra1 ven

(5)

derd in de afgelopen maanden, maar niet vee!.

Herinneren wij ons de onderdrukte berichtgeving na Tsjernobyl; de krampachtige reactie op het demarche van Jeltsin en het Iangdurige spektakel van de daarop- volgende rechtszaak tegen hem; de 'vorst' van februari en maart 1988 volgend op de 'dooi', die bekroond werd door het opus vanN. Andrejeva⁴en door het we- kenlang onrustig afwachten dat erop volgde; het mis- dadige zwijgen over de pogroms in Soemgait en de bespotting van de gevoelens van een geheel volk (het Armeense); de herhaaldelijk vernieuwde aanvallen op informele organisaties; de politieke repressie van !eiders van de volksdemocratische beweging enzovoort.

Het apparaat heeft slechts eenmaal eerlijk opgetre- den: door 'het manifest van 5 april' .s

Herinneren wij ons ook de kandidaatsstelling voor de afgevaardigden voor de partijconferentie, die weinig begrijpelijk voor de partij zelf was en onduidelijk voor de democratische gemeenschap. Dit geldt overigens ook voor de wijze waarop de 'socialistische rechtsstaat' momenteel wordt opgebouwd (wetsontwerpen worden in het geheim voorbereid, snel doorgevoerd en - zonder alternatieven - aan de maatschappij opge- legd).

Laten we ook het karakter van de laatste opmerkelijke wetgeving bekijken: over bijeenkomsten en demonstraties, over de 'speciale eenheden', over de verkiezingen, over de wijzigingen in de Grondwet, die ba- sisrechten en -vrijheden van de burgers openlijk beperken. Verder valt te denken aan de lompe poging van boven om het aantal abonnementen op tijdschriften eenzijdig te beperken. En tenslotte, de gang van zaken bij de verkiezingscampagne in begin dit jaar, die velen bijna geheel de mogelijkheid tot keuze ontzegde als gevolg van het informele en massale organisatorische werk door bet apparaat in aile voorfasen van de enorme lange getrapte verkiezingsprocedure. Dit alles is, hoe droevig ook, de realiteit van het huidige, uitge- voerde scenario van de perestrojka. Als fundament van het opgerichte gebouw zijn verrotte blokken gelegd.

AI weer stromen van leugens en laster, schreeuwlelij- kerij en halleluja-geroep van de kant van eigengereide demagogen, morren mijn opponenten. U heeft geen gelijk, burgers, antwoord ik hen. Als overtuigd aan- hanger van het democratisch socialisme zou ik vooral niet de perestrojka willen afvallen, want zij is een nationale noodzaak. Maar wat mij niet aanstaat is de besluiteloosheid en inconsequentie van haar uitvin- ders en hun duidelijke verandering in conservatieve richting.

Ik wil resoluut onze liberalen tegenspreken, die te ge- makkelijk denken over de tegenstanders van de perestrojka, zoals N. Andrejeva en de redacties van de Blut und Boden-tijdschriften. ⁶Zijn dat dan alle tegen- stauders? Nee, de belangrijkste tegenkrachten zijn niet deze conservatieven, maar is nog altijd het bestaande dictatoriale politieke machtssysteem, met in het centrum daarvan de partocratische machine van het bolsjevistische type. Dit systeem en deze machine dragen de volledige morele, historische en juridische verantwoordelijkheid tegenover de maatschappij voor

alles wat er met het land is gebeurd tijdens hun onver- antwoordelijke autocratie.

Het is niet toevallig dat de hoofdlijn van de maatschappelijke ontwikkeling in de meeste Ianden van het reeel bestaande socialisme vandaag de dag bestaat uit de ontmanteling van het monopolistische machtsblok.

Maar wie zal deze demontage uitvoeren?

Over de 'spelers'

Men kan niet ontkennen dat aan de maatschappij een historische kans is gegeven om daadwerkelijk dee! te nemen aan het proces van economische, sociale, politieke en morele hervorming. Daarin ligt voor de machthebbers een groot risico besloten: de volwassen- wording van de maatschappij leidt immers tot politiek activisme, tot de wens het langdurige en pijnlijke expe- riment te begraven. De eerste symptonen zijn reeds zichtbaar in de toename van het aantal deelnemers aan het politieke spel.

