Op straat en op de blogs gonst het van het afgrijzen.
Terecht. Zelden is ons land geconfronteerd geweest met een dergelijke afschuwelijke moordpartij.
Tezelfdertijd krijgt het publieke debat een nieuwe kleur. De onderliggende gedachte is dat die home grown-terroristen gedurende jaren hebben genoten van 'onze' sociale voorzieningen, van 'ons' onderwijs, van 'onze' welvaartsstaat en dat 'ze' ondanks dat blijkbaar zo haatdragend zijn geworden dat 'ze' zich keren tegen de eigen wieg. In plaats van dankbaar te zijn. De redenering is dan dat 'we' lange tijd veel te naïef, te meegaand, zijn geweest. 'We' hadden veel vroeger moeten eisen dat 'ze' zich aanpasten. 'We' hadden moeten duidelijk maken dat de Belgische sociale welvaart was opgebouwd dankzij het zweet van vele Belgische loonarbeiders, die het lange tijd veel moeilijker hadden dan 'hun' generatie. Kortom: 'we' zijn veel te laks, te verdraagzaam geweest, veel te politiek correct. 'We' en 'zij', we leren opnieuw in kampen denken blijkbaar.
Het is niet langer het discours van extreemrechts, het is dat van brede lagen van de werkende bevolking. Het is het discours van grote delen van de Britse aanhang van Labour die vindt dat het 'vrije verkeer van mensen, goederen, diensten en kapitaal' er enkel maar toe geleid heeft dat grote stukken van de arbeidsmarkt in het VK zijn verdrongen door nieuwkomers, waardoor de druk verhoogt om de brexit effectief door te voeren. Ultiem gaat het om de vraag naar de existentiële toekomst van Europa. Of anders gezegd gaat het om een sterker nationalisme, ten koste van een zwakker Europa.
Volgens ons is dit een schoolvoorbeeld van fuzzy logic. Het is niet omdat sommige jonge moslims zich (terecht of onterecht) achtergesteld of gediscrimineerd voelen dat zij 'zomaar' overgaan tot terrorisme. Dat is meer dan een brug te ver. Mocht iedereen die zich tekort gedaan zou voelen bommen laten ontploffen, dan zou het ganse land wel op een slagveld lijken. Dat is gelukkig niet zo
en dus is er meer nodig om deze terreur te verklaren. Het 'probleem van specificiteit' speelt hier met andere woorden: veel mensen delen de kenmerken van terroristen, maar bijna niemand wordt terrorist. Dus wat maakt nu precies dat de één wel en de ander niet overgaat tot terroristisch geweld? Hierbij keren we als criminologen terug naar etiologische criminaliteitstheorieën. Kortom, wat maakt dat sommigen terrorisme als mogelijk alternatief gaan zien?
Stilaan groeit er sociaal wetenschappelijk inzicht dat het cultiveren van wraak diverse stadia doorloopt.
1. Afwijkend gedrag
Vaak begint het met afwijkend gedrag, dikwijls na een jeugd in een disfunctioneel gezin: (kleine) criminaliteit, drugsgebruik of -handel soms. Justitie komt eraan te pas en dikwijls volgt een vrijheidsstraf. In de gevangenis groeit vervolgens het besef dat het leven weinig waard is, dat zij gestigmatiseerd zijn geraakt. Het is te vroeg om deze analyse toe te passen op de Brusselse terroristen, hoewel we intussen wel weten dat de broers El Bakraoui zich in dit verhaal inschrijven. Maar van de Parijse daders weten we dat velen onder hen in het verleden als kleine criminelen actief waren en elkaar kenden uit die periode.
2. De cruciale ontmoeting
Op dat moment is de betrokkene klaar voor een nieuwe fase, hetgeen nogal eens een 'cruciale ontmoeting' wordt genoemd. Meestal gaat het om een diepgaand contact met een charismatisch persoon, bijvoorbeeld in detentie, maar ook daarna op internet of via vrienden van vrienden. Dat contact initieert en stimuleert een proces van herleven, een religieus ontwaken, een perspectief op binding. Als we dit toepassen op de Parijse daders merken we dat ze allen radicaliseerden in dezelfde periode. Contacten tussen de leden verliepen via bepaalde sleutelpersonen. Verder fungeerde Abdelhamid Abaaoud als spil in het netwerk en trad hij op als ronselaar en katalysator.
