op diverse systeemniveaus

(1)

dŝũĚƐĐŚƌŝŌǀŽŽƌƚŽĞŐĞƉĂƐƚĞƌďŽǁĞƚĞŶƐĐŚĂƉϮϬϮϭ͖ϯϰ;ϯͿ ϵϵ

Opiniërend

sĞŝůŝŐŚĞŝĚǀĂŶŐĞĂǀĂŶĐĞĞƌĚĞŵĞŶƐͲƌŽďŽƚŝŶƚĞƌĂĐƟĞǀƌĂĂŐƚŐƌŽŶĚŝŐĞŚĞƌǌŝĞŶŝŶŐƌŝƐŝĐŽďĞŚĞĞƌƐŝŶŐ

op diverse systeemniveaus

ŽůĨǀĂŶĚĞƌĞĞŬD^Đ͘ПĞŶŽĞŶǀĂŶ'ƵůŝũŬР

dƌĞĨǁŽŽƌĚĞŶ͗ƌŽďŽƟƐĞƌŝŶŐ͕DĂĐŚŝŶĞǀĞƌŽƌĚĞŶŝŶŐ͕/͕ŚǇďƌŝĚĞŝŶƚĞůůŝŐĞŶƟĞ͕ĐŽďŽƚƐ

^ĂŵĞŶǀĂƫŶŐ

,ŽĞǁĞůĚĞĂĚĂƉƚĂƟĞǀĂŶĐŽďŽƚƐŝŶĚĞEĞĚĞƌůĂŶĚƐĞŵĂƌŬƚ

vooralsnog enkel op kleine schaal plaatsvindt in vooral de ŵĂĂŬŝŶĚƵƐƚƌŝĞ͕ŝƐĚĞƌĞĂůŝƚĞŝƚĞŶǀĞƌǁĂĐŚƟŶŐĚĂƚǌŝũŵĞĚĞ

onder druk van macro-economische en maatschappelijke krachtenvelden aan toepassing zullen winnen. Totale auto- ŵĂƟƐĞƌŝŶŐǌŽŶĚĞƌƚƵƐƐĞŶŬŽŵƐƚǀĂŶŵĞŶƐĞůŝũŬĞǁĞƌŬŶĞŵĞƌƐ

ŝƐĞĐŚƚĞƌŶŝĞƚƌĞĂůŝƐƟƐĐŚ͘sĞĞůǀĂŶǁĂƚĞƌŝŶĞĞŶŇĞǆŝďĞůĞĨĂ- ďƌŝĞŬŐĞďĞƵƌƚ͕ǀĞƌĞŝƐƚŶŽŐĂůƟũĚŵĞŶƐĞůŝũŬǀĞƌŶƵŌ;ǀŝŶĚŝŶŐ- rijkheid, het beoordelingsvermogen en de behendigheid van menselijke werknemers), en het vermogen om te leren en zich aan te passen aan veranderende (markt)omstandigheden. Een hybride samenwerking tussen mens en machine ŝŶƉƌŽĚƵĐƟĞƉƌŽĐĞƐƐĞŶ͕ǁĂĂƌďĞŝĚĞŶĚŽĞŶǁĂĂƌǌĞŐŽĞĚŝŶ

ǌŝũŶ͕ďůŝũŬƚǀĞĞůĞĸĐŝģŶƚĞƌĞŶŐŽĞĚŬŽƉĞƌ͘ĞǀŽŽƌƐƉĞůůŝŶŐŝƐ

dat cobots taken die saai, vies, gevaarlijk en duur zijn steeds vaker zullen gaan overnemen van de mens. Waardoor onze ǁĞƌŬƉůĞŬŬĞŶŝŶƉŽƚĞŶƟĞŝŶƚĞƌĞƐƐĂŶƚĞƌ͕ǀĞŝůŝŐĞƌĞŶƐĐŚŽŶĞƌ

worden. Toch is het van cruciaal belang om naast de kansen ǀĂŶ ƌŽďŽƟƐĞƌŝŶŐ ǀŽŽƌ ǀĞŝůŝŐŚĞŝĚ ĞŶ ŐĞǌŽŶĚŚĞŝĚ ŽŽŬ ƚĞ

ŬŝũŬĞŶ ŶĂĂƌ ĚĞ ƉŽƚĞŶƟģůĞ ƌŝƐŝĐŽ͛Ɛ͕ ŵĞƚ ŶĂŵĞ ĚĞ ƐŽŌǁĂƌĞ

kant. Intelligente samenwerking tussen mens en robot ge- dreven door slimme algoritmen vraagt om herziening van veiligheidsbeheersing op diverse systeemniveaus. Nieuwe EU wetgeving stelt alvast strengere aanvullende eisen aan

;ŐĞĂǀĂŶĐĞĞƌĚĞͿŵĞŶƐͲŵĂĐŚŝŶĞŝŶƚĞƌĂĐƟĞŝŶĚĞŽŶƚǁĞƌƉĨĂ- se van de robot. Fabrikanten en ontwikkelaars van robots zullen hier dus meer en beter aandacht aan moeten gaan ďĞƐƚĞĚĞŶ͖ǀŽŽƌĂůƐŶŽŐǌŽŶĚĞƌŝŶĚƵƐƚƌŝĞƐƚĂŶĚĂĂƌĚĞŶĚŝĞŚĞŶ

daarin ondersteunen maar het denken daarover is reeds ŐĞƐƚĂƌƚ͘KŽŬĚĞƌŽůǀĂŶĚĞǀĞŝůŝŐŚĞŝĚƐŬƵŶĚŝŐĞŐĂĂƚĚƌĂƐƟƐĐŚ

veranderen: de AI-veiligheidsdeskundige is in opmars.

Abstract

ůƚŚŽƵŐŚƚŚĞĂĚĂƉƚĂƟŽŶŽĨĐŽďŽƚƐŝŶƚŚĞƵƚĐŚŵĂƌŬĞƚŝƐ

currently only taking place on a small scale, especially in the ŵĂŶƵĨĂĐƚƵƌŝŶŐŝŶĚƵƐƚƌǇ͕ƚŚĞƌĞĂůŝƚǇĂŶĚĞǆƉĞĐƚĂƟŽŶŝƐƚŚĂƚ

ƚŚĞǇǁŝůůŐĂŝŶŝŶĂƉƉůŝĐĂƟŽŶ͕ƉĂƌƚůǇƵŶĚĞƌƉƌĞƐƐƵƌĞĨƌŽŵŵĂ- ĐƌŽĞĐŽŶŽŵŝĐĂŶĚƐŽĐŝĂůĨŽƌĐĞƐ͘,ŽǁĞǀĞƌ͕ƚŽƚĂůĂƵƚŽŵĂƟŽŶ

ǁŝƚŚŽƵƚŚƵŵĂŶŝŶƚĞƌǀĞŶƟŽŶŝƐŶŽƚƌĞĂůŝƐƟĐ͘DƵĐŚŽĨǁŚĂƚ

ŚĂƉƉĞŶƐŝŶĂŇĞǆŝďůĞĨĂĐƚŽƌǇƐƟůůƌĞƋƵŝƌĞƐŚƵŵĂŶŝŶŐĞŶƵŝƚǇ

(the ingenuity, judgment and agility of human workers),

and the ability to learn and adapt to changing (market) con- ĚŝƟŽŶƐ͘ŚǇďƌŝĚĐŽůůĂďŽƌĂƟŽŶďĞƚǁĞĞŶŵĂŶĂŶĚŵĂĐŚŝŶĞ