Een jaar geleden schreef ik over de informele beweging van maatschappelijke initiatieven: 'Ons Ieven heeft vee! te lang geleken op een spel dat zich afspeelt op een veld met maar een doe!, waarin de uitslag van tevoren vaststaat en waarin de scheidsrechters niet kunnen worden gekozen'. Hoewel de regels geleidelijk aan veranderen, zou het naYef zijn te den ken dat de perestrojka tot een eerlijk spel heeft geleid. Het belangrijkste resultaat tot nu toe is de opkomst van nieuwe spelers. Men kan de volgende groepen onderscheiden.

I. 'De reformistische vernieuwers': de ontwikkelde aanhangers van een autoritaire vernieuwing van het heersende systeem, die het leninisme en de Oktoberre- volutie verdedigen en de stalinistische 'vervormingen' veroordelen; in hun daden gaan ze uit van een oprecht geloof in het wetenschappelijke socialisme.

2. 'De socialistische conservatieven': ideologisch be- too, verdedigers van het behoud van het staatssocia- lisme als systeem van allesomvattende, gecentraliseer- de herverdeling door het apparaat, die niet de principes van het reeel bestaande socialisme willen en kunnen loslaten.

3. 'De technocratische partij van de orde': het Ieger van technocraten en ambtenaren, bezorgd over het toenemende verval. Opgegroeid in de kluisters van het administratieve commandosysteem en de totale her- verdelers, kunnen zij de belangrijkste steunpilaren van de perestrojka worden, en hun bijdrage leveren aan het herstel van de stabiliteit en helderheid van het staatsmechanisme. Vooral op hen doen de aanhangers van een autoritaire ontwikkelingsweg, Gorbatsjov en zijn geestverwanten, een beroep.

4. 'De zwijgende meerderheid': de passieve massa, die Ibsen 'de hechte meerderheid' heeft genoemd, zorgt desalniettemin voor een actieve druk op de aanhangers van de hervormingen. Zij wantrouwt de machthebbers, maar bij ontstentenis van democratisch in- stinct, wantrouwt zij de aanhangers van hervormingen nog sterker. Het is een zeer agressieve laag, een troebel mengsel van materiele en geestelijke machte- loosheid plus constante angst en cultuurloosheid. Tot keuze gedwongen, ondersteunt de zwijgende meerderheid de conservatieve elementen.

225

(6)

augustus 1989

5. 'De narodniki': de democratische volksbeweging met een populistische inslag, die steeds nieuwe predi- kers en 'nationale heiden' opneemt. Zij spelen een positieve rol in de politisering van de bevolking, maar een vooralsnog laag ontwikkeld ideologisch en politiek bewustzijn wordt rijkelijk gecompenseerd door de emotionele opwinding van massale acties. Tot deze categorie spelers kunnen de vele Volksfronten gere- kend worden, populistische groeperingen met een symboliek die wordt overheerst door territoriale, groene, historisch-patriottische en charismatische elementen. De vraag hoe hun activiteiten in goede banen kunnen worden geleid is zeer serieus.

6. 'De nationaal-radicalen': de radicale nationaal-democratische en nationale bevrijdingsbewegingen.

Vooral zij plaatsten zich in 1988 in de voorhoede van de strijd voor radicale hervormingen, hetgeen niet ver- wonderlijk is gezien de ondergang van het wankele imperium. Overigens, ik deel niet de blije stemming over radicaal-nationalistische uitbarstingen, want zij gaan gepaard met gevallen van discriminatie, agressiviteit en het gebruik van propagandistische methoden.

7. 'De leidende liberalen': dit zijn onze intellectuelen met status, de propagandisten van de perestrojka, de opstandelingen uit de kunstenaarsbonden en de liberaal-democratische periodieken, kortom: de mensen met verstand. Zij beheersen de pen en het woord, kunnen op het juiste moment en niet zonder genoegen op- positie voeren (lang niet altijd over principiele vraagstukken), ze hebben een Iicht snobistische tegen- zin wat betreft deelneming in de reele strijd van de democratische beweging. Dat zijn enkele karaktertrek- ken van deze categorie personen, die ontegenzeggelijk een gidsrol spelen in de officiele partijkoers van perestrojka en glasnost.

