ONS GEESTELIJK ERF
Tijdschrift, gewijd aan de geschiedenis van de vroomheid in de Nederlanden vanaf de ker- stening tot het einde van het Ancien Régime, gesticht door D. A. Stracke S.J. (t 1970) in 1927 en sedertdien uitgegeven door het Ruusbroecgenootschap, dat sinds 1973 deel uit- maakt van de Universitaire Faculteiten Sint-Ignatius te Antwerpen, die in 2003 opgingen in de Universiteit Antwerpen. Per jaar verschijnen vier afleveringen. Het laatste nummer bevat het jaarlijkse literatuuroverzicht van de vroomheidsgeschiedenis in de Nederlanden.
Redactie
Adres
Redactie Ons Geestelijk Erf, Prof. Dr. Th. Mertens, Universiteit Antwerpen, Prinsstraat 13, B-2000 Antwerpen. - Tel. 03/220.42.50. www.ua.ac.be/onsgeestelijkerf
Samenstelling
HOOFDREDACTEUR: Prof. Dr. Th. Mertens.
REDACTEUR-SECRETARIS: Drs. F. Hendrickx.
REDACTIERAAD: Prof. Dr. G. de Baere S.J., Prof. Dr. Th. Clemens, Prof. Dr. R. Faesen S.J., Prof. Dr. V. Fraeters, Prof. Dr. G. Mamef, Lic. E. Van Looveren, Prof. Dr. P. Verdeyen S.J.
RECENSIEREDACTIE: Dr. C. de Borchgrave, Dr. K. Schepers.
WETENSCHAPPELIJKE ADVIESRAAD: Prof. Dr. M. Cloet (Katholieke Universiteit Leuven), Prof. Dr. P. Dinzelbacher (Syddansk Universitet Esbjerg), Prof. Dr. W. Th. M. Frijhoff (Vrije Universiteit Amsterdam), Prof. Dr. A. M. Haas (Universität Zürich), Prof. Dr. J. M. M. Hermans (Rijksuniversiteit Groningen), Drs. L. Jocqué (redactie Corpus Christianorum, Brugge), Prof. Dr.
J. Marrow (Princeton University), Prof. Dr. P. J. A. Nissen (Katholieke Universiteit Nijmegen), Prof. Dr. K. Porteman (Katholieke Universiteit Leuven), Prof. Dr. J. Reynaert (Universiteit Gent), Dr. A.M. J. van Buuren (Universiteit Utrecht), Prof. Dr. J. Van Engen (Notre Dame University, Indiana).
Administratie Voor België en Nederland:
Jaarabonnementen: 38 EURO Losse nummers: 10 EURO
Betalingen moeten geadresseerd zijn aan Uitgeverij Peeters, Bondgenotenlaan 153, B-3000 Leuven.
Gelieve uw bestellingen en vragen te richten aan: Uitgeverij Peeters, Tijdschriftenadmini- stratie, Bondgenotenlaan 153, B-3000 Leuven.
Bestellirigen zijn te beschouwen als vast en betalingen worden niet terug gestort.
Abonnementen worden aanvaard en gestart bij iedere jaargang. Klachten worden enkel in overweging genomen tot 4 maanden na publikatie of datum van bestelling.
Other Countries:
Subscription price: 45 EURO Single issue price: 15 EURO
Payments should be sent to: Uitgeverij Peeters, Bondgenotenlaan 153, B-3000 Leuven.
To place your order or make an enquiry please contact: Peeters Publishers, Joumals Depart- ment, Bondgenotenlaan 153, B-3000 Leuven.
Orders are regarded as firm and payments are not refundable.
Subscriptions are accepted and entered by the volume. Claims cannot be considered more
th:::in Ll. mr.nthQ ~ftPr nnh1-i,-..-::.t-inn nr r-1-:itP nf Arrli::>r n,h-i,-..h P\fPT r c 1-:lt.c,r
ERNA VAN LOOVEREN
Literatuuroverzicht 2003 van de vroornheidsgeschiedenis, voornamelijk in de Nederlanden
(met aanvullingen uit vorige jaren)
I. - BIBLIOGRAFIE
1.
2.
3.
4.
A. ALGEMEEN
Bibliographia internationalis spiritualitatis. A Pontificio Instituto Spiri- tualitatis O.C.D. edita. DL 35: Bibliographia anni 2000. Roma, Tere- sianum, 2003, 538 p.
Elenchus bibliographicus 2003. - Ephemerides theologicae Lovanien- ses, 79, 2003, fase. 2-3, 848* p.
VAN LoOVEREN, Erna. Literatuuroverzicht 2003 van de vroomheidsge- schiedenis, voornamelijk in de Nederlanden (met aanvullingen uit vorige jaren). - Ons geestelijk erf, 77, 2003, p. 321-408.·
V ANYSACKER, D. Bibliographie. Avec la 'collaboration de E. LOUCHEZ
& P. V ALVEKENS. - Revue d'histoire ecclésiastique, 98, 2003, nrs. 1- 2, 167* p.; nrs. 3-4, 216* p.
B. HANDSCHRIFT. DRUK. ARCHIEF EN BIBLIOTHEEK
Algemeen
5.
6.
7.
BECKER, Peter Jörg
&
ÜVERGAAUW, Eef (eds.). Aderlass und Seelentrost.Die Überlieferung deutscher Texte im Spiegel Berliner Handschriften und Inkunabeln. Eine Ausstellung der Staatsbibliothek zu Berlin - Preuûi- scher Kulturbesitz, 20 Juni - 21 September 2003. Ausstellung Nurnberg, Germanisches Nationalmuseum, November 2003 - Februar 2004. Mainz am Rhein, von Zabern, 2003, 473 p., ill. (Staatsbibliothek zu Berlin - PreuBischer Kulturbesitz, Ausstellungskataloge. Neue Folge, 48).
Bibliographie der Buch- und Bibliotheksgeschichte (BÉB). Dl. 21: 2001, mit Nachträgen aus den Jahren 1980 bis 2000. Bearbeitet von Horst MEYER.
Bad Iburg, Bibliographischer Verlag Dr. Horst Meyer, 2003, 556 p.
GERRITSEN-GEYWITZ, G., GEURTS, A.J., HûLSMANN, H.M.
&
STORM VAN LEEUWEN, J. Leidraad bij het beschrijven van een boekband. Voor het Belgisch-Nederlands Bandengenootschap samengesteld door( ... ). Brus- sel, Archief- en bibliotheekwezen in België, 2002, 35 p., 19 platen.(Archief- en bibliotheekwezen in België, extranr. 67).
.)
,.,,.,
8.
McK.ITTERICK, David. Print, manuscript and the search for order, 1450- 1850. Cambridge, University Press, 2003, 311 p., ill.9. RAUTENBERG, Ursula (ed.). Reclams Sachlexikon des Buches. 2de edi- tie. Stuttgart, Reclam, 2003, 590 p., ill.
Handschrift
10.
11.
12.
* 13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
DE HolvlMEL-STEENBAKKERS, Nelly. Een openbaring: Parijs, Bibliothèque nationale, Ms. néerlanci.ais 3. Nijmegen, University Press, 2001, 345 p., ill. (Nijmeegse kunsthistorische studies, 9).
MrLMAN, Miriam. Les heures de la prière. Catalogue des livres d'heu- res de la bibliothèque de l' Abbaye d'Einsiedeln. Turnhout, Brepols, 2003, 211 p. 173 afb.
MULLER, Jean-Claude. Catalogue et étude codicologique des quinze manuscrits de I'Institut archéologique du Luxembourg à Arlon. - Bul- letin trimestriel de l'Institut archéologique du Luxembourg - Arlon, 78, 2002, p. 43-64.
BIEMANS, Jos A.A.M. Some thought on the cataloguing of medieval manuscript. - Special issue in honour of Prof. J.P. Gumbert (= nr. 65), p. 12-29.
BousMANNE, Bernard, JOHAN, Frédérique, e.a. (eds.). La Librairie des ducs de Bourgogne. Manuscrits conservés à la Bibliothèque royale de Belgique. Dl. 2: Textes didactiques. Turnhout, Brepols, 2003, 344 p., ill.
CASSAGNES-BR0UQUET, Sophie. La passion du livre au Moyen Äge, Ren- nes, Éditions Ouest-France, 2003, 128 p., ill.
Chronique. - Gazette du livre médiéval. Bulletin semestriel. N°' 42-43, 2003, p. 53-112; p. 60-128.
CoCKSHAW, Pierre & BüTTNER, F.O. (eds.), Bulletin codicologique.
Avec la collaboration de
s.
BERNARDINELLO, P. JODOGNE, B. VAN DE ABEELE&
C. VAN DEN BERGEN-PANTENS. - Scriptorium, 57, 2003, p. 1 *-320*.DÉCULT0T, Élisabeth (ed.). Lire, copier, écrire. Les bibliothèques manus- crites et leurs usages au
xvme
siècle. Paris, CNRS, 2003, 246 p. (De l' Allemagne).DEROLEZ, Albert. Masters and measures. A codicological approach to books of hours. - Special issue in honour of Prof. J.P. Gumbert (= nr. 65), p. 83-95, ill. .
DESCHAMPS, Jan & MULDER, Herman. Inventaris van de Middelneder- landse handschriften van de Koninklijke Bibliotheek van België (voor- lopige uitgave). Zesde aflevering. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, 2003, 202 p.