ŝŶ ƉƌŽĚƵĐƟŽŶ ƉƌŽĐĞƐƐĞƐ͕ ǁŚĞƌĞ ďŽƚŚ ĚŽ ǁŚĂƚ ƚŚĞǇ ĂƌĞ

ŐŽŽĚĂƚ͕ƚƵƌŶƐŽƵƚƚŽďĞŵƵĐŚŵŽƌĞĞĸĐŝĞŶƚĂŶĚĐŽƐƚͲĞĨ- ĨĞĐƟǀĞ͘dŚĞƉƌĞĚŝĐƟŽŶŝƐƚŚĂƚĐŽďŽƚƐǁŝůůŝŶĐƌĞĂƐŝŶŐůǇƚĂŬĞ

over tasks that are boring, dirty, dangerous and expensive ĨŽƌ ŚƵŵĂŶƐ͘ dŚŝƐ ƉŽƚĞŶƟĂůůǇ ŵĂŬĞƐ ŽƵƌ ǁŽƌŬƉůĂĐĞƐ ŵŽƌĞ

ŝŶƚĞƌĞƐƟŶŐ͕ƐĂĨĞƌĂŶĚĐůĞĂŶĞƌ͘EĞǀĞƌƚŚĞůĞƐƐ͕ŝƚŝƐĐƌƵĐŝĂůƚŽ

ůŽŽŬĂƚƚŚĞƉŽƚĞŶƟĂůƌŝƐŬƐ͕ĞƐƉĞĐŝĂůůǇƚŚĞƐŽŌǁĂƌĞƐŝĚĞ͕ŝŶ

ĂĚĚŝƟŽŶƚŽƚŚĞŽƉƉŽƌƚƵŶŝƟĞƐŽĨƌŽďŽƟǌĂƟŽŶĨŽƌƐĂĨĞƚǇĂŶĚ

ŚĞĂůƚŚ͘ /ŶƚĞůůŝŐĞŶƚ ŚƵŵĂŶͲƌŽďŽƚ ĐŽůůĂďŽƌĂƟŽŶ ĚƌŝǀĞŶ ďǇ

smart algorithms requires a review of safety controls at va- ƌŝŽƵƐƐǇƐƚĞŵůĞǀĞůƐ͘EĞǁhůĞŐŝƐůĂƟŽŶĂůƌĞĂĚǇƐĞƚƐƐƚƌŝĐƚĞƌ

ĂĚĚŝƟŽŶĂů ƌĞƋƵŝƌĞŵĞŶƚƐ ĨŽƌ ;ĂĚǀĂŶĐĞĚͿ ŚƵŵĂŶͲŵĂĐŚŝŶĞ

ŝŶƚĞƌĂĐƟŽŶŝŶƚŚĞĚĞƐŝŐŶƉŚĂƐĞŽĨƚŚĞƌŽďŽƚ͘DĂŶƵĨĂĐƚƵƌĞƌƐ

and developers of robots will therefore have to pay more ĂŶĚ ďĞƩĞƌ ĂƩĞŶƟŽŶ ƚŽ ƚŚŝƐ͖ ĨŽƌ ƚŚĞ ƟŵĞ ďĞŝŶŐ ǁŝƚŚŽƵƚ

industry standards to support them in this, but thinking about such standards has already started. The role of the ƐĂĨĞƚǇ ĞǆƉĞƌƚ ǁŝůů ĂůƐŽ ĐŚĂŶŐĞ ĚƌĂƐƟĐĂůůǇ͗ ƚŚĞ / ƐĂĨĞƚǇ

ĞǆƉĞƌƚŝƐŽŶƚŚĞƌŝƐĞ͘;ƉŽƐƚͿŐƌĂĚƵĂƚĞƚƌĂŝŶŝŶŐĂŶĚĞĚƵĐĂƟŽŶ

of safety experts.

1. Samenwerken met robots

ZŽďŽƚƐǌŝũŶŝŶĚĞĂĨŐĞůŽƉĞŶǀŝũŌŝŐũĂĂƌǀĞĞůƐŶĞůůĞƌĞŶŶĂƵǁ- ŬĞƵƌŝŐĞƌŐĞǁŽƌĚĞŶŵĂĂƌŚĞƚďůŝũǀĞŶŶƵŶŽŐǀĂĂŬůŽĐĂƟĞͲŽĨ

ƌĂŝůŐĞďŽŶĚĞŶŵĂĐŚŝŶĞƐĚŝĞĂƵƚŽŵĂƟƐĐŚĞĞŶ;ĞŶŬĞůĞͿƚĂĂŬ

uitvoeren binnen een vastgestelde gevarenzone of binnen een veiligheidskooi. Echter, steeds vaker worden intelligen- ƚĞĞŶŇĞǆŝďĞůĞƌŽďŽƚƐŝŶŐĞǌĞƚŽƉĚĞĂƌďĞŝĚƐƉůĂĂƚƐǁĂĂƌǌĞ

nauw samenwerken met werknemers, de zogenaamde col- ůĂďŽƌĂƟǀĞƌŽďŽƚƐŽĨŬŽƌƚǁĞŐĐŽďŽƚƐ;>ƵŝŝũĨĞŶsĂŶĚĞƌĞĞŬ͕

ϮϬϭϳĂ͕ϮϬϭϳďͿ͘sŽůŐĞŶƐǀŽŽƌƐƉĞůůŝŶŐĞŶǀĂŶĚĞ/ŶƚĞƌŶĂƟŽŶĂů

&ĞĚĞƌĂƟŽŶŽĨZŽďŽƟĐƐǌƵůůĞŶŝŶϮϬϮϭĞŶϮϬϮϮϭ͕ϳŵŝůũŽĞŶ

nieuwe robots in fabrieken over de hele wereld worden ge- ŝŶƐƚĂůůĞĞƌĚĞŶǌƵůůĞŶŚƵŶĂĐƟǀŝƚĞŝƚĞŶŝŶĚĞŶĂďŝũĞƚŽĞŬŽŵƐƚ

aanzienlijk veranderen (Müller et al., 2020). Met name voor cobots speelt digitalisering een steeds belangrijker rol ŽŵĚĂƚƐůŝŵŵĞƐŽŌǁĂƌĞŶŽĚŝŐŝƐŽŵĚĞŝŶƚĞƌĂĐƟĞŵŽŐĞůŝũŬ

te maken. Cobots leveren aan de ene kant veiligheidswinst op doordat mensen kunnen vervangen of ondersteunen ďŝũ ƌĞƉĞƟƟĞǀĞ͕ ŐĞǀĂĂƌůŝũŬĞ ŽĨ ǀŝĞǌĞ ĂƌďĞŝĚƐƚĂŬĞŶ ŵĂĂƌ

П TNO; email: dolf.vanderbeek@tno.nl

РdEK͕dĞĐŚŶŝƐĐŚĞhŶŝǀĞƌƐŝƚĞŝƚĞůŌ͕hŶŝǀĞƌƐŝƚǇŽĨ,ƵĚĚĞƌƐĮĞůĚ͖ĞŵĂŝů͗ĐŽĞŶ͘ǀĂŶŐƵůŝũŬΛƚŶŽ͘Ŷů