8. 'Ret constructieve alternatief': informele maat- schappelijk-politieke verenigingen en clubs, groepen burgers, die onafhankelijk collectieve en individuele burgerinitiatieven naar voren brengen op de terreinen van wetgeving, van rechtsbescherming, informatie- en uitgeversactiviteiten, van burgerlijke diplomatie, so- dale bescherming, zelfbestuur van verschillende ver- banden (territoriale, produktiegerichte, nationale, re- ligieuze), etc. Ondanks hun opkomst zijn er nog weini- gen met een constructief alternatief - het is nog altijd een kleine culturele laag van jacobijnen zonder volk.

Hoewel mogelijk hier de wortels van toekomstige partijen te vinden zijn: sodaal-democraten, christen- democraten, radicale liberaal-democraten.

Veranderen de regels?

Het voortdurende onvermogen om democratische oplossingen te realiseren blijkt uit de lange vier jaren na 'de grote aprilmaand'. ⁷In het midden van de jaren tachtig waren de problemen vee! groter dan de ontevredenheid van het volk: er was nog ruimte voor beweging. Nu overheerst de druk door de bevolking, wat een veel zwaarwegender factor is dan de verstikkende kracht van de economische ineenstorting. Het ma- noeuvreren is zeer moeilijk geworden.

Tijd voor een omslag is verloren gegaan. Er is geen ba- siskapitaal geschapen, niet in materieel opzicht, maar

226

er is ook geen vertrouwenskapitaal opgebouwd. We moeten niet vergeten dat Rusland in de eerste plaats een land is met een irrationeel denken. Rier werken waardevolle criteria als economische rationaliteit, so- dale gelijkheid en democratie niet; het belangrijkste is geloof, vertrouwen, dorst naar de volledige waarheid en de noodzaak van morele rust. Ons volk is, net als in de tijd van Dostojevski, vooral 'moreel verontrust'.

Ret zou graag in een nieuwe orde geloven, maar het heeft geen band met de scheppers van de hervormingen en ziet geen resultaten.

Deze vertrouwenscrisis is het centrale probleem van dit moment. Vergroot door de ontevredenheid van de burgers zal ze binnenkort een kritisch punt bereiken.

Vroeger was de situatie anders, toen geloofde nie- mand ergens in. Vandaag de dag echter, na de vonken van hoop, kan de teleurstelling de voorbode zijn van een explosie. Veri oren hoop is honderd maal erger dan ongeloof.

En dater hoop was en is, blijkt uit de vlaag van enthou- siasme waarmee de burgers (en op de eerste plaats wij zelf) zich in de vervalste verkiezingscampagne stort- ten. En wat gebeurde er? De geregisseerde verkiezings- vergaderingen in de districten hebben hun duistere taak verricht door de meerderheid van een werkelijk democratisch platform uit te sluiten. De meest in het oog springende gevallen waren onder meer het weren van het lid van de Academie van Wetenschappen Sa- charov en het 'vrijwillig' terugtreden van alternatieve kandidaten in aile zeventien districten van Ka- zachstan. In 26 procent van de districten werd er slechts een kandidaat geregistreerd en strikt gesproken waren er alles bijeen genomen geen alternatieven: per zetel 1,93 en niet twee kandidaten; men kon zelfs niet uit twee zielen kiezen ...

De burgers zouden volledig van hun geloof zijn afge- vallen, als het systeem niet ongewild een kant en klare volksheld naar voren had geschoven in de persoon van B.N. Jeltsin. De georganiseerde druk op hem nam toe in evenredigheid met zijn populariteit. De impertinen- te vragen tijdens televisiedebatten, de bewuste misluk- king van een aantal ontmoetingen met arbeiders, de diskwalificaties aan zijn adres van een groep arbei- dersleden van het Centraal Cornite en de benoeming van de onderzoekscommissie onder Ieiding van kame- raad Medvedev⁸in 'de zaak Jeltsin' zorgden ervoor dat het volk zijn geduld verloor. Er ontwikkelde zich een dreigende situatie. De mensen gingen de straat op en een nieuwe golf van burgerlijke activiteit vond plaats.