DûKERS, R.A.M.J. Boeken voor privé-devotie in het hertogdom Gelre in de vijftiende eeuw. - Het hertogdom Gelre(= nr. 942), p. 405-416, ill.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
Druk 30.
FINGERNAGEL, Andreas & GASTGEBER, Christian (eds.). In the beginning was the word. The power and glory of illuminated bibles. Köln, Taschen, 2003, 415 p., ill.
GUMPERT, J.P. In plaats van zakagenda's. Laatmiddeleeuwse kalender- handschriften. - Madoc, 17, 2003, p. 215-222, ill.
HûLSMANN, Margriet. An identifiable Haarlem scribe active c. 1455 to c. 1465 in the environment of the Master of the Haarlem Bible.
- Special issue in honour of Prof. J.P. Gumbert (= nr. 65), p. 119- 134, ill.
MANIACI, Marilena. Archeologia del manoscritto. Metodi, problemi, bibliografia recente. Con contributi di Carlo FEDERICI e di Ezio ÜRNATO.
Roma, Viella, 2002, 292 p. (I libri di Viella, 34).
MAZAL, Otto. Frühmittelalter. 2 dln. Graz, Akademische Druck- und Verlagsanstalt, 2003, 327 p.; 325 p. ill. (Geschichte der Buchkul- tur, 3).
STAMMBERGER, Ralf M.W. Scriptor und scriptorium. Das Buch irn Spie- gel mittelalterlicher Handschriften. Graz, Akademische Druck- und Ver- lagsanstalt, 2003, 134 p., ill. (Lebensbilder des Mittelalters).
WIJSMAN, Henri Willem. Gebonden weelde. Productie van geïllustreerde handschriften en adellijk boekenbezit in de Bourgondische Nederlan- den (1400-1550). Proefschrift ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit van Leiden. Leiden, 2003, 460 p., 18 afb.
WITTEK, Martin. Inventaire des manuscrits de papier du
xve
siècle con- servés à la Bibliothèque royale de Belgique et de leurs filigranes. Dl. 1:Manuscrits datés (1401-1440). Bruxelles, Bibliothèque royale de Belgique, 2003, 134 p., ill.
31.
32.
*
33.
34.
KNAPEN, L. Catalogue des éditions du XVl" siècle conservées à la bibli- othèque de l 'Abbaye de Maredsous. Supplément. - Revue bénédic- tine, 113, 2003, p. 169-198.
VAN DELFT, Marieke, e.a. (eds.). Bibliopolis. Geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland. Zwolle, Waanders & Den Haag, Konink- lijke Bibliotheek, 2003, 317 p., ill.
VAN RossEM, Stijn, PROOT, Goran & DELSAERDT, Pierre. The
Short
TitleCatalogus Vlaanderen (STCV).
The bibliography of seventeenth- century books in Flanders. - Quaerendo, 33, 2003, p. 336-354.GILMONT, Jean-François. Le Sommaire
des
livresdu Vi-eil et Nouveau Testament
De Robert Estienne. - Le livre & ses secrets (= nr. 62), p. 245-263.SAUNDERS, Alison. Franco-Dutch publishing relations. The case of Christopher Plantin. - De steen van Alciato. Literatuur en visuele cul- tuur in de Nederlanden(= nr. 67), p. 999-1017.
35.
* A.RBOUR, Roméo. Dictionnaire des femmes libraires en France (1470- 1870). Genève, Droz, 2003, 750 p. (Histoire et civilisation du livre, 26).
36.
CARTER, Harry. A view of early typography up to about 1600. Reprin- ted [from the edition: Oxford, Clarendon Press, 1969 (= The Lyell Lee- tures 1968)] with an introduction by James MosLEY. London, Hyphen Press, 2002, [22]-xrr-137 p., 84 fig.
37.
CoNLON, Pierre M. Le Siècle des Lumières. Bibliographie chronologi- que. Dl. XXII: 1786-1787. Genève, Droz, 2003, 515 p. (Histoire des idées et critique littéraire, 403).
38.
DoNDr, Cristina. Books of Hours. The development of the texts in prin- ted form. - Incunabula and their readers (= nr. 48), p. 53-70, ill.
39.
GABRIEL-KAMMINGA, Mirjam. De Legenda aurea in druk. Een vergelij- kend onderzoek van de Middelnederlandse incunabelen. - Beiträge zur niederländischen Übersetzung der Legenda aurea (= nr. 288), p. 83-
128.
40.
GASKELL, Philip. A new introduction to bibliography. Winchester, St Paul's bibliographies & Delaware, Oak Knoll Press, 2000, 438 p., ill.
41.
Gesamtkatalog der Wiegendrucke. Hg. vonder Staatsbibliothek zu Ber- lin - Preulsischer Kulturbesitz. Dl. 11, afl. 1-2. Stuttgart, Hiersemann, 2003, kol. 1-320 (doorlopend).
42.
GILMONT, Jean-François. La Bible d'Olivétan: audaces et limites d'une entreprise pionnière. - Le livre & ses secrets (= nr. 62), p. 125-139.
43.
GILMONT, Jean-François. La concurrence entre deux bibles flamandes, 1548. - Le livre & ses secrets (= nr. 62), p. 151-162.
44.
GILMONT, Jean-François. La fabrication du livre au xvre siècle. - Le livre
&ses secrets (= nr. 62), p. 59-<57.
45.
GILMONT, Jean-François. Les humanistes face
àl'Ars impressa. - Le livre
&ses secrets (= nr. 62), p. 45-57.
46.
HUISMAN, Gerda C. Bibliothecae instructissimae. Geleerd boekenbezit in Groningen in de 17e en 18e eeuw. - Onderwijs en onderzoek: stu- die en wetenschap aan de academie van Groningen(= nr. 970), p. 299-
328. .
47.
Index Aureliensis. Catalogus librorum sedecimo saeculo impresso- rum. Pars I, t. 13. Aureliae Aquensis [Baden-Baden], Koemer, 2003, 445 p.
48.
JENSEN, Kristian (ed.). Incunabula and their readers. Printing, selling and using books in the fifteenth century. London, British Library, 2003, 291 p., ill.
49.
JENSEN, Kristian. Printing the Bible in the fifteenth century: devotion, philology and commerce. - Incunabula and their readers (= nr. 48), p. 115-138.
50.
KLEIN, Jan Willem. The Leeu(w) van Gouda: new facts, new possibili- ties. - Special issue in honour of Prof. J.P. Gumbert (= nr. 65), p. 175- 190, ill.
51.
LÄKEN, Claudia. Nogmaals de Legenda aurea in druk. De verhouding tussen handschriften en drukken. - Beiträge zur niederländischen Übersetzung der Legenda aurea (= nr. 288), p. 129-164.
52.
Lexikon des gesamten Buchwesens - LGB
2•Hg. von Severin CORSTEN, Stephan FûSSEL
&Günther PFLUG. Dl. 6, afl. 47: San Cucufate del Vallés - Schluûschrift; afl. 48: Schlu/3stelle - Schütz-Hufeland.
Stuttgart, Hiersemann, 2003, p. 481-630 (doorlopend), ill.
53.
ROUDAUT, François. Le livre au 16e siècle. Éléments de bibliologie maté- rielle et d'histoire. Paris, Champion, 2003, 206 p., ill. (Études et essais sur la Renaissance, 47).
54.
VAN ACKER, L. 17 de-eeuwse West-Vlaamse druksels op de kerkelijke index. - Biekorf, 103, 2003, p. 381-387.
55.
VERHOEVEN, Gerrit. Het verlangen naar verre markten in de herfst van de Zuidelijke Nederlanden: het belang van Antwerpen en Brussel in de internationale boekhandel ( 1665-167 5). Doctoraalscriptie. Leiden, Faculteit Letteren, Sectie Boekwetenschap, 2003, 151 p.
Archief en bibliotheek
56.
CARNIER, Marc. Het archief van de bisdommen uit de Nederlanden vóór de Franse Tijd: een stand van zaken. - Vierde studiedag Belgische kloostergeschiedenis(= nr. 589), p. 7-28.
57.
KOCH, Laurentius. Das Archivwesen in den Orden der katholischen Kir- che in der Bundesrepublik Deutschland-heute. - Derde studiedag Bel- gische kloostergeschiedenis(= nr. 582), p. 7-16.
58.
VAN DE SIJPE, Luc. De archieven van kerkfabrieken, 19de-20ste eeuw:
een miskende historische bron. Het Limburgse voorbeeld. - Ons heem, 56, 2003, nr. 2, p. 9-21, ill.
59.
V ANAUTGAERDEN, Alexandre. Bibliotheca Erasmiana Anderlechtensis, 1994-2000. - Éditions, impressions et traductions des textes humanis- tes(= nr. 457), p. 93-126.
C. VARIA
Feestbundels60.
BOENIG, Robert (ed.). The mystica! gesture. Essays on medieval and early modem spiritual culture in honor of Mary E. Giles. Aldershot, Asghate, 2000, 226 p., portr.
61.
BRUNNER, Horst & WILLIAMS-KRAPP, Werner (eds.). Forschungen zur deutschen Literatur des Spätrnittelalters. Festschrift für Johannes Janota.
Tübingen, Max Niemeyer Verlag, 2003, 316 p., portr.
62.
GILMONT, Jean-François. Le livre
&ses secrets. Préfaces: Francis HrG-
MAN
&Monique MUND-DOPCHIE. Genève, Droz
&Louvain-la-Neuve,
Université Catholique de Louvain, Faculté de Philosophie et Lettres,
Slb bKNA VAN LUU V J:.Ktl~
63.