Overigens mag hierbij de rol van andere ronselaars niet onderschat worden. Opmerkelijk is dat verschillende van deze ronselaars weliswaar door het Belgische gerecht werden opgespoord, vervolgd en veroordeeld, doch dat dit niet noodzakelijk leidde tot de neutralisering van de radicaliseringsprocessen van de jonge betrokkenen. In dit verband dient benadrukt dat een aantal onder hen opvallend snel dit radicaliseringsproces doorliepen.
3. De initiatiereis
Dan volgt vaak de 'initiatiereis', een langer of korter verblijf in (de buurt van) een brandhaard ergens op de wereld waar jihadisten vechten. Opnieuw toegepast op de Parijse terroristen kunnen we vaststellen dat Abdelhamid Abaaoud in 2014 naar Syrië vertrok, terugkeerde naar de EU en opnieuw vertrok; Bilal Hadfi vocht in Syrië gedurende meer dan een jaar; Chakib Akrouh vertrok bij herhaling naar Syrië; Mostefai Ismaël Omar was in 2013 en 2014 maandenlang in Syrië; Samy Amimour reisde in oktober 2013 af naar Syrië. Hij keerde voor de aanslagen niet meer terug; Foued Mohamed-Aggad reisde in december 2013 af naar Syrië.
Enkel Brahim en Salah Abdeslam waren, voor zover bekend, nooit in Syrië. Zij radicaliseerden via sociale media en door toedoen van Abaaoud. Hetzelfde patroon zien we - wat de Brusselse aanslagen betreft - bij Ibrahim el-Bakraoui, die vorig jaar aan de Turks-Syrische grens werd opgepakt en zich dinsdag opblies in Zaventem.
Tot daar de fasen die stilaan vorm krijgen in de vakliteratuur. Dat betekent dat radicalisering niet noodzakelijk verband houdt met achterstelling en het leven in problematische wijken. Zulke omstandigheden zijn belangrijk, vergen specifieke aandacht in beleid en aanpak, omdat ze het probleem van radicalisering accentueren, maar ze zijn er in de kern niet de oorzaak van. Het zijn vooral de "cruciale ontmoeting" en de "initiatiereis" die radicalisering veroorzaken.
Hoe pakken we dit aan?
De strijd tegen het jihadisme kan slechts gewonnen worden als wordt ingezet op de oorzaken ervan. Dat betekent ten eerste het nadrukkelijk tegengaan van elke vorm van rekrutering en ronselen. Als er al sprake was van een te vergaande verdraagzaamheid, dan lag deze wellicht in de schroom om de grenzen van de vrijheid van geloof in te perken. Hier ligt een belangrijke sleutel tot de bestrijding van het jihadisme. Precies hierop hebben onze veiligheidsdiensten een grote impact, aangezien de 'cruciale ontmoeting' voor deze home grown- radicalen hier te lande plaatsvindt.
Ten tweede moet met alle mogelijke middelen vermeden worden dat jonge radicaliserende jongeren een 'initiatiereis' kunnen maken. Dat betekent veel strikter en strenger toezien op het uitreizen naar oorlogsgebied (in de huidige situatie Syrië). Mutadis mutandis moet de terugkeer van deze jongeren met uiterste voorzichtigheid worden omgeven, omdat op dat ogenblik als het ware het proces van radicalisering is afgerond en vanaf dan gevreesd moet worden voor jihadistische actie.
Wat niet betekent dat degelijk sociaal beleid niet noodzakelijk zou zijn, omwille van sociale rechtvaardigheid en sociale vrede natuurlijk, en niet uitsluitend dus ook om de voedingsbodem van radicalisme tegen te gaan. Maar als preventiebeleid inzake radicalisering wil slagen, moet vooral worden ingezet op de échte oorzaken ervan, en die liggen bij het tegengaan van de 'cruciale ontmoeting' en de 'initiatiereis'.