De laatste, stormachtige week voor de verkiezingen was 'de week van Jeltsin', duidelijk gekleurd door de al opgemerkte emotionele en charismatische Jeiders- symboliek en door de edele woede over de onderdruk- king van de afgod van het volk. Op 17 maart was er de bijeenkomst op de Froenzekade met de arbeiders van de fabriek Sojoez (waarover Moskovskaja Pravda vervolgens op tendentieuze wijze berichtte); op 18 maart de bijeenkomst in Bratejevo, waaraan vijftien duizend mensen deelnamen; op 19 maart de samen- komst in het district Gorki-park; op 20 maart de mini- opstand tegenover het hoofdgebouw van de Universi-

teit bije (101 mer kon van Na kwl hoc mer kin1 sch; was sch:

van kor. ove ten joe1

ste~

uite De der:

het rna;

gev, niet Sov her' ven wat affl teg<

zier De den lijk bm ken van gar wes de1 don die sin!

zeg de bm De zin1 ke din par bijl ger stec het bes cor spe wil

(7)

L

n le s-.__

ie m ta 18

~n

n- 1i- si-

teit van Moskou (2,5 duizend mensen); op 22 maart de bijeenkomst bij het gebouw van de Moskouse Sovjet (10 tot 12 duizend mensen); op 25 maart de enorme sa- menstroming van burgers voor de beslissende bijeenkomst in Loezjniki (volgens verschillende schattingen van 10 tot 90 duizend mensen).

Na de Baltische Ianden, Armenie, Lvov en Minsk kwam eindelijk de bevolking van onze verdorven hoofdstad in beweging. Hele groepen burgers kwa- men na jar en van afzijdigheid met de po1itiek in aanra- king. Het was de 'Jeltsin-oproep' van de democratische beweging die dat bewerkstelligde. De stemming was heel anders dan op de bijeenkomst van de wetenschappelijke wereld op 2 februari voor het gebouw van het Presidium van de Academie of op de bijeenkomsten van Memorial. ⁹De massa wilde aileen maar over Jeltsin horen: goedkope maar begrijpelijke kre- ten van het type: 'AI geeft Jegor Koezmitsjl ⁰een mil- joen, toch zal ik niet op hem stemmen!' deden het uit- stekend. De stemming was feestelijk, agressief en uiterst ondemocratisch.

De verkiezingen werden uiteindelijk gehouden en anders dan tijdens de partijconferentie verschijnt er in het Congres van Volksafgevaardigden een kleine, maar hechte en actieve fractie van onafhankelijke afgevaardigden. De algemene samenstelling zal zeker niet bijdragen aan het ontstaan van een nieuw en sterk Sovjetparlement en voor het doorvoeren van radicale hervormingen. De nieuwe Opperste Sovjet zal weinig verschillen van de huidige, zowel in samenstelling als wat de wetgeving betreft. Ben dergelijk resultaat is een affront voor het actieve kiezersdeel, dat hoopt de vertegenwoordigers van zijn belangen 'daar boven' te zien.

De onvrede onder de bevolking zal niet minder worden in de herfst - als de omvang van de oogst duidelijk wordt - en we de wrange vruchten van hetland- bouwplenum van het Centraal Co mite uit maart pluk- ken. Het plenum werd beheerst door de overwinning van de conservatieve visie. De experimenten in Hon- garije en China werden terzijde gelegd, men is niet de weg van vrije boeren en koelakken ingeslagen en ook de roep om daadwerkelijke gelijkheid van aile eigen- domsvormen (vooral de prive-eigendom voor degenen die de grond bewerken) kreeg geen gehoor in de beslissingen van het historische plenum. Tel uit je winst, zeggen we hierna, als we de strenge frasen lezen over de opheffing van de administratief-bureaucratische bovenbouw in de vorm van Gosagro(po)grom. ¹¹ De ontevredenheid met het resultaat van de verkie- zingsshow, de emotionaliteit over Jeltsin, de mogelijke moeilijkheden met de bevoorrading van voe- dingsmiddelen, de geprikkelde stemming tegenover de partij in het algemeen en tegenover haar !eiders in het bijzonder stuwen de politieke stemming van de burgers zeer hoog op. De verkiezingen voor de sovjets in steden en republieken deze herfst zullen aantonen of het lukt de hartstochten te kanaliseren of dat zij on- bestuurbaar worden. Het is duidelijk dat het tijd is om correcties aan te brengen in de regels van het politieke spel en de rechtspraak. Wanneer wij geen catastrofe willen, dan moet worden stilgestaan bij de manier

waarop alternatieven naar voren kunnen worden gebracht.