ŽƌƌĞƐƉŽŶĚĞŶƟĞĂĚƌĞƐ͗dEK>ĞŝĚĞŶͲ^ĐŚŝƉŚŽůǁĞŐ͕WŽƐƚďƵƐϯϬϬϱ͕ϮϯϬϭ>ĞŝĚĞŶ

(2)

dŝũĚƐĐŚƌŝŌǀŽŽƌƚŽĞŐĞƉĂƐƚĞƌďŽǁĞƚĞŶƐĐŚĂƉϮϬϮϭ͖ϯϰ;ϯͿ ϭϬϬ

ƚĞŐĞůŝũŬĞƌƟũĚŝƐĞƌŶŽŐǀĞĞůŽŶĚƵŝĚĞůŝũŬŽǀĞƌŚŽĞĚĞŶŝĞƵǁĞ

ŐĞǀĂƌĞŶĞƌǀĂŶŝŶƉƌĂŬƟũŬďĞŚĞĞƌƐĚŵŽĞƚĞŶǁŽƌĚĞŶ͘

Wij poneren onze stelling:

/ŶƚĞůůŝŐĞŶƚĞ ƐĂŵĞŶǁĞƌŬŝŶŐ ƚƵƐƐĞŶ ŵĞŶƐ ĞŶ ƌŽďŽƚ ŝƐ ĚĞ

ƚŽĞŬŽŵƐƚǀĂŶƉƌŽĚƵĐƟĞ͕ĞŶǀƌĂĂŐƚŽŵŚĞƌǌŝĞŶŝŶŐǀĂŶǀĞŝͲ ůŝŐŚĞŝĚƐďĞŚĞĞƌƐŝŶŐŽƉĚŝǀĞƌƐĞƐǇƐƚĞĞŵŶŝǀĞĂƵƐ͘

1.1 Robots uit de kooi

ŽďŽƚƐǌŝũŶĞĞŶŶŝĞƵǁĞŐĞŶĞƌĂƟĞƌŽďŽƚƐĚŝĞĚĞŬŽŽŝŚĞďďĞŶ

verlaten en samenwerken met de mens in een gedeelde werkruimte dan wel in onmiddellijke nabijheid van mensen hun taken uitvoeren. Zij kunnen deze taken uitvoeren door de inzet van sensoren en controle systemen (eventueel aangestuurd door machine learning algoritmen).

ĞŶŝĞƵǁĞŐĞŶĞƌĂƟĞƐĐŽďŽƚƐŐĂĂŶĚŝƌĞĐƚŝŶƚĞƌĂĐƚĞƌĞŶŵĞƚ

medewerkers op de werkvloer, bewegen zich autonoom door een ruimte waarin ook medewerkers zich bevinden ŵĂĂƌŽŽŬƐƚĂƟŽŶĂŝƌĞŝŶƚĞůůŝŐĞŶƚĞƌŽďŽƚƐŶĞŵĞŶĂƵƚŽŶŽŽŵ

beslissingen op basis van hun taakstelling en hun eigen sen- ƐŽƌŝŶĨŽƌŵĂƟĞ ĞŶ ĂŶĚĞƌĞ ŝŶĨŽƌŵĂƟĞďƌŽŶŶĞŶ ŝŶ ŐĞĚĞĞůĚĞ

ƌƵŝŵƚĞƐ;tZZ͕ϮϬϭϱͿ͘,ĞƚŐĂĂƚƵŝƚĞŝŶĚĞůŝũŬŽŵĞĞŶǀƌŝũŐƌŽƚĞ

verscheidenheid aan nieuwe robots die diverse vormen van rekencapaciteit en algoritmen gebruiken om verschillende ǀŽƌŵĞŶǀĂŶŝŶƚĞůůŝŐĞŶƟĞŶĂƚĞďŽŽƚƐĞŶ͘/ŶĚŝƚĂƌƟŬĞůŐĞďƌƵŝ- ken we de term ‘cobot’С om die brede groep te beschrijven.

ĞĐƌƵǆŝƐĚĂƚĚĞŝŶƚĞƌĂĐƟĞƚƵƐƐĞŶŵĞŶƐĞŶŵĂĐŚŝŶĞĨƵŶ- damenteel verandert. Niet alleen is de fysieke afstand tot de machine kleiner maar de machine gaat ook meedenken over het arbeidsproces, als ware zij een menselijke collega.

Cobots zijn met name wenselijk als het gaat om het terug- dringen van arbeidstaken die in de 3D categorie vallen: Dull, Dirty and Dangerous. Dat komt ten goede aan de veiligheid en gezondheid van werknemers. Inmiddels hebben McAfee ĞŶ ƌǇŶũŽůĨƐƐŽŶ ;ϮϬϭϳͿ ĚĂĂƌ ĞĞŶ ǀŝĞƌĚĞ ;ĞĂƌͿ ĂĂŶ ƚŽĞ- gevoegd. Zij voorspellen dat robots ook precisiewerk met ǁĂĂƌĚĞǀŽůůĞŵĂƚĞƌŝĂůĞŶĞŶŐƌŽŶĚƐƚŽīĞŶŽĨƚĂŬĞŶĚŝĞĚƵƵƌ

zijn (zoals diepzeeduiken) steeds vaker zullen overnemen.

/Ŷ EĞĚĞƌůĂŶĚ ǀŝŶĚĞŶ ǁĞ ĐŽďŽƚƐ ŝŶ ĞĞƌƐƚĞ ŝŶƐƚĂŶƟĞ ďŝũ

ŬůĞŝŶƐĐŚĂůŝŐĞ ĂƐƐĞŵďůĂŐĞ͕ ŵĞĚŝĐŝũŶƵŝƚŐŝŌĞͲ ĞŶ ǌŽƌŐƌŽďŽƚƐ

in ziekenhuizen, bewakingsrobots in magazijnen, drones ǀŽŽƌ ŝŶƐƉĞĐƟĞͲ ĞŶ ďĞǀĞŝůŝŐŝŶŐƐĚŽĞůĞŝŶĚĞŶ ĞŶ ƉůƵŬƌŽďŽƚƐ

ŝŶ ĚĞ ƚƵŝŶďŽƵǁ͘ ,Ğƚ ďĞƚƌĞŌ ĚĂŶ ǀĞĞůĂů ƉƌŽĨĞƐƐŝŽŶĞůĞ ƐĞƌ- ǀŝĐĞƌŽďŽƚƐ ĚŝĞ ĞĞŶ ƌĞůĂƟĞĨ ĞĞŶǀŽƵĚŝŐĞ ĐŽŐŶŝƟĞǀĞ ĨƵŶĐƟĞ

ondersteunen in veelal gestructureerde en gecontroleerde ŽŵŐĞǀŝŶŐĞŶ͘KƉĚŝƚŵŽŵĞŶƚŵĂĂŬƚŶŽŐŵĂĂƌĞĞŶƌĞůĂƟĞĨ

ŬůĞŝŶĚĞĞůǀĂŶĚĞEĞĚĞƌůĂŶĚƐĞďĞĚƌŝũǀĞŶŐĞďƌƵŝŬǀĂŶĐŽďŽƚƐ͖

het gaat dan voor het merendeel om middelgrote en grote

ďĞĚƌŝũǀĞŶŝŶĚĞŵĂĂŬŝŶĚƵƐƚƌŝĞ;DĂƐůŽǁƐŬŝĞƚĂů͕͘ϮϬϮϭͿ͘Ğ

technologie is nog niet zo ver doorontwikkeld dat cobots ook voor een groot aantal kleinere bedrijven en bedrijven ĚŝĞ ŬůĞŝŶĞ ƐĞƌŝĞƐ ƉƌŽĚƵĐĞƌĞŶ ĞĞŶ ŝŶƚĞƌĞƐƐĂŶƚĞ ŽƉƟĞ ǌŝũŶ͘

Toch zijn er ontwikkelingen gaande om de robots breder inzetbaar te maken. In de zin dat ze met meer verschillende omstandigheden om kunnen gaan (producten, materialen of onderdelen van verschillende vormen) zodat ze breder ŝŶǌĞƚďĂĂƌǌŝũŶ͖Ě͘ǁ͘ǌ͘ďƵŝƚĞŶĚĞƐĞƫŶŐǀĂŶŐĞĐŽŶƚƌŽůĞĞƌĚĞ

fabriekshallen kunnen worden toegepast (bijv. in de bouw).