64.
65.
66.
67.
2003, 440 p. (Cahiers d'humanisme et renaissance, 65; Temps et espace,
2).Msws, Constant J., NEDERMAN, Cary J. & THOMSON, Rodney M. Rhe- toric and renewal in the Latin West 1100-1540. Essays in honour of John 0. Ward. Turnhout, Brepols, 2003, 270 p., portr. (Disputatio, 2).
SCHEEL, Katja (ed.). Et respondeat. Studien zum deutschen Theater des Mittelalters. Festschrift für Prof. Dr. Johan Nowé anlässlich seiner Eme- ritierung. Leuven, University Press, 2002, 266 p., portr. (Mediaevalia Lovaniensia. Series I: Studia 33).
Special issue in honour of Prof. J.P. Gumbert. - Quaerendo, 33, 2003, 263 p., ill.
VAN ANROOIJ, Wim, HoGENELST, Dini & WARNAR, Geert (eds.). Der vaderen boek. Beoefenaren van de studie der Middelnederlandse let- terkunde. Studies voor Frits van Oostrom ter gelegenheid van diens vijftigste verjaardag. Amsterdam, University Press, 2003, 348 p., portr., ill.
VAN VAECK, Marc, BREMS, Hugo & CLAASSENS, Geert H.M. (eds.).
De steen van Alciato. Literatuur en visuele cultuur in de Nederlanden.
Opstellen voor prof. dr. Karel Porteman bij zijn emeritaat / The stone of Alciato. Literature and visual culture in the Low Countries. Essays in honour of Karel Porteman. Leuven, Peeters, 2003, 1131 p., ill., portr.
Instellingen
68.
69.
70.
71.
72.
73.
BRVAR, Cécile (ed.). De museumbibliotheek in vogelvlucht. Museum Catharijneconvent: jaarverslag 2002·. Utrecht, Museum Catharijnecon- vent, 2003, 77 p., ill.
DE NAVE, Francine
&DE RYNCK, Patrick. Museum Plantin-Moretus.
Boekdrukken en uitgeven vóór 1800. Antwerpen, Museum Plantin- Moretus, 2002, 96 p., ill.
DE SMEDT, Flor. Het 50-jarige bestaan van Heemkring Ascania. - Ascania, 46, 2003, p. 2-8, ill.
MUND, Hélène, STROO, Cyriel & GüETGHEBEUR, Nicole. The Mayer van den Bergh Museum Antwerp. With the collaboration of Hans NIEUW- DORP. Brussel, Studiecentrum voor de vijftiende-eeuwse Schilderkunst in de Zuidelijke Nederlanden en het Prinsbisdom Luik, 2003, 468 p., ill.
(Corpus of fitheenth-century painting in the Southem Netherlands and the Principality of Liège, 20).
VENNER, G.H.A. De stichting en eerste jaren van het Oudheidkundig Genootschap in het hertogdom Limburg. - Jaarboek [van het] Lim- burgs Geschied- en oudheidkundig Genootschap, 139, 2003, p. 143- 201, ill.
VERNOOIJ, Anton. De Gregoriusvereniging en "de bevordering van de gewijde en liturgische muziek volgens den geest der kerk en met de
LITERATUUR OVERZICHT
2003327
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
stiptste inachtneming der kerkelijke wetten", 1878-2003. - Trajecta, 12, 2003,
p.228-253, ill.
Personalia
AERTS, Erik & DE MECHELEER, Lieve. "Le César des Archives": archi- vistiek en historiografie in de eeuw van Gachard. - Bibliotheek- &
archiefgids, 79, 2003, nr. 3, p. 24-35, portr.
Bibliografie van het werk van Karel Porteman 1967-2003. - De steen van Alciato. Literatuur en visuele cultuur in de Nederlanden(= nr. 67), p. 1119-1131.
BIEMANS, Jos, HERMANS, Jos
&ÜVERGAAUW, Eef. A 'codicological unit': Peter Gumbert. - Special issue in honour of Prof. J.P. Gumbert (= nr. 65), p. 5-11, portr.
CLEMENS, Theo & WINKELER, Lodewijk. In memoriam Jan Roes (1939- 2003). - Trajecta, 12, 2003, p. 76-83, portr.
CORBELLINI, Sabrina & VAN DALEN-ÜSKAM, Karina. Een gelukkig mensch: Jakob Verdam (1845-1919). -Der vaderen boek. Beoefenaren van de studie der Middelnederlandse letterkunde(= nr. 66), p. 105-120.
DE BAERE, Guido. In memoriam Albert Ampe s.j. (1912-2004). - Ons geestelijk erf, 77, 2003, p. 137-138, portr.
DE SCHEPPER, Marcus. In memoriam Leon Voet (1919-2002). - Biblio- theek- & archiefgids, 79, 2003, p. 44-46, portr.
DöLLE, Constant. Encountering God in the abyss. Titus Brandsma's spi- ritual joumey. Translated by John VRIEND. Leuven, Peeters, 2002,
188 p., ill. (The Fiery Arrow collection, 5).
EINH0RN, Jürgen Werinhard. Kurt Ruh, dem Erforscher franziskanischer Literatur, zum Gedächtnis. - Wissenschaft und Weisheit, 66, 2003, p. 316-319.
Fr. Clément Schmitt, OFM ad honorem. - Archivum Franciscanum Historicum, 94, 2001, p. 447-453.
GERITS, Jan. In memoriam Patricia Vansummeren (1958-2001), een volkskundige van formaat. - Heemkunde Limburg, 2002, p. 17-19.
HASKELL, Francis
(t).Art and history: the legacy of Johan Huizinga. - History and images. Towards a new iconology (= nr. 866), p. 3-17.
HAUG, Walter. Kurt Ruh (1914-2002). - Zeitschrift für deutsches Alte- rum und deutsche Literatur, 132, 2003, p. 145-147, portr.
H0GENELST, Dini & SCHEEPSMA, Wybren. Meester van de Middel- nederlandse mystiek: Kurt Ruh (1914-2002). - Der vaderen boek.
Beoefenaren van de studie der Middelnederlandse letterkunde(= nr. 66), p. 179-193, portr.
88. KLUNDER, Nolanda. Dezen onverdroten werkman in den Vlaamschen wijngaard: Philip-Marie Blommaert (1808-1871). - Der vaderen boek.
Beoefenaren van de studie der Middelnederlandse letterkunde ( = nr. 66),
p. 37-48.
328 ERNA VAN LOO VEREN
89.
LE BRUN, Jacques. Michel de Certeau: historien de Ia spiritualité. - Recherches de science religieuse, 91, 2003, p. 535-552.90.
PEETERS, Paul. K.C. Peeters: een levensschets. - Volkskunde, 10, 2003, p. 385-444.91.
TOP, Stefaan, In memoriam Patricia Vansumrneren (Neerpelt 1958 -Ant- werpen 2001). - Volkskundige kroniek, 10, 2002, p. 33-34.92. VAN .ANRoou, Wim. Met het oog op de dichter Wytze Gerbens Hel- linga (1908-1985). - Der vaderen boek. Beoefenaren van de studie der Middelnederlandse letterkunde (= nr. 66), p. 221-234.
93.
VAN DEN BERG, M. Mens tussen stad en wetenschap: de voordrachten, lezingen en toespraken van K.C. Peeters. - Volkskunde, 10, 2003, p. 509°555.94.
VAN DEN BERG, Marinus. 'So ic best mach ende naest, salie hem vol- gen metterhaest': P. Maximilianus van Moerdijk O.F.M. Cap. (1884- 1963). - Der vaderen boek. Beoefenaren van de studie der Middelne- derlandse letterkunde(= nr. 66), p. 195-207.95.
VAN DER VLIST, Ed. A bibliography of J.P. Gumbert. - Special issue in honour of Prof. J.P. Gumbert (= nr. 65), p. 247-263.96.
VAN DER VoORT, Marcel. Gedreven onderwijsman, onvermoeibaar wetenschapper: Willem Hendrik Beuken (1898-1989). - Der vaderen boek. Beoefenaren van de studie der Middelnederlandse letterkunde (= nr. 66), p. 209-220.97. VAN DRIEL, Joost. Kalme gemoedsrust: Jan te Winkel (1847-1927). - Der vaderen boek. Beoefenaren van de studie der Middelnederlandse letterkunde(= nr. 66), p. 121-135.
98.
VAN HERREWEGHE, Johan. Ward Corsmit overleden. - Zannekin, 25, 2003, p. 119-120.99.
VAN ScHAIK, Ton H.M. In memoriam Albericus Karel de Meijer (1922- 2004). - Trajecta, 12, 2003, p. 254-257, portr.100.
VAUCHEZ, André. Adieu à dom Jean Becquet (1917-2003). - Revue Mabillon, 75 (n.r. 14), 2003, p. 5-7, portr.101.
VERBIJ-SCHILLINGS, Jeanne. Vaandeldrager van de studie van de Mid- delnederlands letterkunde: Jan Frans Willems (1793-1846). - Der vaderen boek. Beoefenaren van de studie der Middelnederlandse letter- kunde (= nr. 66), p. 23-35.102.
W ARNAR, Geert. De studie van de geestelijke letterkunde tussen 1900- 1950: Van Mierlo (1878-1958) en andere. - Der vaderen boek. Beoe- fenaren van de studie der Middelnederlandse letterkunde (= nr. 66), p. 179-193, portr.LITERATUUR OVERZICHT 2003
ji,':J
Reeksen en tijdschriften
103.