Over de waarden

In een tijd waarin legale maatschappelijke ruimte wordt veroverd door cultureel-politieke krachten, is het bijzonder belangrijk concrete daden te toetsen aan een bepaald stelsel van waarden en principes. Deze moeten aan de basis liggen van ons constructieve alternatief. Men moet niet in het donker handelen. Want spontane en slecht overdachte, massale actie, heeft vaak tot onaangenaamheden geleid. Bij ons kan dat tot een nog grotere totalitaire verarming leiden dan die waarvan we ons proberen te bevrijden. Daarom moeten we ons alternatief vastleggen op het niveau van waarden, ideeen en methoden.

De dooi uit de jaren zestig rehabiliteerde de genetica en de sociologie, de glasnost uit de jaren tachtig de be- grippen pluralisme en parlementarisme, rechtsstaat en burgerlijke samenleving. De herwaardering van waarden leidt tot geestelijke omwenteling: op de vraag 'Wat is socialisme?' wordt alleen nog in Roemenie en Noord-Korea een duidelijk antwoord gegeven. Wij echter zoeken naar een zuivering van het begrip democratisch socialisme van aile vormen van totalitaire ideologie en praktijk.

Het nieuwe begrip democratisch socialisme moet ge- baseerd worden op een beweging naar het humanisme als basis van een politieke ideo Iogie en sociale psycho- logie, die gericht zijn op de bevrijding van het individu van de stagnatie van het totalitarisme. De kern van deze beweging is de soevereiniteit en de eigenwaarde van het individu, de vrijheid van de mens om zijn lotte bepalen in een sociale omgeving. Het democratisch socialisme is de weg van de zelfontwikkeling van onze maatschappij door middel van bewuste verovering van politieke en economische rechten, die een verhoging van de kwaliteit van het Ieven garanderen.

Dat betekent een vrijer Ieven waarvoor we/vaart fun- damenteel is. De apologeten van 'het reeel bestaande socialisme' hebben altijd gehamerd op de hoge status van de arbeid - harde, gecontroleerde, collectivisti- sche, vervreemdende arbeid. De vooringenomen op- hemeling van de arbeid als 'zaak van eer, dapperheid en heldhaftigheid' dient als voedingsbodem van de totale disciplinaire psychose en van de economische en politieke gelijkschakeling. Bnkel een vrij arbeidsleven draagt bij tot de ontwikkeling van het individu. Het gaat om ruimte voor initiatief en vernieuwingsdrang, gericht op de volledige zelfexpressie van het individu en de effectieve vernieuwing van de wereld waarin hij leeft. De gelijkheid van mogelijkheden voor het bereiken van welvaart vereist keuzevrijheid. Maar keuzen worden bepaald door een ontwikkelde cultuur van behoeften. Ben hoge cultuur, een hoog peil van maatschappelijke en geestelijke ontwikkeling van de burgers is de basis van het democratisch socialisme. Dit heeft vooral in onze Russische omstandigheden beslissende betekenis. Daar waar men ploertigheid ver- draagt (en het visitekaartje van de natie is geworden) en geweld oogluikend toestaat is het heel moeilijk om over het streven naar een ethisch ideaal te praten. On-

227 augustus 1989

(8)

augustus 1989

der de cultuur van een maatschappij zou ik willen ver- staan autoriteit van kennis en kracht van argumenten;

welwillendheid en innerlijke bereidheid tot compromissen; menselijkheid en barmhartigheid in sociale verhoudingen; het afwijzen van totalitairisme.