Ondanks de vrees van mensen dat technologie - met name robots - mensen vervangt, laat de geschiedenis zien dat technologische vooruitgang - inclusief die welke ĂĂŶůĞŝĚŝŶŐŐĞǀĞŶƚŽƚŝŶĚƵƐƚƌŝģůĞƌĞǀŽůƵƟĞƐͲĞŝŐĞŶůŝũŬŶĞƩŽ

ďĂŶĞŶƐĐŚĞƉƚ;&ƌĞĞƐĞĞƚĂů͕͘ϮϬϭϴͿ͘sŽŽƌŚĞĞŶǁĂƐĚĞŬĂŶƐ

ĚĂƚƌŽƵƟŶĞŵĂƟŐǁĞƌŬ͕ǌŽǁĞůŵĂŶƵĞĞůĂůƐĐŽŐŶŝƟĞĨ͕ǁĞƌĚ

overgenomen door technologie het grootst (Autor et al., 2003). Echter, ditmaal kunnen alle opleidingsniveaus door ĂƵƚŽŵĂƟƐĞƌŝŶŐǁŽƌĚĞŶŐĞƚƌŽīĞŶ;ǀĂŶƐƚĞŶ<ŽŽů͕ϮϬϭϱͿ͘

ϭ͘ϮsĞƌƐŶĞůůŝŶŐĞŶŝŶǌĞƚǀĂŶĐŽďŽƚƐŝŶƉƌŽĚƵĐƟĞŬĞƚĞŶƐ

ĞǀĞƌǁĂĐŚƟŶŐŝƐĚĂƚĚĞŝŵƉĂĐƚǀĂŶƌŽďŽƚƐŝŶĚĞŬŽŵĞŶĚĞ

ƟĞŶũĂĂƌŐĂĂƚƚŽĞŶĞŵĞŶ;&ƌĞĞƐĞĞƚĂů͕͘ϮϬϭϴ͖DƺůůĞƌĞƚĂů͕͘

2020). De inzet van geavanceerde robot- en cobotsystemen ǀŽŽƌǌŝĞƚ ŶĂŵĞůŝũŬ ŝŶ ĞĞŶ ŵĂĂƚƐĐŚĂƉƉĞůŝũŬĞ ďĞŚŽĞŌĞ ĂĂŶ

een gevarieerd aanbod van consumentenproducten. Pro- ducten worden steeds vaker aangepast aan lokale markten ĞŶ ĚĞ ŝŶĚŝǀŝĚƵĞůĞ ďĞŚŽĞŌĞŶ ǀĂŶ ĚĞ ŬůĂŶƚ ;,ĂůůĞƌ Ğƚ Ăů͕͘

2020). Moderne eisen van massa-aanpassing, hogere pro- ductvariabiliteit en strengere kwaliteit (en duurzaamheid) en snellere productcycli creëren complexe, dynamische uitdagingen voor fabrikanten. Met de komst van AI-ge- ƐƚƵƵƌĚĞŝŶƚĞůůŝŐĞŶƚĞĂƵƚŽŵĂƟƐĞƌŝŶŐŝŶĚĞƚŽĞůĞǀĞƌŝŶŐƐŬĞƚĞŶ

(ondersteund door ontwikkelingen in 5G-netwerken, in de sensoren chiptechnologie en intelligente proces automa- ƟƐĞƌŝŶŐͿŝƐũƵŝƐƚďŝũĚŝƚƚǇƉĞƌŽďŽƚƐƐƚĞĞĚƐŵĞĞƌŵŽŐĞůŝũŬ͘Ğ

ĂĚŽƉƟĞ ĞƌǀĂŶ ŝŶ ĚĞ ĚĞƚĂŝůŚĂŶĚĞů ĞŶ ĚĞ ĐŽŶƐƵŵĞŶƚĞŶƉƌŽ- ĚƵĐƚĞŶŝŶĚƵƐƚƌŝĞǌĂůŶĂĂƌǀĞƌǁĂĐŚƟŶŐƐƟũŐĞŶǀĂŶϰϬƉƌŽĐĞŶƚ

ǀĂŶĚĞďĞĚƌŝũǀĞŶǀĂŶĂĨϮϬϭϵŶĂĂƌŵĞĞƌĚĂŶϴϬƉƌŽĐĞŶƚŝŶ

ĚƌŝĞũĂĂƌ;>ĞĞĞƚĂů͕͘ϮϬϭϵ͖ŚĂŽĞƚĂů͕͘ϮϬϭϵͿ͘

1.3 Cobots lossen maatschappelijke problemen op

Ğ ĞǀŽůƵƟĞ ŶĂĂƌ ŵĞĞƌ ŵĞŶƐͲƌŽďŽƚ ƐĂŵĞŶǁĞƌŬŝŶŐ ǀŽƌŵƚ

ook de kern van de recentelijk gepubliceerde Industrie 5.0 ǀŝƐŝĞ;ŝŶǁŽƌĚŝŶŐͿĚŝĞƵƌŽƉĂŚĞĞŌǀŽŽƌĞĞŶŵĞĞƌĚƵƵƌǌĂŵĞ

en groene industrie. Hierin volgt Europa het equivalente

^ŽĐŝĞƚǇϱ͘ϬĐŽŶĐĞƉƚǀĂŶ:ĂƉĂŶ;<ĞŝĚĂŶƌĞŶ͕ϮϬϭϲͿŽŵƚĞĐŚ- ŶŽůŽŐŝƐĐŚĞ ŝŶŶŽǀĂƟĞ ŝŶ ƚĞ ǌĞƩĞŶ ǀŽŽƌ ŵĂĂƚƐĐŚĂƉƉĞůŝũŬĞ

ƉƌŽďůĞŵĞŶ͘ :ĂƉĂŶ ŝŶǀĞƐƚĞĞƌƚ ǀĞĞů ŝŶ ƌŽďŽƟƐĞƌŝŶŐ Žŵ ďŝũǀ͘

het gebrek aan arbeidskrachten voor de verzorging van ouderen en zieken op te vangen en het tekort aan (jonge)

СZŽďŽƚƐĞŶĐŽďŽƚƐǀĞƌƐĐŚŝůůĞŶǀĂŶĞůŬĂĂƌ͕ǁŝũŐĞďƌƵŝŬĞŶĚĞǀŽůŐĞŶĚĞĚĞĮŶŝƟĞƐǀŽŽƌŚĞƚŽŶĚĞƌƐĐŚĞŝĚ͗͞ĞŶƌŽďŽƚŝƐĞĞŶŵĂĐŚŝŶĞĚŝĞŬĂŶ