LEEMANS, JOHAN & JocQUÉ, Luc (eds.). Corpus Christianorum 1953- 2003: xenium natalicium. Fifty yaers of scholarly editing. Turnhout, Brepols, 2003, 373 p.104.
VAN AUTENBOER, Eugeen. 100 jaar Taxandria 1903-2003. - Taxan- dria, 75, 2003, 224 p. ill.105.
VAN DEN Bosscrrs, Stefaan. Honderd jaar geleden werd het eerste tijdschriftVlaanderen
opgericht. - Vlaanderen, 52, 2003, p. 206- 207, ill.Vakgebieden
106.
107.
108.
109.
110.
111.
112.
113.
114.
115.
116.
117.
118.
Bozoxv, Edina. Charmes et prières apotropaïques. Turnhout, Brepols, 2003, 122 p. (Typologie des sources du Moyen Äge occidental, 86).
BULTOT-VERLEYSEN, Anne-Marie. Les matricules universitaires. Mise
à
jour du fascicule n° 65t
J. Paquet. Turnhout, Brepols, 2003, 30 p.(Typologie des sources du Moyen Äge occidental, 65).
GILMONT, Jean-François. La bibliographie des Iivres du
Xvl=
siècle. - Le livre & ses secrets (= nr. 62), p. 95-104.LIEPE, Lena. On the epistemology of images. - History and images.
Towards a new iconology (= nr. 866), p. 415-430.
MALLE-GRAIN, Nadine. Travaux de recherche soutenus en histoire, his- toire de l'art et archéologie dans les Universités du Nord de la France en 2002. - Revue du Nord, 85, 2003, p. 201-232.
Notes bibliographiques. - Revue d'histoire de l'Église de France, 89, 2003, p. 133-212, 437-565
PIROTTE, Jean & ZELIS Guy. Pour une histoire du monde catholique au
2Qe siècle, Wallonie - Bruxelles. Guide du chercheur sous la direction de( ... ) & ( ... ) avec la collaboration de Baudouin GROESSENS & Thierry SCAILLET, Louvain-la-Neuve, Area, 2003, 784 p. (Collection sillages).
Repertorium fontium historiae Medii Aevi. Primum ab Augusto Pot- thast digestum, nunc cura collegii historicorum e pluribus nationibus emendatum et auctum. DL 9, afl. 4: Fontes Ra-Re. Romae, Istituto sto- rico Italiano per il Medio Evo, 2003, p. 387-506 (doorlopend).
SCHMITT, Jean-Claude. Images and the historian. - History and images.
Towards a new iconology (= nr. 866), p. 19-44.
SHARPE, Richard. Titulus: identifying medieval Latin texts. An evi- dence-based approach. Turnhout, Brepols, 2003, 301 p. (Brepols essays in European culture, 3).
SNEL, Jan Dirk. Kerkgeschiedenis, religiegeschiedenis, godsdienstge- schiedenis. Enige noodzakelijke begripsmatige verheldering. - Tijd- schrift voor Nederlandse kerkgeschiedenis, 6, 2003, p. 54-64.
STAAL, Casper. Musealisering van de religieuze volkscultuur. - Mate- rieel christendom (= nr. 153), p. 13-28, ill.
VAN DER PLAAT, G.N., DE KEUNING, M. & VAN VLIET, C.E.M. Kro- niek. Lijst van de voornaamste in 2002 verschenen boeken en artikelen op het terrein van de Nederlandse geschiedenis. Met medewerking van G. VAN HERWDNEN. Den Haag, Koninklijk Nederlands Historisch Genoot- schap, 2003, 135 p.
119.
120.
121.
122.
123.
124.
125.
126.
127.
128.
129. _
VAN EENN0, R. (ed.), Bibliographie de l'histoire de Belgique / Bibliografie van de geschiedenis van België 2001. Avec compléments des années antérieures, met aanvullingen uit voorgaande jaren. - Belgisch tijd- schrift voor filologie en geschiedenis, 71, 2003, 2*, 262* p.
D. REGISTERS
50 jaar
Brabants Heem.
Tijdschrift voor archeologie, geschiedenis en volkskunde. Jaargangen 1948-1998. CD-ROM. 's-Hertogenbosch, Stich- ting Brabants Heem & Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefe- ning, 2003.Archivum Historicum Societatis
Iesu.
General index Ll-LX, 1982-1991.Romae, Institutum Historicum S.I., 2003, 243 p.
CLEMENS, Theo. Handleiding bij de CD-ROM met de eerste tien jaargan- gen van
Trajecta.
-Trajecta, 12, 2003, p. 163-176, ill.Trajecta.
CD-ROM met register jaargang 1 (1992)- 10 (2001). - Trajecta, 12, 2003, nr. 2: bijlage.VAN DER GucHT, Katrien. Index op de publicaties van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas (1993-2002). - Anna- len van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas,
106, 2003, p. 193-223.
II. - VERZAMELWERKEN
Allgemeine
deutscheBiographie &
Neue deutscheBiographie: Gesamt- register auf
CD-ROM. Hrsg. von der Historischen Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften und der Bayerischen Staats- bibliothek. Berlin, Duncker und Humblot, 2003.Biographisch-bibliographisches
Kirchenlexikon. Begründet und her- ausgegeben von Friedrich Wilhelm BAUTZ (t), fortgeführt von Traugott BAUTZ. Dl. 21: Ergänzungen VIII. Dl. 22: Ergänzungen IX. Nordhau- sen, Bautz, 2003, 1600 kol.; 1600 kol. Met een losRegister
zuBand!- XXI
(110 p.) &Register zu Band !-XXII
(113 p.).Dictionnaire
d'
histoireet de géographie
ecclésiastiques. Sous la direc- tion de R. AUBERT. Dl. 28, afl. 165: Kalamona - Kasié; afl. 166: Kasic - Keramos; afl. 167: Keramos - Kilber. Paris, Letouzey & Ané, 2003, kol. 769-1519 (doorlopend).Dictionnaire
de
biographiefrançaise.
Sous la direction de J. BALTEAU, M. PREV0ST & J.~P. LOBIES. Dl. 20; afl. 115: Lavallée - Leblois. Paris, Letouzey&
Ané, 2003, kol. 1-255.Dizionario degli
Istitutidi
Perfezione. Diretto da Guerrino PELLICCIA (1962-1968) e da Giancarlo RoCCA (1969-2003). Dl 10: Via - Zwij- zen. Appendice - Indici. Roma, Edizioni Paoline, 2003, 1682 kol., ill.130.
131.
132.
133.
134.
135.
136.
137.
138.
139.
140.
141.
142.
Enzyklopadie
des Märchens.
Handwörterbuch zur historischen und vergleichenden Erzählforschung. Begründet von Kurt RANKE. Mit Unterstützung der Akademie der Wissenschaften zu Göttingen. Hg. von Rolf Wilhelm BREDNICH, u.a. Redaktion: Ines KöHLER-ZÜLCH, u.a. Dl. 11, afl. 1: Prüfung - Reichtum. Berlin & New York, De Gruyter, 2003, kol. 1-480.Etymologisch woordenboek van het Nederlands.
Onder hoofdredactie van Marlies PHILIPPA, met Frans DEBRABANDERE & Arend QuAK. Dl. 1:A-E. Amsterdam, University Press, 2003, 725 p.
Neue
deutsche
Biographie. Hrsg. von der Historischen Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften. Dl. 21: Pütter - Rohlfs.Berlin, Duncker und Humblot, 2003, 816 p.
RöHRICH, Lutz. Lexikon der sprichwörtlichen Redensarten. CD-ROM.
Freiburg, Herder, 2000.
Theologische Realenzyklopädie.
Hg. von Gerhard MûLLER, in Gemein- schaft mit Horst BALZ, u.a. DL 35: Vemunft III - Wiederbringung aller.Redaktion: Albrecht DöHNERT & Benita VON BEHR. Berlin & New York, De Gruyter, 2003, 820 p., 2 afb., 1 kaart.
m. -ALGEMENE STUDIES
ALTENA, Bert & VAN LENTE, Dick. VriJheid en rede. Geschiedenis van westerse samenlevingen 1750-1989. Hilversum, Verloren, 2003, 400 p.
BAERS, Joris, BRINKMAN, Gerrit, JELSMA, Auke & STEGGINK, Otger (eds.). Encyclopedie van de mystiek. Fundamenten, tradities, perspec- tieven. Kampen, Kok, 2003, 1149 p., ill.
BARTON, John (ed.). The biblical world. 2 dln. London, Routledge, 2002, 525 p.; 537 p., ill.
BENKE, Christoph. Die Gabe der Tränen: zur Tradition und Theologie eines vergessenen Kapitels der Glaubensgeschichte. Würzburg, Echter, 2002, 446 p. (Studien zur systematischen und spirituellen Theologie, 35).
BENKE, Christoph. Mystik und liturgie. - Zeitschrift für katholische Theologie, 125, 2003, p. 444-473.
BoR, Jan (ed.). 25 eeuwen westerse filosofie. Teksten, toelichtingen onder redactie van ( ... ) met medewerking van Laurens LANDEWEERD.
6de, geheel herziene druk. Amsterdam, Boom, 2003, 545 p. ill.
BOR, Jan & VAN DER LEEUW, Karel (eds.). 25 eeuwen oosterse filoso- fie. Teksten, toelichtingen. Amsterdam, Boom, 2003, 605 p., ill.