Wanneer wij een onderdeel van de geciviliseerde we- reldgemeenschap willen worden, zullen we ons de opgave moeten stellen van een herleving van het nieuwe Rusland. Morele principes die door het militante ma- terialisme naar de achtergrond zijn gedrongen moeten worden hersteld. Naar mijn diepe overtuiging is een culturele herleving aileen mogelijk door een creatieve toenadering van de twee belangrijkste ideologische en politieke stromingen in ons land: het op het Westen gerichte en het slavofiele denken. Zonder dit is het 'Russische vraagstuk' niet oplosbaar, evenmin als het vraagstuk van geestelijke zelfbeschikking. Zonder deze toenadering blijven wij steken in een uitputtende innerlijke strijd.

De belangrijkste methode van het socialisme is vrijheid. De logische vraag komt op: gaat het om individuele vrijheid of om vrijheid voor de samenleving? Ik denk dat democratisch socialisme co/lectieve vrijheid betekent, vrijheid voor allen, en niet voor uitverkore- nen. Ik ben voorstander van vergaande toenadering tussen socialisme en liberalisme. We moeten vandaag de dag niet met de liberalen strijden, het is geen 1917 meer. Het liberalisme heeft zijn progressieve trekken niet verloren, vooral niet voor Rusland. Tegenwoor- dig, nu de Sovjet-maatschappij zich begint te bevrijden uit de boeien van een neo-feodale toestand, zijn zulke liberale ideeen als beperking van de autocratie door een parlement en institutionele gar an ties van democratische vrijheden opnieuw actueel.

Scholastiek

Voor mij is de post-socialistische maatschappij het ethische ideaal, dat ontstaat door de samensmelting en wederzijdse verrijking van verschillende maatschappelijke stelsels. Maar deze zaak is nog een ververwij- derd perspectief. Ik wil de voor ons belangrijke ge- dachte van Eduard Bernstein in herinnering roepen, die niet bijzonder vee! diepgang en belang zag in dat- gene wat gewoonlijk als einddoel van het socialisme wordt begrepen: 'Dit doe!', aldus de vader van het sociaal-reformisme, 'hoe het ook gebracht werd, betekent voor mij absoluut niets, maar de beweging betekent alles voor mij.' Bernstein verwerpt het ideologische determinisme, dat alle morele normen onderge- schikt maakt aan bepaalde abstracte doelstellingen.

Democratisch socialisme is volkomen onverenigbaar met dogmatisme en mag geen werktuig worden in de handen van een kaste van priesters, die als enigen de heilige klassieke geschriften van het ware utopische geloof kunnen uitleggen. In de ideologische bagage van de sociaal-democratie moet het marxisme-leninisme een van de plaatsen innemen, en niet altijd de doorslaggevende, want er zijn andere, meer moderne en volmaakte doctrines (overigens, als dialectische methode is het marxisme niet slecht, bijvoorbeeld in de analyse van de stuwende krachten in het sociale en politieke proces).

228

Slechts door middel van vrijheid van wetenschappelijke en politieke kritiek kan een positieve ontwikkeling van theoretische en politieke inzichten worden be- reikt. En zodoende zul je ook zien dat onze maatschappelijke cultuur zich zal bevrijden van vergaande praktijkloosheid en irrationaliteit. Het democratisch socialisme is dus verplicht een fundament te Jeggen voor een pragmatisch, aan de alledaagse realiteit gebonden, streven naar hervormingen. Juist in hetland van het 'reeel bestaande socialisme' is het moeilijk democratisch socialist te zijn, zo sterk is het praktische idee van sociale opbouw versteend.

Over de organisatie

Vrijheid en organisatie: dat is het dubbele paradigma voor de sociaal-democratie. Socialisten geloven in twee totaal verschillende, en misschien zelfs onver- enigba:re, zaken: in vrijheid en in organisatie. We moeten deze categorieen met elkaar verbinden, juist omdat dit in Rusland niet is gebeurd. Ook de vertegenwoordigers uit de nieuwe golf van de democratische beweging - de informelen - zijn gestuit op dit dilem- ma.

In augustus 1987 (tijdens de historische 'eerste ont- moetingsdialoog', het eerste congres van onafhankelijke politieke groepen) waren er na een gespannen interne strijd twee belangrijke concepten - de breed georganiseerde Kring van maatschappelijke initiatieven (AKOI) en de Federatie van socialistische maatschappelijke clubs (FSOK) - die de verhouding tussen vrijheid en organisatie betroffen. De kern lag in de verschillende conceptuele benaderingen betreffende de op te richten politieke organisatie: 'horizontaal' en 'verticaal'.