ǁŽƌĚĞŶŐĞƉƌŽŐƌĂŵŵĞĞƌĚ͕ƐĞŶƐŽƌĞŶŚĞĞŌ͕ĞŶĞĞŶďĞƉĂĂůĚĞŐƌĂĚĂƟĞǀĂŶŵŽďŝůŝƚĞŝƚŚĞĞŌǁĂĂƌĚŽŽƌĚĞƌŽďŽƚĂƵƚŽŶŽŽŵ;ǌĞůĨƐƚĂŶĚŝŐͿ

ĞĞŶƚĂĂŬŬĂŶƵŝƚǀŽĞƌĞŶ͘͟;^ƚĞŝũŶĞƚĂů͕͘ϮϬϭϲͿ͘Ŷ͗͞ĞŶĐŽďŽƚŽĨĐŽͲƌŽďŽƚ;ǀĂŶĐŽůůĂďŽƌĂƟĞǀĞƌŽďŽƚͿŝƐĞĞŶƌŽďŽƚĚŝĞŝƐŽŶƚǁŽƌƉĞŶŵĞƚ

ŚĞƚĚŽĞůŽŵĨǇƐŝĞŬĞŝŶƚĞƌĂĐƟĞƚĞŬƵŶŶĞŶŚĞďďĞŶŵĞƚŵĞŶƐĞŶŝŶĞĞŶŐĞĚĞĞůĚĞǁĞƌŬŽŵŐĞǀŝŶŐ;ĐŽͲůŽĐĂƟĞͿ͘ŝƚŝŶƚĞŐĞŶƐƚĞůůŝŶŐƚŽƚ

ĂŶĚĞƌĞƌŽďŽƚƐ͕ĚŝĞŽŶƚǁŽƌƉĞŶǌŝũŶŽŵǌĞůĨƐƚĂŶĚŝŐŵĞƚďĞƉĞƌŬƚĞ;ŽĨŐĞĞŶͿŝŶƚĞƌĂĐƟĞŵĞƚĚĞŵĞŶƐƚĞǁĞƌŬĞŶ͘͟;:ĂŶƐĞŶĞƚĂů͕͘ϮϬϭϴͿ͘

(3)

dŝũĚƐĐŚƌŝŌǀŽŽƌƚŽĞŐĞƉĂƐƚĞƌďŽǁĞƚĞŶƐĐŚĂƉϮϬϮϭ͖ϯϰ;ϯͿ ϭϬϭ

boeren. In Nederland speelt deels hetzelfde probleem in de land- en tuinbouw en dat is aanleiding om een innova- ƟĞƐĂŵĞŶǁĞƌŬŝŶŐ ŽƉ Ěŝƚ ǀůĂŬ ŽƉ ƚĞ ǌĞƩĞŶ ŵĞƚ :ĂƉĂŶ ǀŽŽƌ

ǀĞƌĚĞƌĞĚŝŐŝƚĂůŝƐĞƌŝŶŐĞŶƌŽďŽƟƐĞƌŝŶŐ;ZsK͕ϮϬϮϬͿ͘

ŝŶŶĞŶƵƌŽƉĂŵŽĞƚƚĞĐŚŶŽůŽŐŝƐĐŚĞŝŶŶŽǀĂƟĞǀĞƌĚĞƌŐĂĂŶ

dan het creëren van banen en groei. Er moet oog zijn voor het welzijn van de industriële werknemer (Breque et al., ϮϬϮϭͿ͘ Ŷ ƉƌŽĚƵĐƟĞ;ƚĞĐŚŶŽůŽŐŝĞͿ ŵŽĞƚ ĚĞ ŐƌĞŶǌĞŶ ǀĂŶ

onze planeet respecteren en in een groene economie voor- ǌŝĞŶ͘KŽŬŵŽĞƚĚĞƉƌŽĚƵĐƟĞŇĞǆŝďŝůŝƚĞŝƚǀĞƌŐƌŽŽƚǁŽƌĚĞŶŝŶ

ƟũĚĞŶǀĂŶĚŝƐƌƵƉƟĞĚŽŽƌƉƌŽĚƵĐƟĞƉƌŽĐĞƐƐĞŶƌŽďƵƵƐƚĞƌƚĞ

ŵĂŬĞŶ ;ǌŽĂůƐ ƟũĚĞŶƐ Ks/ϭϵ ƉĂŶĚĞŵŝĞ͕ ŵĂĂƌ ĚĞŶŬ ŽŽŬ

ĂĂŶ ŐĞŽƉŽůŝƟĞŬĞ ŝŶƐƚĂďŝůŝƚĞŝƚ ĞŶ ŶĂƚƵƵƌƌĂŵƉĞŶͿ͘ Ŷ ĚĂƚ

ďĞƚĞŬĞŶƚŚĞƚŝŶǌĞƩĞŶǀĂŶƚĞĐŚŶŽůŽŐŝĞĚŝĞǌŝĐŚĂĂŶƉĂƐƚĂĂŶ

de werknemer, in plaats van andersom. Daarmee wordt het ĚƌĂĂŐǀůĂŬǀŽŽƌĚŝŐŝƚĂůĞƚĞĐŚŶŽůŽŐŝĞǀĞƌŐƌŽŽƚŝŶĞĞŶƟũĚǀĂŶ

ĞǆƉŽŶĞŶƟĞůĞ ŐƌŽĞŝ ĞŶ ǀŽŽƌƚƐĐŚƌŝũĚĞŶĚĞ ŽŶƚǁƌŝĐŚƟŶŐ ǀĂŶ

ƚƌĂĚŝƟŽŶĞůĞĂƌďĞŝĚƐƉƌŽĐĞƐƐĞŶ͘

ϭ͘ϰ,ǇďƌŝĚĞƐĂŵĞŶǁĞƌŬŝŶŐŝƐĞĸĐŝģŶƚĞƌĞŶĞīĞĐƟĞǀĞƌ Mensgerichte technologie ontwikkeling betekent slim combineren van capaciteit van de mens en machine. In het geval van robots is dan de beste keuze om de kracht, precisie en snelheid van industriële robots te combineren met de vindingrijkheid, het beoordelingsvermogen en de behendigheid van menselijke werknemers. Op deze manier ŬƵŶŶĞŶ ǁĞƌŬŶĞŵĞƌƐ ƚĂŬĞŶ ŽƉ ǌŝĐŚ ŶĞŵĞŶ ĚŝĞ ŇĞǆŝďŝůŝƚĞŝƚ

vereisen, terwijl de robots taken uitvoeren waarbij hun ŬƌĂĐŚƚĞŶƐŶĞůŚĞŝĚŽƉƟŵĂĂůǁŽƌĚĞŶďĞŶƵƚ͘ŝũǀŽŽƌďĞĞůĚƚĂ- ken die veel kracht vergen, precisiewerk of eentonig werk.