BOT, Richard E.O.A. Zingt allen mee. 65 jaar liturgische en kerkmuzi- kale beweging in Nederland. Een liturgie-documentaire studie naar de ontwikkeling en het liturgisch functioneren van de rooms-katholieke kerkmuziek in Nederland van 1903 tot en met 1969 onder invloed van de idealen van de Liturgische Beweging. Proefschrift ter verkrijging van de graad van Doctor in de Godgeleerdheid aan de Theologische
332 ERNA VAN LOO VEREN
Faculteit Tilburg op 14 november 2003. Utrecht, Nederlands Instituut voor Kerkmuziek, 2003, 1487 p., ill.
143.
CLEMENS, Theo & JANSE, Wim (eds.). The Pastor Bonus. Papers read at the British-Dutch colloquium at Utrecht, 18-21 September 2002. - Dutch Review of Church History, 83, 2003, 618 p., ill.144.
DE BLAAUW, Sible. Het Vaticaan: theater van pauselijk ritueel. - Pracht en praal van de Paus (= nr. 145), p. 34-56.145.
DE BLAAUW, Sible, KooTIE, Tanja, DE JONG, Evert, ORSINI, Luciano, VAN SCHAIK, Ton & STAAL, Casper. Pracht en praal van de Paus. Schatten uit het Vaticaan. Ter gelegenheid van de tentoonstelling in het Museum Catharijneconvent, 11 september 2003 t/m 30 november 2003. Amsterdam- Gent, Ludion & Utrecht, Museum Catharijneconvent, 2003, 140 p. ill.146.
FOKKELMAN, Jan & WEREN, Wim (eds.). De Bijbel literair. Opbouw en gedachtegang van de bijbelse geschriften en hun onderlinge relaties.Zoetermeer, Meinema, 2003, 767 p.
147.
FRIIBOFF, Willem. Religie, geloof en kerk. - Tijdschrift voor Neder- landse kerkgeschiedenis, 6, 2003, p. 3-13.148.
HAUG, Walter. Der Durchbruch durch die Zeit in der abendländischen Mystik. - Die Wahrheit der Fiktion (= nr. 415), p. 571-600.149.
HENSE, Elisabeth. Schaamtevol en schaamteloos spel van minne in de mystieke literatuur. - Speling, 55, 2003, nr. 3, p. 61-66.150.
Km-IN, Rolf. Geburt in Gott. Religion, Metaphysik, Mystik und Phäno- menologie. Freiburg, Karl Alber, 2003, 244 p.151.
MAÎTRE, Jacques. Anorexies religieuses, anorexie mentale. Essai de psy- chanalyse sociohistorique: de Marie de l'Incamation à Simone Weil.Paris, Cerf, 2000, 197 p. (Sciences humaines et religions).
152.
McGRATH, Alister E. Historica! theology. An introductionto the history of Christian thought. 5de druk. Malden (MA), Blackwell, 2003, 388 p.153.
MOLENDIJK, Arie L. (ed.). Materieel christendom. Religie en materiële cultuur in West-Europa. Hilversum, Verloren, 2003, 320 p., ill.154.
MOMMAERS, Paul. The riddle of Christian mystica! experience. The role of the humanity of Jesus. Leuven, Peeters, 2003, 292 p. (Louvain theo- logical & pastoral monographs, 29).155.
PRANGER, M.B. The artificiality of Christianity. Essays on the poetics of monasticism. Stanford (CA), University Press, 2003, 332 p. (Figurae.Reading medieval culture).
156.
RuH, Kurt. Geschichte der abendländischen Mystik. DL 1: Die Grund- legung durch die Kirchenväter und die Mönchsteologie des 12. Jahr- hunderts. 2. Aufl. München, Beek, 2001, 414 p., ill.157.
STEINECK, Christian. Grundstrukturen mystischen Denkens. Würzburg, Königshausen & Neumann, 2000, 289 p. (Epistemata. Reihe Philosophie, 272).158.
SUNTRUP, Rudolf & VEENSTRA, Jan R. (eds.). Normative Zentrierung / Normative centering. Frankfurt am Main, Lang, 2002, 314 p., ill.(Medieval to early modem culture, 2).
LITERATUUROVERZICHT 2003 333
159.
SWANSON, R.N. (ed.). The use and abuse of time in Christian history.Papers read at the 1999 summer meeting and the 2000 winter meeting of the Ecclesiastical History Society. Woodbridge, Boydell & Brewer, 2002, 399 p. (Studies in church history, 37).
160.
VAN TONGEREN, Louis. De tijd gemarkeerd. Over de relatie tussen tijd en liturgie. - Madoc, 17, 2003, p. 223-231, ill.161.
V ANDERMEERSCH, Patrik. La chair de la passion. Une histoire de foi: la flagellation. Paris, Cerf, 2002, 277 p. (Passages).162.
VERDEYEN, Paul, BABES, Leïla, MAÎTRE, Jacques, MURARo, Luisa, LECRIVAIN, Philippe & VAN MEENEN, Bernard (eds.). La mystique.Bruxelles, Facultés universitaires Saint-Louis, 2001, 127 p. (Publica- tions des Facultés universitaires Saint-Louis, 91).
166.
167.
168.
169.
IV. -
MIDDELEEUWEN
A. ALGEMEEN163.
BLUMENFELD-KOSINSKI, Renate, DUNCAN, Robertson & WARREN, Nancy Bradley (eds.). The vemacular spirit. Essays on medieval reli- gious literature. New York (N.Y.), Palgrave, 2002, 324 p. (New Middle Ages).164.
BOCK, Nicolas, DE BLAAUW, Sible, FROMMEL, Christoph Luitpold & Ksss- LER, Herbert. (eds.). Kunst und Liturgie im Mittelalter. Akten des inter- nationalen Kongresses der Bibliotheca Hertziana und des Nederlands Instituut te Rome, Rom, 28.-30. September 1997. München, Hirmer, 2000, 247 p., ill. (Römisches Jahrbuch der Bibliotheca Hertziana, 33).165.
Bulletin de philosophie médiévale. DL 45. Édité par la Société Interna- tionale pour l'Étude de la Philosophie Médiévale S.I.E.P.M. General Editor: Kent EMERY, Jr. assisted by Patrick M. GARDNER & Cheryl M.JONES, University of Notre Dame (USA). Secretary-General: Maarten J.F.M. HOENEN assisted by Chantal MERTENS & Callen LEDSHAM, Katho- lieke Universiteit Leuven (B). Tunhout, Brepols, 2003, 387 p.
CAMARGO, Martin. Defining medieval rhetoric. - Rhetoric and renewal in the Latin West(= nr. 63), p. 21-34.
CAREY, Hilary M. Astrology and the Antichrist in the late Middle Ages.
- Time and etemity (= nr. 178), p. 515-535.
D'AVRAY, D.L. Medieval marriage sermons. Mass communication in a culture without print. Oxford, University Press, 2001, 331 p.
DUBOIS, Hélène, FAURIE, Michèle & PEDOT, Béatrice (eds.). Le Moyen Äge à livres ouverts. Actes du colloque (Lyon, 24 et 25 septembre 2002). Publication des actes coordonnée par( ... ). Lyon, Agence Rhöne- Alpes pour le Livre et la Documentation (ARALD) & Bibliothèque municipale de Lyon; Paris, Fédération Française pour la Coopération des Bibliothèques, des métiers et de la documentation (FFCB), 2003,
334 ERNA VAN LOOVEREN
207 p., ill. ("(Re)découvertes". Hors collection: Actes des -colloques du Mois du Patrimoine écrit 2002).
170.
EDGINGTON, Susan B. & LAMBERT, Sarah (eds.). Gendering the crusa- des. Cardiff, University of Wales Press, 2001, 215 p., ill.171.
Eeuwig gaat voor ogenblik: tijd en de Middeleeuwen. - Madoc, 17, 2003, p. 193-287, ill.172.
FARMER, Sharon A. & PASTERNACK, Carol Braun (eds.). Gender and dif- ference in the Middle Ages. Minneapolis, University of Minnesota Press, 2003, 354 p. (Medieval cultures, 32).173.
Gow, Andrew. (En)gendering evil. Sinful conceptions of the Antichrist in the Middle Ages and the Reformation. - Normative Zentrierung / Normative centering (= nr. 158), p. 147-158.174.
GOYENS, Michèle & VERBEKE, Werner (eds.). The dawn of the written vernacular in Western Europe. Leuven, University Press, 2003, 484 p., ill. (Mediaevalia Lovaniensia. Series I: Studia 33).175.
HAuG, Walter. Wendepunkte in der abendländischen Geschichte der Mystik. - Die Wahrheit der Fiktion (= nr. 415), p. 446-463.176.
HAYEs, Dawn Marie. Body and sacred place in medieval Europe, 1100- 1389. New York (N.Y.)&
London, Routledge, 2003, 193 p. ill. (Studies in medieval history and culture, 18).177.
HILL, Joyce. Coping with conflict:lunar
and solar cycles in theliturgi-
cal calendars. -Time and etemity (= nr. 178), p. 99-108.178.
JARITZ, Gerhard & MüRENO-RIANo, Gerson (eds.). Time and etemity.The medieval discourse. Turnhout, Brepols, 2003, 535 p., ill. (Interna- tional medieval research, 9).
179.
KLEIN, Peter K. From the heavenlyJo
the trivial: vision and visual per- ception in early and high medieval apocalypse illustration. - The holy face and the paradox of representaion (= nr. 879), p. 247-278.180.