Wij hebben toen hierover geschreven en gepraat.

Maar een jaa:r later herhaalde de geschiedenis zich: in augustus 1988, tijdens de interregionale ontmoeting in Leningrad van vertegenwoordigers van Volksfronten en andere democratische bewegingen. Opnieuw bot- sten twee organisatorische modellen: het horizontale (de oprichting van een coordinerend informatienet voor gelijkwaardige wederzijdse activiteiten, dat geen externe Ieiding accepteert en geen vertegenwoordiging va:n organisaties) en het verticale (de legitimatie van een leidend centrum, dat voor zichzelf steun zoekt in lokale en regionale 'ondersteuningsgroepen'). En opnieuw werden de zwaarden geslepen, en opnieuw waren ironische opmerkingen hoorbaar over 'grote politiek in een kinderspeeltuin' ...

Er ging nog een half jaar voorbij en het probleem herhaalde zich in de Moskouse beweging. Aan de ene kant het mechanisme van een coordinerende raad van het Moskouse Volksfront, die de golven van populisme opvangt, voortgebracht door massale volksac- ties; aan de andere kant de slecht aan organisatorisch en politiek werk aangepaste elitaire constructie van de Moskouse Tribune. Zoals altijd bevindt zich onze 'Democratische perestroijka' ergens in het midden.

De houding van beide groepen tegenover de verkiezingscampagne (vooral tegenover 'de week van Jelt- sin') kan de kern van de geschillen duidelijk maken.

Het lijkt mij dat ze is gelegen in de hardnekkige weige-

rin op pst va: liti ter va; De

m(

tie mi ee1 stc he1 m< va; ov ied dis de; ee1 bl< Po de1 ve1 ze ter fie ze ge1 gn re< ko ert zel we de De tm lijl pru rist tra

Wit

he1 de lijl re kel

Z01

An So•

He tiel me pes be1 de bol ke in<

(9)

1

a ,_

e It n g h h ,_

l-

1-I r-

le m 11- c- :h

de i!:e

n.

e- lt- te-

ring of juist de wens om een nieuwe politieke structuur op te richten van het bolsjevistische type met een pseudo-democratische saus. Wat zijn de kenmerken van zo'n bolsjevistische structuur? De Hongaarse po- liticoloog Michaj Bichara heeft daarvan een uitmun- tende analyse gemaakt, waarvan ik - door het prisma van mijn eigen opvatting - hier de kern weergeef.

De basistrekken van deze organisatie werden gefor- meerd in een specifieke historische en politieke situatie. De niet a! te omvangrijke, goed georganiseerde minderheid beschouwde het grijpen van de macht als een vanzelfsprekendheid. Met de overwinning ont- stond het gevoel van historisch succes, het pathos van het historische heldendom en het beeld van de enig mogelijke, naar het ware doelleidende weg. De mythe van de interne eenheid was de meest waardevolle verovering en legitimeerde de meedogenloze strijd tegen iedere willekeurige oprisping van fractievorming en dissidentie binnen de partij. Deze strijdmethoden werden op de gehele samenleving toegepast en er begon een historische strijd van het monopolistische machtsblok tegen de maatschappij als zodanig.

Politieke organisaties van het bolsjevistische type werden de politieke avantgarde en de ideologische elite, vervuld van het bewustzijn van eigen superioriteit. De- ze exclusiviteit heeft drie kanten: de partij is de bezit- ter van de enige wetenschappelijk gefundeerde filoso- fie voor kennis van de maatschappij, is de enige die deze ideo Iogie kan interpreteren en is de enige kracht, die geroepen is de macht uit te oefenen. Er ontstaat een groep messiassen (gezalfden, van hoven afkomstige redders), die het volk bet juiste begrip van zijn toekomstige weg kan bijbrengen. Deze exclusiviteit leidt ertoe dat men slechts verantwoording tegenover zichzelf schuldig is, dat wit zeggen volledige onverant- woordelijkheid en oncontroleerbaar van de avantgarde ten opzichte van de samenleving.