ŽŽƌĚĞŚĞƌǀĞƌĚĞůŝŶŐǀĂŶƚĂŬĞŶŝƐŚĞƚǁĞƌŬĞĸĐŝģŶƚĞƌŝŶƚĞ

richten: mens en robot doen beide waar ze goed in zijn en ǀƵůůĞŶĞůŬĂĂƌĂĂŶ;ĚĞ>ŽŽǌĞĞŶĚĞ:ŽŶŐ͕ϮϬϭϲͿ͘KŶĚĞƌǌŽĞŬ

ƚŽŽŶƚĂĂŶĚĂƚƉƌŽĚƵĐƟĞƉƌŽĐĞƐƐĞŶŝŶĚĞƌĚĂĂĚƐŶĞůůĞƌ͕ĞĸĐŝ- ĞŶƚĞƌĞŶŬŽƐƚĞŶĞīĞĐƟĞǀĞƌǌŝũŶǁĂŶŶĞĞƌŵĞŶƐĞŶĞŶƌŽďŽƚƐ

ƐĂŵĞŶǁĞƌŬĞŶ͘^ŚĂŚ;ϮϬϭϭͿƚŽŽŶĚĞĂĂŶĚĂƚĚĞŝŶĂĐƟĞǀĞƟũĚ

ŝŶƉƌŽĚƵĐƟĞƉƌŽĐĞƐƐĞŶŵĞƚϴϱйǀĞƌŵŝŶĚĞƌƚǁĂŶŶĞĞƌŵĞŶ- sen samenwerken met een robot vergeleken met wanneer ze in volledig menselijke teams werken.

Samenwerking is tevens interessant omdat volledige automa- ƟƐĞƌŝŶŐůĂŶŐŶŝĞƚĂůƟũĚĚĞŐŽĞĚĞŽƉůŽƐƐŝŶŐŝƐǀŽŽƌĚĞŝŶĚƵƐƚƌŝĞ͘

ĞŝŶǀĞƐƚĞƌŝŶŐŝŶƚŽƚĂůĞĂƵƚŽŵĂƟƐĞƌŝŶŐŝƐĚƵƵƌĞŶĂůůĞĞŶĞĨ- ĨĞĐƟĞĨǁĂŶŶĞĞƌŚĞƚǌĞůĨĚĞƉƌŽĚƵĐƚĚĞĐĞŶŶŝĂůĂŶŐŬĂŶǁŽƌĚĞŶ

geproduceerd. Het idee dat de toekomst van fabricage in de ΗĚĂƌŬĨĂĐƚŽƌŝĞƐ͟ůŝŐƚ͕ǁĂĂƌŐĞĞŶƉƌŽĚƵĐƟĞŵĞĚĞǁĞƌŬĞƌƐŵĞĞƌ

ƚĞǀŝŶĚĞŶǌŝũŶ͕ůŝũŬƚĚĂĂƌŵĞĞǀŽŽƌĂůƐŶŽŐĞĞŶŝĚĞĞͲĮǆĞ;TƐƚĞƌ- ŐĂĂƌĚ͕ϮϬϭϴͿ͘sĞĞůǀĂŶǁĂƚĞƌŝŶĞĞŶŇĞǆŝďĞůĞĨĂďƌŝĞŬŐĞďĞƵƌƚ͕

ǀƌĂĂŐƚŶŽŐĂůƟũĚŽŶĚĞƌŚŽƵĚĚŽŽƌŵĞŶƐĞŶ͕ǀĞƌĞŝƐƚŵĞŶƐĞůŝũŬ

ǀĞƌŶƵŌ͕ĞŶŚĞƚǀĞƌŵŽŐĞŶŽŵƚĞůĞƌĞŶĞŶǌŝĐŚĂĂŶƚĞƉĂƐƐĞŶ

aan veranderende (markt)omstandigheden.

DĞƚ ĚĞ ŝŶƚƌŽĚƵĐƟĞ ǀĂŶ / ĞŶ / ŐĞƐƚƵƵƌĚĞ ĐŽŶǀĞƌƐĂƟŽŶĞůĞ

ƐŽŌǁĂƌĞТŽŶƚƐƚĂĂƚǁĂƚŚǇďƌŝĚĞŝŶƚĞůůŝŐĞŶƟĞУ wordt genoemd, waarbij het menselijk intellect wordt versterkt door, en doel-

&ŝŐƵƵƌϭ͘,ǇďƌŝĚĞŝŶƚĞůůŝŐĞŶƟĞ͗ŚŽĞŵĞŶƐĞŶŵĂĐŚŝŶĞƐĂŵĞŶŐĂĂŶĚĞŶŬĞŶĞŶǁĞƌŬĞŶ;ΞdEKͿ

ТĠŶǀĂŶĚĞŐƌŽŽƚƐƚĞƚĞĐŚŶŽůŽŐŝƐĐŚĞĚŽŽƌďƌĂŬĞŶǌĂůŬŽŵĞŶĂůƐŵĂĐŚŝŶĞƐĞĞŶďĞŐƌŝƉǀĂŶŶĂƚƵƵƌůŝũŬĞƚĂĂůŽŶƚǁŝŬŬĞůĞŶ;ŝŶƐŽŌǁĂƌĞƚĞƌͲ ŵĞŶ͚ŶĂƚƵƌĂůůĂŶŐƵĂŐĞƉƌŽĐĞƐƐŝŶŐ͕͛ŽŵŐĞǌĞƚŝŶĐŽŶǀĞƌƐĂƟŽŶĂůƐŽŌǁĂƌĞͿĚĂƚǀĞƌŐĞůŝũŬďĂĂƌŝƐŵĞƚĚĞŐĞŵŝĚĚĞůĚĞŵĞŶƐĞůŝũŬĞƉƌĞƐƚĂƟĞƐ

ŽƉĚĂƚǀůĂŬ͕ĚĂƚǁŝůǌĞŐŐĞŶ͕ĂůƐĐŽŵƉƵƚĞƌƐŚĞƚǀĞƌŵŽŐĞŶŬƌŝũŐĞŶŽŵĚĞĐŽŶĐĞƉƚĞŶŝŶĚĞĚĂŐĞůŝũŬƐĞĐŽŵŵƵŶŝĐĂƟĞƚƵƐƐĞŶŵĞŶƐĞŶƚĞ

ŚĞƌŬĞŶŶĞŶǁĂĂƌĚŽŽƌŚĞƚƚĞĐŚŶŝƐĐŚĞƉŽƚĞŶƟĞĞůǀŽŽƌĂƵƚŽŵĂƟƐĞƌŝŶŐŝŶǀĞƌƐĐŚŝůůĞŶĚĞƐĞĐƚŽƌĞŶĚƌĂƐƟƐĐŚǁŽƌĚƚǀĞƌŐƌŽŽƚ;ŚƵŝĞƚĂů͕͘

ϮϬϭϲͿ͘

У,ǇďƌŝĚĞŝŶƚĞůůŝŐĞŶƟĞ;,/ͿŝƐĚĞĐŽŵďŝŶĂƟĞǀĂŶŵĞŶƐĞůŝũŬĞĞŶŵĂĐŚŝŶĞͲŝŶƚĞůůŝŐĞŶƟĞ͕ǁĂĂƌďŝũůĂĂƚƐƚŐĞŶŽĞŵĚĞŚĞƚŵĞŶƐĞůŝũŬŝŶƚĞůůĞĐƚ

ƵŝƚďƌĞŝĚƚŝŶƉůĂĂƚƐǀĂŶĚĞǌĞǀĞƌǀĂŶŐƚ͘,/ŚŽƵĚƚƌĞŬĞŶŝŶŐŵĞƚŵĞŶƐĞůŝũŬĞĞǆƉĞƌƟƐĞĞŶŝŶƚĞŶƟŽŶĂůŝƚĞŝƚďŝũŚĞƚŶĞŵĞŶǀĂŶƌĞůĞǀĂŶƚĞ