McCARTHY, Daniel P. The emergence ofAnno Domini. -
Time and etemity (= nr. 178), p. 31-53.181.
MICHEL, Alain. La parole liturgique et les lieux du sacré. -L'architec-
ture gothique au service de la liturgie(= nr. 890), p. 103-113.182.
MosTERT, Marco. Middeleeuws tijdsbesef. - Eeuwig gaat voor ogen- blik(= nr. 171), p. 195-199, ill.183.
NESTERUK, Peter. When space is time. The rhetoric of eternity: hierar- chy and narrative in medieval and renaissance art. - Time and eternity( =
nr. 178), p. 403-425.184.
NEWMAN, Barbara. God and the goddesses. Vision, poetry and belief in the Middle Ages. Philadelphia (Pa), University of Pennsylvania Press, 2003, 446 p. (The Middle Ages series).185.
PANSTERS, Krijn. De zelfzucht in de middeleeuwse deugdenleer. - Spe- ling, 55, 2003, nr. 1, p. 60-65.186.
RICHES, Samantha J.E. & SALIH, Sarah (eds.). Gender and holiness. Men, women and saints in late medieval Europe. London, Routledge, 2002, 200 p., ill. (Routledge studies in medieval religion and culture, 1).LITERATUUR OVERZICHT 2003 335
'.
187.
188.
189.
190.
191.
192.
193.
194.
19·s.
196.
197.
198.
*
199.
ScHIEWER, Hans-Jochen, Sermon studies in German (1998-2002). - Medieval sermon studies, 47, 2003, p. 83-87.
SHAHAR, Shulamith. The fourth estate. A history of women in the Mid- dle Ages. Revised edition. London, Routledge, 2003, 351 p.
SHERWOOD-Sl.vllTH, Maria & STOOP, Patricia. Repertorium of Middle Dutch sermons: introduction. - Medieval sermon studies, 47, 2003, p. 62-78.
SHERWOOD-SMITH, Maria & STOOP, Patricia. Repertorium van Middel- nederlandse preken in handschriften tot en met 1550 / Repertorium of Middle Dutch sermons preserved in manuscripts from before 1550. DL 1:
Antwerpen - Brussel. DL 2: Den Haag - Leiden. Dl. 3: Appendices - Indices. Leuven, Peeters, 2003, 1909 p. (doorlopend). (Miscellanea Neerlandica, 29).
SPEET, B.M.J. Joden in het hertogdom Gelre. - Het hertogdom Gelre (= nr. 942), p. 356-361, ill.
SPOERRI, Bettina. Der Tod als Text und Signum. Der literarische Todes- diskurs in geistlich-didaktischen Texten des Mittelalters. Bern, Larig, 1999, 345 p. (Deutsche Literatur vonden Anfängen bis 1700, 27).
STEVENS, Wesley. A present sense of things past:
Quid est enim tem- pus? -
Time and eternity (= nr. 178), p. 9-28.TEEUWEN, Mariken. The vocabulary of intellectual life in the Middle Ages. Turnhout, Brepols, 2003, 482 p. (Études sur le vocabulaire intel- lectuel du Moyen Äge, 10). ·
VEREIST, Peter. Over chronologie en intellectuele geschiedenis. Mid- deleeuwse auteurs en hun correcties op de christelijke jaartelling (circa 990-1135). - Eeuwig gaat voor ogenblik(= nr. 171), p. 208-214, ill.
WEBERS, Olga. Le travail intellectuel
à
la Faculté des arts de Paris: tex- tes et maîtres (ca 1200-1500). Dl. 5: Répertoire des noms commençant par J (suite: à partir de Johannes D.). Turnhout, Brepols, 2003, 196 p.(Studia artistarum. Études sur la Faculté des arts dans les Universités médiévales, 11).
WEIJERS, Olga & GUMBERT-HEPP, Marijke (eds.). Lexicon Latinitatis Nederlandicae Medii Aevi / Woordenboek van het Middeleeuws Latijn van de Noordelijke Nederlanden. Conditum a Johanne W.
Fucas
(t).Afl. 59: Suadela - Superimprimo. Afl. 60: Superinantea - Terminabi- lis. Leiden, Brill, 2003, p. 4795-5034 (doorlopend).
B. VROEGE MIDDELEEUWEN
MÉRIAUX, Charles. De la cité antique au diocèse médiéval. Quelques observations sur la géographie ecclésiastique du Nord de Ia Gaule
méro-
vingienne. - Revue du Nord, 85, 2003, p. 595-609.BoULHOL, Pascal. Claude de Turin: un
évêque
iconoclaste dans I'Occi- dent carolingien. Étude suivie de l'éditon du Commentaire sur Josué.336 ERNA VAN LOO VEREN
Paris, Études augustiniennes, 2002, 568 p. (Études augustiniennes. Série Moyen Age et Temps Modernes, 38).
200.
CONTRENI, John J. Glossing the Bible in the early Middle Ages: Theo- dore and Hadrian of Canterbury and John Scottus (Eriugena). - The study of the Bible in the Carolingian era(= nr. 207), p. 19-38.201.
EDWARDS, Burton Van Name. Deuteronomy in the ninth century: the unpublished commentaries of Walahfrid Strabo and Haimo of Auxerre.- The study of the Bib Ie in the Carolingian era ( = nr. 207), p. 97-113.
202.
Fox, Michael. Alcuin the exegete: the evidence of the Quaestionesin
Genesim. - The study of the Bible in the Carolingian era(= nr. 207), p. 39-60.203.
JELSMA, Auke. Bonifatius. Zijn leven, zijn invloed. Zoetermeer, Mei- nema, 2003, 183 p.*
204.
A VRIL, Joseph. L'institution synodale et la législation épiscopale des temps carolingiens aurve
Concile du Latran. - Revue d 'histoire de l'Église de France, 89, 2003, p. 273-307.205.
Biblia patristica: index des citations et allusions bibliques dans la littéra- ture patristique. Dl.7:
Didyme d'Alexandrie. [Édité par Ie] Centred'ana-
lyse et de documentation patristiques. Paris, CNRS Editons, 1999, 228 p.206.
CHAZELLE, Celia. Exegesis in the ninth-century eucharist controversy. - The study of the Bible in the Carolingian era(= nr. 207), p. 167-187.207.
CHAZELLE, Celia & EDWARDS, Burton Van Name (eds.). The study of the Bible in the Carolingian era. Turnhout, Brepols, 2003, 258 p.(Medieval church studies, 3).
208.
GAIN, Benoît. Répertoire des traductions françaises des Pères de l'Église.Un travail en cours à partir des dépouillernents effectués par Ie frère Jacques Marcotte (Saint-Wandrille) - Revue Mabillon 75 (n.r. 14), 2003, p. 262-266.
209.
IOGNA-PRAT, Dominique. Lieu de culte et exégèse liturgique à !'époque carolingienne. - The study of the Bible in the Carolingian era (= nr. 207), p. 215-244.210.
JENSEN, Anne. Frauen irn frühen Christentum. Unter Mitarbeit von Livia NEUREITER. Bern, Lang, 2002, 319 p. (Traditie Christiana, 11).211.
LUTIERBACH, Hubertus. Der zivilisationsgeschichtliche Beitrag der früh- mittelalterlichen Bubbücher zum christlichen Kinderschutz. - Histori- sches Jahrbuch der Görres-Gesellschaft, 123, 2003, p. 3-25.212.
MARAv
AL, Pierre. La découverte de la Croix au IVe siècle. - Le culte des reliques (= nr. 839), p. 10-14.213.
NELSON, Janet. L. The Church and a revaluation of work in the ninth century? - The use and abuse of time in Christian history (= nr. 159), p. 35-43.214.
PRrNz, F. Hagiographie und Welthaltigkeit. Überlegungen zur Vielfalt des hagiographischen Genus im Frühmittelalter. - Hagiographica, 9, 2002, p. 1-18.LITERATUUR OVERZICHT 2003 337
215.
ScHûTTE, Bernd. Gewalt gegen Bischöfe irn frühen und hohen Mitte- lalter. - Historisches Jahrbuch der Görres-Gesellschaft, 123, 2003, p. 27-63.216.
VAN RHrJN, Carine. Waren er heidenen in het Karolingische rijk? - Madoc, 17, 2003, p. 14-20, ill.217.
V ANDERPUTTEN, Steven. Een heilig volk is geboren. Opkomst en onder- gang van een christelijke staatsideologie uit de vroege Middeleeuwen (c. 750-900). Hilversum, Verloren 2001, 119 p. (Middeleeuwse studies en bronnen, 74).218.
219.
r
,,220.
221.
222.
223.
224.
,r
225.
*
226.
C. XlDE-XIliDE EEUW
CARTWRIGHT, Stephen R. William of St. Thierry's use of patristic sour- ces in his Exposition
on Romans. -
Cîteaux. Commentarii Cistersien- ses, 54, 2003, p. 27-54.ÜÄRTNER, Kurt. Varation im Mittelhochdeutschen am Beispiel der Handschriften des Hoheliedkommentars Willirams von Ebersberg (t 1085). - The dawn of the written vernacular in Western Europe (= nr. 174), p. 415-426.
GROSSEL, Marie-Geneviève, La
Vie de Marie d'Oignies
par Jacques de Vitry: première biographie féminine? - La biographie dans la littéra- ture médiévale (= nr. 412), p. 89-100.GUILLELMI A SANCTO THEODORICO. Opera ornnia, dl.