De apologie van het leiderschap rechtvaardigt de cul- tus van kracht, de harde hand en de sterke persoon- lijkheid. Een belangrijk onderscheidend kenmerk van partijen van het bolsjevistische type is het organisatorische en functionele principe van democratisch centralisme. Democratische rechten kunnen geen tegen- wicht bieden tegen het alom aanwezige centralisme, hetgeen de uiting van nieuwe meningen en belangen in de weg staat. Dit principe ontneemt de partij de mogelijkheid tot zelfcorrecties en schept een onoverbrugba- re kloof tussen de top en de overige !eden. Er ontwik- kelt zich een precedentloze concentratie van macht in zowel verticale als horizontale richting ...

Amen.

Sociaal-democratie in Rusland: doelen

Het wordt duidelijk dat de burgerbeweging voor politieke, economische en sociale democratie gebouwd moet worden op kwalitatief andere en hogere principes dan de hierboven beschouwde. Juist daarom proberen wij onafhankelijke politici te verdedigen en in de praktijk van onze beweging zelf principes van het bolsjevistische type te vermijden. De maatschappelijke ontwikkeling is veelvormig; veelvormigheid is ook in de politiek noodzakelijk. De leidinggevende (en eni-

ge) partij, heeft een omgekeerd waardensysteem geschapen: competentie en non-conformisme verdwijnen uit het Iicht. Zo is een onstuitbaar proces van ver- rotting in gang gezet ...

We kunnen echter beter nadenken over wat weals alternatief voorstellen. Sociaal-democratie betekent bij ons in de allereerste plaats de speurtocht naar een rea- listisch en verstandig alternatief, de strijd voor het on- vervreembare recht van de burgermaatschappij op onafhankelijke keuzen. Onze opgave is waarborging van voorwaarden voor zelfstandigheid en zelfontwikkeling van de burgers, van hun zelfopvoeding door individuele en collectieve initiatieven. Sociale activiteiten steunen op een verscherpt gevoel van burgerlijke verantwoordelijkheid. Dat is ons credo.

Nu rest nog slechts de uitwerking van de programmatische principes van de sociaal-democratische beweging. Er zijn op het ogenblik vele programma's, en ook wij hebben een bijdrage geleverd met de oproep 'De weg naar het democratisch socialisme' (april-mei 1988). De nieuwe programmatische principes moeten echter niet slechts een algemeen democratisch karakter dragen, maar ook de lijst van de eerste opgaven voor praktische politieke activiteiten vastleggen.

1. Prioriteit voor sociale problemen. Gerichtheid op de behartiging van belangen en behoeften van de burgers. Een koppeling is nodig van sociale zekerheid, so- dale regelgeving en een sociaal evenwicht. Een garan- tie van de sociale rechten en belangen van de werkers, waaronder:

- de mogelijkheid tot verweer tegen willekeurige activiteiten en beslissingen van ambtelijke personen en instellingen voor het gerecht, met het recht voor de burgers om zelf een zaak aanhangig te maken;

- verbetering van de arbeidswetgeving, opdat de kosten van de economische hervormingen niet uit- sluitend op de schouders van de werkende bevolking komen te liggen; de uitbreiding van de arbeidswetgeving naar aile contractarbeiders in zowel de staats- als de cooperatieve sector;

- omvorming van de vakbonden tot de werkelijke be- langenbehartigers van de werkende bevolking, invoering van vakbondspluralisme;

- garanties van het recht op staking;

- invoering van een vaste indexering van lonen, pen- sioenen, studiebeurzen en uitkeringen en hun auto- matische verhoging in overeenstemming met prijs- stijgingen;

- afschaffing van ongefundeerde, niet met de ar- beidsproduktiviteit verbonden, privileges.

2. Een op economische democratie en werkelijke economische hervormingen gerichte koers. De vrije ontwikkeling van produktiekrachten en een gereguleerde groei van de collectieve rijkdom en individuele welvaart vooronderstellen:

- invoering van economische en organisatorische voorwaarden voor de oprichting van moderne vormen van collectief eigendom, op basis van de principes van economische effectiviteit;

- garanties voor de veelvormigheid en gelijkberechti-

socialisme en democratie nummer 7/8

229