ďĞƐůŝƐƐŝŶŐĞŶĞŶŚĞƚƵŝƚǀŽĞƌĞŶǀĂŶŐĞƉĂƐƚĞĂĐƟĞƐ͕ƐĂŵĞŶŵĞƚĞƚŚŝƐĐŚĞ͕ũƵƌŝĚŝƐĐŚĞĞŶŵĂĂƚƐĐŚĂƉƉĞůŝũŬĞǁĂĂƌĚĞŶ͘ĞŶĂĚƌƵŬůŝŐƚŽƉŚĞƚ

ŽƉůŽƐƐĞŶǀĂŶĐŽŵƉůĞǆĞƉƌŽďůĞŵĞŶĚŽŽƌŵŝĚĚĞůǀĂŶĞĞŶĚŽĞůďĞǁƵƐƚĞƚĂĂŬǀĞƌĚĞůŝŶŐƚƵƐƐĞŶǀĞƌƐĐŚŝůůĞŶĚĞŚĞƚĞƌŽŐĞŶĞĂůŐŽƌŝƚŵŝƐĐŚĞĞŶ

ŵĞŶƐĞůŝũŬĞĂŐĞŶƚĞŶ͘ŽǁĞůĚĞŵĞŶƐĞůŝũŬĞĂůƐĚĞŬƵŶƐƚŵĂƟŐĞĂŐĞŶƚĞŶǀĂŶĚĞƌŐĞůŝũŬĞƐǇƐƚĞŵĞŶŬƵŶŶĞŶĚĂŶƐĂŵĞŶĞǀŽůƵĞƌĞŶĚŽŽƌƚĞ

ůĞƌĞŶĞŶĞĞŶƐƵƉĞƌŝĞƵƌƌĞƐƵůƚĂĂƚŽƉƐǇƐƚĞĞŵŶŝǀĞĂƵďĞƌĞŝŬĞŶ;ĞůůĞƌŵĂŶŶĞƚĂů͕͘ϮϬϭϵͿ͘

(4)

dŝũĚƐĐŚƌŝŌǀŽŽƌƚŽĞŐĞƉĂƐƚĞƌďŽǁĞƚĞŶƐĐŚĂƉϮϬϮϭ͖ϯϰ;ϯͿ ϭϬϮ

ďĞǁƵƐƚ ǁŽƌĚƚ ŐĞĐŽŵďŝŶĞĞƌĚ ŵĞƚ͕ ŬƵŶƐƚŵĂƟŐĞ ŝŶƚĞůůŝŐĞŶƟĞ

om complexe taken of problemen op te lossen (Dellermann ĞƚĂů͕͘ϮϬϭϵͿ͘,ĞƚŝƐĚĂĂƌŽŵǀĂŶĐƌƵĐŝĂĂůďĞůĂŶŐŽŵŶĂĂƌŚĞƚ

ĂƌďĞŝĚƐƌŝƐŝĐŽ ǀĂŶ ƌŽďŽƟƐĞƌŝŶŐ ƚĞ ŬŝũŬĞŶ ǌŽǁĞů ŐĞƌŝĐŚƚ ŽƉ ĚĞ

ŚĂƌĚǁĂƌĞĂůƐĚĞƐŽŌǁĂƌĞŬĂŶƚ͘:ƵŝƐƚĚŽŽƌĚĞŝŶŶŽǀĂƟĞƐŽƉŚĞƚ

digitale vlak worden niet alleen robots maar hele bedrijfstak- ŬĞŶ ĞŶ ƉƌŽĚƵĐƟĞƉƌŽĐĞƐƐĞŶ ŐĞƚƌĂŶƐĨŽƌŵĞĞƌĚ ŽƉ ŽŶŐĞŬĞŶĚĞ

ƐĐŚĂĂů͘ĞĐŽŵƉůĞǆĞŝŶƚĞƌĂĐƟĞƚƵƐƐĞŶŵĞŶƐ͕ŵĂĐŚŝŶĞĞŶĚĞ

(digitale en fysieke) omgeving zoals TNO het voorziet in de ƚŽĞŬŽŵƐƚŝŶůŝũŶŵĞƚďŽǀĞŶƐƚĂĂŶĚĞ͕ŝƐƐĐŚĞŵĂƟƐĐŚǁĞĞƌŐĞ- ŐĞǀĞŶŝŶ&ŝŐƵƵƌϭ͘

ϭ͘ϱ,Ğƚ͚ĚĞƌĚĞ͛ďĞĞŶ͗ĞĞŶĂĐŚƚĞƌůŝŐŐĞŶĚĐůŽƵĚͲƐǇƐƚĞĞŵ

Ğ/ŝĚĞŶƟĮĐĞĞƌƚĞĞŶĚĞƌĚĞŝŶƚĞůůŝŐĞŶƚĞĂĐƚŽƌĚŝĞŝŶŐƌŝũƉƚ

in de arbeidsplaats. In het rapport ‘The future of Safety’

;/͕ϮϬϮϬͿǁŽƌĚĞŶĚƌŝĞƐŽŽƌƚĞŶŝŶƚĞůůŝŐĞŶƟĞŐĞŶŽĞŵĚĚŝĞ

ŝŶŐƌŝũƉĞŶŝŶĚĞĂĐƟǀŝƚĞŝƚĞŶǀĂŶĚĞĂƌďĞŝĚƐƉůĂĂƚƐ͕ĚŝĞǀĂŶ͗ϭͿ

Human

Environment

Machine Human information

Static information: role, qualification, experience Dynamic information: health, motion, fatigue

Machine information

State information: speed/programme/stop Warnings: collision/handling sharp objects

Environment information

Conditions: ambient conditions/break-downs Planning: workload/flow/task changes

Stop measure 1

Human information 2

Machine information 3

Optimized human-machine status 4

Safety expertise Optimized

human-machine status 4

Machine information is leveraged to encourage human to take actions 3

Human information is leveraged to control machine(s)

2

Measure is provided to securely stop the machine(s) from anywhere in work area

1

Operator(s) with basic safety expertise, e.g., Safety Basic Assessor (SBA) qualification

CSL1 CSL2 CSL3 CSL4

Collaborative safety level (CSL) System

requirement

Safety expertise

&ŝŐƵƵƌϯ͘ŽůůĂďŽƌĂƟĞǀĞŵĞŶƐͲƌŽďŽƚǀĞŝůŝŐŚĞŝĚŶŝǀĞĂƵƐ;ŽŚŝĞƚĂů͕͘ϮϬϭϴͿ

&ŝŐƵƵƌϮ͘ƌŝĞůĞĚŝŐƐǇƐƚĞĞŵǀŽŽƌǀĞŝůŝŐŚĞŝĚŝŶĚĞƚŽĞŬŽŵƐƚ;/͕ϮϬϮϬͿ

de mens, 2) de robot (lokaal) en 3) die vanuit een achterlig- gend cloud-systeem wordt geleverd (Figuur 2).