3:
Opera didactica et spiritualia, De sacramento altaris, cura et studio Stanislai CEGLAR (t)& Pauli VERDEYEN. De natura corporis et animae, De contemplando Deo, De natura et dignitate amoris, Epistola ad fratres De monte Dei, cura et studio Pauli VERDEYEN. Turnhout, Brepols, 2003, 314 p. (Cor- pus Christianorum. Continuatio Mediaevalis, 88).
Mclivov,
James. Mystical theology: the glosses by Thomas Gallus and the commentary of Robert Grosseteste onDe mystica
theologia. Edition, translation and introduction by( ... ). Leuven, Peeters, 2003, 134 p. (Dal- las medieval texts and translations, 3).MUESSIG, Carolyn. The
Sermones feriales et commmunes
of Jacques de Vitry. A critica! edition of sermons 10 and 11 on animals, part 1. - Medieval sermon studies, 47, 2003, p. 33-49.VEREIST, Peter. Abbo of Fleury and the computational accuracy of the Christian era. - Time and eternity (= nr. 178), p. 63-80.
VERDEYEN, Paul. Guillaume de Saint-Thierry: premier auteur mystique des anciens Pays-Bas. Traduit du néerlandais par André LOUF. Turnhout, Brepols, 2003, 156 p. (Témoins de notre histoire).
AERTSEN, Jan A., EMERY, Kent & SPEER, Andreas (eds.). Nach der Ver- urteilung von 1277. Philosophie und Theologie an der Universität von Paris im letzten Viertel des 13. Jahrhunderts. Studien und Texte / After
the condemnation of 1277. Philosophy and theology at the University of Paris in the last quarter of the thirteenth century. Studies and texts.
Berlin, De Gruyter, 2001, 1033 p. (Miscellanea Mediaevalia, 28).
227.
BIJSTERVELD, Arnoud-Jan A. & TRIO, Paul. Van gebedsverbroedering naar broederschap. De evolutie vanhetfi·aternitas-begrip
in de Zuide- lijke Nederlanden in de volle Middeleeuwen. - Jaarboek voor middel- eeuwse geschiedenis, 6, 2003, p. 7-48, ill.228.
BOYNTON, Susan. Work and play in sacred music and its social context, c. 1050-1250. - The use and abuse of time in Christian history (= nr. 159), p. 57-79.229.
CoURTENAY, William J. The Parisian faculty oftheology in the late thir- teenth and early fourteenth centuries. - Nach der Verurteilung von 1277. Philosophie und Theologie an der Universität von Paris irn letzten Viertel des 13. Jahrhunderts (= nr. 226), p. 233-247.230.
DELCORNO, C. Predicazione e movirnenti religiosi. Confronto e tensioni· (secc. XII-XIV). - Cristianesimo nella storia, 24, 2003, p. 581-617.
231.
LESIEUR, Thierry. Devenir fou pour être sage. Construction d'une raison chrétienne à l'aube de la réforme grégorienne. Turnhout, Brepols, 2003, 415 p., ill. (Culture et société médiévales).232.
MORTON, Vera. Guidance for women in twelfth-century convents. Trans- lated by ( ... ) with an interpretative essay by Jocelyn WoGAN-BROWNE.Woodbridge, Boydell & Brewer, 2003, 203 p. (Library of medieval women).
233.
POIREL, Dominique. L'ange gothique. - L'architecture gothique au ser- vice de la liturgie(= nr. 890), p. 115-142.234.
ScHûTTE, Bernd. Gewalt gegen Bischöfe irn frühen und hohen Mittel- alter. - Historisches Jahrbuch der Görres-Gesellschaft, 123, 2003, p. 27-63.D. BEATRIJS. HADEWIJCH. RUUSBROEC Beatrijs
235.
HULS, Jos. Orewoet van minne bij Beatrijs van Nazareth. - Speling, 2003, nr. 2, p. 73-78.236.
WIBERG PEDERSEN, Eise Marie. Can God speak in the vernacular?On Beatrice of Nazareth' s Flernish exposition of the love for God. - The vernacular spirit. Essays on medieval religious literature (= nr. 163), p. 185-208.
LITERATUUROVERZICHT 2003 339
238.
HADEWIJCH D'ANVERs. Les Visions. Traduction, présentation et notes de Georgette EPINEY-BURGARD. Genève, Solem, 2000, 113 p.239.
MOMMAERS, Paul. Hadewijch. Schrijfster, begijn, mystica. Woord vooraf door Veerle FRAETERS bij de nieuwe editie. Leuven, Peeters, 2003, 192 p.240.
REYNAERT, Joris. Hadewijchs hemelvisioenen en de contemporaine ico- nografie. - De steen van Alciato. Literatuur en visuele cultuur in de Nederlanden(= nr. 67), p. 351-372.Ruusbroec
241.
FRAETERS, Veerle. De fabricatie van een tekst. Toe-eigeningsmechanis- men in tekst en traditie van pseudo-RuusbroecsVanden
twaelfdoghe- den. -
Volkskunde, 10, 2003, p. 85-104.242.
JAN VAN RuuSBROEC, Opera omnia, onder redactie van G. DE BAERE.Dl. 9:
Van seven trappen.
Uitgegeven en ingeleid door R. FAESEN, ver- taald in het Engels door H. RoLFSON, vertaald in het Latijn door L. SURIUs (1552). Tielt, Lannoo & Turnhout, Brepols, 2003, 274 p. (Stu- diën en tekstuitgaven van Ons Geestelijk Erf, 20/9; Corpus Christiano- rum. Continuatio Mediaeualis, 109).243.
KIENHORST, Hans & Koas, Mikel M. Codicological evidence fora chro- nological rearrangement of the works ·óf Jan van Ruusbroec (1293- 1381). - Special issue in honour of Prof. J.P. Gumbert (= nr. 65), p. 135-17 4, ill.244.
VAN NIEUWENHOVE, Rik. Jan van Ruusbroec, mystica! theologian of the Trinity. Notre Dame (Ind.), University of Notre Dame Press, 2003, 250 p. (Studies in spirituality and theology).245.
VERDEYEN, Paul. Jan van Ruusbroec. Mystiek licht uit de Middeleeu- wen. Derde nieuwe editie. Leuven, Davidsfonds, 2003, 167 p., ill., 246.
W ARNAR, Geert. Ruusbroec. Literatuur en mystiek in de veertiende eeuw. Amsterdam, Athenaeum - Polak & Van Gennep, 2003, 398 p., ill.247.
WARNAR, Geert. Ruusbroec het middelpunt, maar waarvan? De mysti- cus en de Middelnederlandse letterkunde -Queeste, 10, 2003, p. 15-26.Hadewijch
237.
FAESEN, Rob. Lichaam in lichaam, ziel in ziel. Christusbeleving bij Hadewijch en haar tijdgenoten. Baarn, Ten Have, 2003, 158 p. (Mystieke teksten en thema's, 21).E. MODERNE DEVOTIE
248.
BLOMMESTIJN, Hein. Growing toward likeness. Gerard Zerbolt of Zutphen's view of the Spiritual Journey. - Spirituality renewed. Stu- dies on significant representatives of the Modern Devotion (= nr. 258), p. 121-155.249.
GERARDI MAGNI. Opera omnia. Dl.1: Prolegomena ad Gerardi Magni Opera omnia, conscripsit Rudolf Th. M. VAN DIJK. Gerardi Magni Con- tra turrim Traiectensem, edidit Rijcklof HOPMAN. Turnhout, Brepols, 2003, 817 p. (Corpus Christianorum. Continuatio Mediaeualis, 192).340 ERNA VAN LOO VEREN
250.
GERRITS, Gerrit H. Johannes Brinckerinck. Life, sermons and thought.- Spirituality renewed. Studies on significant representatives of the Modem Devotion (= nr. 258), p. 57-120.
251.
GOUDRIAAN, Koen. HetLeven van Liduina
en de Moderen Devotie. - Jaarboek voor middeleeuwse geschiedenis, 6, 2003, p. 161-236, ill.252.
HOFMAN, Rijcklof. Geert Grote's treatiseContra
turrim Traiectensem and his conversion to a spiritually oriented life. - Spirituality renewed.Studies on significant representatives of the Modem Devotion (=nr. 258), p. 41-56.
253.
JONGEN, Ludo. Die spindeldürre Jungfrau und ein nudeldicker Eremit.Über Liedewij von Schiedam und die modernen Devoten. - Schnitt- punkte. Deutsch-Niederländische Literaturbeziehungen
im
späten Mit- telalter (= nr. 417), p. 83-93.254.
VAN DIJK, Mathilde. How to be a good shepherd inDevotio Moderna:
the example of Johannes Brinckerinck (1359-1419). - The Pastor Bonus(= nr. 143), p. 139-154.
255.
VAN DIJK, Rudolf Th. M. Toward imageless contemplation. Gerard Zer- bolt of Zutphen as guide forLectio Divina. -
Spirituality renewed. Stu- dies on significant representatives of the Modem Devotion (= nr. 258), p. 3-28.256.
VAN HERWAARDEN, Jan. Geert Groote's tract on meditation:De
quat- tuorgeneribus meditabilium. -
Between Saint James and Erasmus (= nr. 821), p. 3-14.257.
VERBAAL, Wim. Zelfkennis als begin van het heil bij Bemardus van Clairvaux en Gerard Zerbolt van Zutphen. - Trajecta, 12, 2003, p. 5- 24, ill.*
258.
BLOMMESTIJN, Hein, CASPERS, Charles & HoFMAN, Rijcklof (eds.). Spiri- tuality renewed. Studies on significant representatives of the Modem Devo- tion. Leuven, Peetes, 2003, 275 p. (Studies in spirituality. Supplement, 10).259.
BOLLMANN, Anne. 'Mijt dijt spynnen soe suldi den hemel gewinnen'.Die Arbeit als normierender und frömmigkeitszentrierender EinfluB in den Frauengemeinschaften der Devotio modema. - Normative Zen- trierung / Normative centering (= nr. 158), p. 85-125.
260.
KLAUSMANN, Theo. Consuetudo consuetudine vincitur. Die Hausord- nungen der Brüder vom gemeinsamen Leben im Bildungs- und Sozia- lisationsprogramm der Devotio modema. Frankfurt am Main, Lang, 2003, 449 p. (Tradition, Reform, Innovation. Studien zur Modemität des Mittelalters, 4).261.
STAUBACH, Nikolaus. Die Devotio modema als Textgemeinschaft.- Schnittpunkte. Deutsch-Niederländische Literaturbeziehungen im späten Mittelalter (= nr. 417), p. 19-40.
262.
VAN LUIJK, Madelon. 'Want ledicheit een vyant der zielen is'. Handen- arbeid in laatmiddeleeuwse vrouwengemeenschappen. - Madoc, 17, 2003, p. 114-123, ill.LITERATUUROVERZICHT 2003 341
263.
W AAIJMAN, Kees: Image and imagelessness. A challenge to [the Modem]Devotion. - Spirituality renewed. Studies on significant representati- ves of the Modem Devotion (= nr. 258), p. 29-40.
F. THOMAS A KEMPIS EN DE NAVOLGING
264.
CASPERS, Charles M.A. Thomas van Kempen en de communie. Een situ- ering van het vierde (oorspronkelijk derde) boek vanDe
Imitatione Christi in de geschiedenis van de vroomheid. - Thomas van Kempen en zijnNavolging van Christus(=
nr. 266), p. 93-124.265.
CASPERS, Charles M.A. Thomas van Kempen en zijnNavolging van Christus.
Ten geleide. - Thomas van Kempen en zijnNavolging van Christus
(= nr. 266), p. 5-8.266.
CASPERS, Charles&
MERTENS, Thorn (eds.). Thomas van Kempen en zijnNavolging van Christus. -
Ons geestelijk erf, 77, 2003, p. 2-124, 10 afb.267.
HoFMAN, Rijcklof. Het rumineren van deDe lmitatione
Christi. -Tho- mas van Kempen en zijnNavolging van Christus(=
nr. 266), p. 30-42.268.
HULS, Jos. Leven uit Gods hand: Thomas van Kempen. - Speling, 55, 2003, nr. 1, p. 47-53.269.
VAN DEN BERG, Marinus K.A. Thomas van Kempen, Agnietenberger met een missie binnen de muren. - Thomas van Kempen en zijnNavol- ging van Christus
(= nr. 266), p. 9-29.270.
VAN DIJK, Rudolf Th. M.De Navolging van Christus
als concept voor de geestelijke weg. De relevante plaats van het derde en het vierde boek.- Thomas van Kempen en zijn
Navolging van Christus
(= nr. 266), p. 43-92.G. XIVDE-XVDE EEUW
271.
CASPERS, Charles M.A. De bisschop als Don Quichot. De synodale sta- tuten van het oude bisdom Kamerijk, ca. 1300-ca. 1550. - Vierde stu- diedag Belgische kloostergeschiedenis(= nr. 589), p. 47-68.272.
CASPERS, Charles M.A. Requirements for becoming and remaining a pastor: an impression from the late medieval synodal statutes of the Diocese of Cambrai, 1308-1500. - The Pastor Bonus (= nr. 143), p. 84-103.273.
DAUVEN-VAN KNrPPENBERG, Carla. Texte auf der Grenze. Zum 'Maas- trichter (ripuarischen) Passionsspiel'. - Schnittpunkte. Deutsch-Nie- derländische Literaturbeziehungen im späten Mittelalter ( = nr. 417), p. 95-107.274.
DEWITTE, A. Herkomst van de Brugse kapelmeesters 1370-1573. - Bie- korf, 103, 2003, p. 56.j 4 L, ERNA VAN LOO VEREN
275.
DEWITTE, A. Zangcodexen in de Brugse kerken. - Biekorf, 103, 2003, p. 57-58.276.
VAN ENGEN, John. New devotion in the Low Coutries. - Ons geeste- lijk erf, 77, 2003, p. 235-263.277.
VLEESCHOUWERS-V AN MELKEBEEK, Monique. Het lot van de kerkelijke rechtbanken in de bisdommen Doornik, Kamerijk en Terwaan in de late Middeleeuwen. - Vierde studiedag Belgische kloostergeschiedenis (= nr. 589), p. 31-45.278.
WILLIAMS-KRAPP, Werner. 'Ein puch verschriben ze deutsch in bra- bantzer zunge'. Zur Rezeption von mystischem Schrifttum aus dem 'niderlant' im 'oberlant'. - Schnittpunkte. Deutsch-Niederländische Literaturbeziehungen im späten Mittelalter (= nr. 417), p. 41-53.279.
WILLIAMS-KRAPP, Werner. 'Mijn wille en es niet jegen Gods geloeve ocht je gen de heilige kerke te doene'. Zur Rezeption derLegenda aurea
im deutsch/niederländischen Raum. - Beiträge zur niederländischen Übersetzung derLegenda aurea
(= nr. 288), p. 9-17.*
280.
LEICHT, Irene. Marguerite Porete: eine fromme Intellektuelle und die Inquisition. Freiburg im Breisgau, Basel & Wien, Herder, 1999, 448 p.(Freiburger theologische Studien, 163).
281.
NEWMAN, Barbara. The mirror and the rose: Marguerite Porete's encounter with theDieu d'amours.
-The vernacular spirit. Essays on medieval religious literature (= nr. 163), p. 105-123.282.
SCHEEPSMA, Wybren. Mysticism and Modern Devotion. Alijt Bakes (1415-1455) lessons in mystical way of living. - Spirituality renewed.Studies on significant reprensentatives of the Modern Devotion (= nr. 258), p. 157-167.
283.
VAN BUUREN, Fons. 'Een phantasie-stuk oner Jezus'geboorte'? Aante- keningen bij eenSuverlic Tractaet vander Kerstnacht ende der ghe- boerten ons
heeren van Suster Bertken. - Ons geestelijk erf, 77, 2003, p. 276-299.*
284.
AKERBOOM, Dick. ' ... only the image of Christ in us'. Continuity and dis- continuity between the late medieval ars moriendi and Luther'sSermon von der
Bereitungzum Sterben. -
Spirituality renewed. Studies on sig- nificant representatives of the Modern Devotion (= nr. 258), p. 209- 272, ill.285.
BAILEY, Michael D. Battling demons. Witchcraft, heresy and reform in the late Middle Ages. University Park (Pa), The Pennsylvania State Uni- versity Press, 2003, 200 p., ill. (Magie in history).286.
BANGE, Petty. The good pastor in late medieval Dutch texts. - The Pastor Bonus(= nr. 143), p. 128-138.287.
BERTELOOT, Amand & HLATKY, Jasmin M. Die südniederländischeLegenda aurea
und der 'Bijbelvertaler van 1360'. - Beiträge zur nie- derländischen Übersetzung derLegenda aurea
(=nr.
288), p. 35-51.LITERATUUROVERZICHT 2003 343
288.
BERTELOOT, Amand, VAN DIJK, Hans & HLATKY, Jasmin (eds.). 'Een boec dat men te Latine heet Aurea Legenda'. Beiträge zur niederländi- schen Übersetzung derLegenda aurea.
Münster, Waxmann, 2003,285
p. (Niederlande-Studien, 31 ).289.
Bibliographie annuelle du Moyen-Äge tardif. Auteurs et textes latins.Rassemblëe et compilée à la section latine de l'Institut de recherche d'histoire des textes (CNRS). Dl. 13. Coordination et rédaction: Pascale BERMON. Co-rédaction: Jean-Pierre RoTHSCHILD avec la collaboration de Christine GEORGELIN, Armelle RAucoURT & Patrice SICARD. Paris &
Turnhout, Brepols, 2003, 708 p.
290.
CAREY, Hilary M. Church time and astrological time in the waning Mid- dle Ages. - The use and abuse of time in Christian history (= nr. 159), p. 117-132.291.
DUGGAN, Mary Kay. Reading liturgical books. - Incunabula and their readers (= nr. 48), p. 71-81.292.
FIORAVANTI, Gianfranco, LEONARD!, Claudio & PERFETTI, Stefano (eds.).Il commento filosofico nell'occcidente latino (secoli XIII-XV) /The phi- losophical commentary in the Latin West (13-15t11centuries). Turnhout, Brepols, 2002, 517 p. ill. (Rencontres de philosophie médiévale, 10).
293.
GAUDE-FERRAGU, M. Les testaments princiers à la fin du Moyen Äge:miroirs de la spiritualité et des dévotions aristocratiques. - Revue d 'his- toire de l'Église de France, 89, 2003, p. ·325-344.
294.
HAMM, Berndt. Normative Zentrierung im 15. und 16. Jahrhundert. Beo- bachtungen zu Religiosität, Theologie und Ikonologie. - Normative· Zentrierung / Normative centering (= nr. 158), p. 21-63.