ĞŝŶƚĞůůŝŐĞŶƟĞǀĂŶĚĞŵĞŶƐŝƐƌĞůĂƟĞĨĞǀŝĚĞŶƚ͘ĞŝŶƚĞůůŝ- ŐĞŶƟĞǀĂŶĚĞƌŽďŽƚŝƐǀŽŽƌĂůŝŶŐĞďĞĚŝŶŚĂĂƌĐĂƉĂĐŝƚĞŝƚŽŵ

ĞĸĐŝģŶƚĞŚĂŶĚĞůŝŶŐĞŶƵŝƚƚĞǀŽĞƌĞŶ͕ĚĞŽŵŐĞǀŝŶŐŽŵǌŝĐŚ

heen te monitoren op basis van sensoren, en om tot een ĞīĞĐƟĞǀĞŝŶƚĞƌĂĐƟĞŵĞƚĚĞŵĞŶƐƚĞŬŽŵĞŶ͘ĞŝŶƚĞůůŝŐĞŶƟĞ

van het achterliggende cloud-systeem is er met name op ŐĞƌŝĐŚƚ Žŵ ĚĞ ƉƌŽĚƵĐƟĞ ŝŶ ǌŝũŶ ƚŽƚĂůŝƚĞŝƚ ĂĂŶ ƚĞ ƐƚƵƌĞŶ͘

ŝũǀŽŽƌďĞĞůĚ ĚŽŽƌ ƉƌŽĚƵĐƟĞƉƌŽĐĞƐƐĞŶ ŽƉ ǀĞƌƐĐŚŝůůĞŶĚĞ

ůŽĐĂƟĞƐŵĞƚĞůŬĂĂƌĂĨƚĞƐƚĞŵŵĞŶ͕ŽŵŽǀĞƌƚĞƐĐŚĂŬĞůĞŶŽƉ

ĚĞƉƌŽĚƵĐƟĞǀĂŶĞĞŶĂŶĚĞƌƉƌŽĚƵĐƚŽŵĚĂƚĚĞŬůĂŶƚǀƌĂĂŐ

veranderd is of om de HR afdeling te adviseren om ander personeel aan te nemen omdat daar een tekort aan is. Deze laatste actor, de zogenaamde ‘corporate management’ actor is op zijn eigen manier een samenwerking tussen mens

(5)

dŝũĚƐĐŚƌŝŌǀŽŽƌƚŽĞŐĞƉĂƐƚĞƌďŽǁĞƚĞŶƐĐŚĂƉϮϬϮϭ͖ϯϰ;ϯͿ ϭϬϯ

en machine maar dan is de interface geen machine maar een beeldscherm.

,Ğƚ/ŵŽĚĞůŐĞĞŌŚĞĞůƐƉĞĐŝĮĞŬĂĂŶĚĂƚĚĞǌĞĚƌŝĞŝŶƚĞůůŝ- ŐĞŶƚĞĂĐƚŽƌĞŶĐŽŶƟŶƵŽŶĚĞƌůŝŶŐŝŶĨŽƌŵĂƟĞƵŝƚǁŝƐƐĞůĞŶ͘EƵ

is uitwisseling tussen een cloud-service en een machine al ŶŝĞƚŚĞĞůĞĞŶǀŽƵĚŝŐŵĂĂƌĚĞŝŶƚĞƌĂĐƟĞŵĞƚ͚ŽŶǀŽŽƌƐƉĞůďĂƌĞ͛

mensen is helemaal een uitdaging. Om een idee te geven ŚŽĞ ĚĞ ŵĞŶƐͲŵĂĐŚŝŶĞ ŝŶƚĞƌĂĐƟĞ ŝŶ ƉƌĂŬƟũŬ ͚ŐĞƐƚĂŶĚĂĂƌĚŝ- seerd’ zou kunnen plaatsvinden hebben Dohi en collega’s

;ϮϬϭϴͿĞĞŶŝŶƚĞƌĂĐƟĞŵŽĚĞůŽŶƚǁŽƌƉĞŶŽŵĂĂŶƚĞŐĞǀĞŶĚĂƚ

er verschillende niveaus van samenwerking mogelijk is met ŽƉůŽƉĞŶĚĞ ǀĞŝůŝŐŚĞŝĚƐǀĞƌĞŝƐƚĞŶ͖ ĚĞ ǌŽŐĞŶĂĂŵĚĞ ŽůůĂďŽƌĂ- ƟǀĞ^ĂĨĞƚǇ>ĞǀĞůƐ͕ŚĞƚŵĞŶƐĞůŝũŬĞĞƋƵŝǀĂůĞŶƚǀĂŶƚĞĐŚŶŝƐĐŚĞ

Performance Levels (zie Figuur 3). Vanaf niveau 3 en 4 wordt ĚĞŝŶƚĞƌĂĐƟĞƚƵƐƐĞŶŵĞŶƐĞŶŵĂĐŚŝŶĞŐƌŽƚĞŶĚĞĞůƐŐĞƐƚƵƵƌĚ

ĚŽŽƌĚĂƚĂƐƚƌŽŵĞŶĂŅŽŵƐƟŐǀĂŶƐĞŶƐŽƌĞŶ;ďŝũǀ͘ƵŝƚŬŽŵƐƚĞŶ

ǀĂŶ ĞĞŶ ŚĂƌƚƐůĂŐƐĞŶƐŽƌ ŽƉ ĚĞ ŵĞŶƐ͕ ĂůƐ ŝŶĚŝĐĂƟĞ ǀĂŶ ǀĞƌ- ŵŽĞŝĚŚĞŝĚ͕ ŐĞĞŌ ĂƵƚŽŵĂƟƐĐŚ ĞĞŶ ƐŝŐŶĂĂů ĂĂŶ ĚĞ ŵĂĐŚŝŶĞ

om harder dan wel zachter te gaan draaien).

Ϯ͘ZŝƐŝĐŽŵĂŶĂŐĞŵĞŶƚǀŽŽƌĐŽůůĂďŽƌĂƟĞƚƵƐƐĞŶ

intelligente actoren.

Als intelligente samenwerking tussen mens en robot de ƚŽĞŬŽŵƐƚǁŽƌĚƚǀĂŶƉƌŽĚƵĐƟĞ͕ĚĂŶǀƌĂĂŐƚĚĂƚŽŵŐƌŽŶĚŝŐĞ

herziening van de veiligheidsbeheersing op diverse systeemniveaus. Met name de recente wetgeving op het vlak ǀĂŶ ŵĂĐŚŝŶĞǀĞŝůŝŐŚĞŝĚ ĞŶ ĂƌƟĮĐŝģůĞ ŝŶƚĞůůŝŐĞŶƟĞ ƐŽƌƚĞƌĞŶ

ǀŽŽƌŽƉĚĞǌĞŶŝĞƵǁĞƚŽĞŬŽŵƐƟŐĞǁĞƌŬĞůŝũŬŚĞŝĚ͘KŽŬƐƚĂŶ- daardiseringsbureaus denken hard na over de ontwikkeling van nieuwe industriestandaarden om te kunnen voldoen aan vigerende EU weten regelgeving. Maar ook de rol van de veiligheidskundige verandert om de risico’s van ŐĞĂǀĂŶĐĞĞƌĚĞ ŵĞŶƐͲƌŽďŽƚ ŝŶƚĞƌĂĐƟĞ ĂĚĞƋƵĂĂƚ ƚĞ ŬƵŶŶĞŶ

blijven beheersen en kansen voor veiligheid en gezondheid ƚĞďĞŶƵƩĞŶ͘tĞďĞŚĂŶĚĞůĞŶǌĞƐƚƵŬǀŽŽƌƐƚƵŬ͘

2.1 Machineverordening

Ğ ǀĞŝůŝŐŚĞŝĚƐŬƵŶĚŝŐĞ ŚĞĞŌ ŝŶƐƚƌƵŵĞŶƚĞŶ ŶŽĚŝŐ Žŵ ŵĂĂƚ- regelen te kunnen nemen die risico’s van geavanceerde ro- ďŽƟƐĞƌŝŶŐĞŶ/ͲŐĞƐƚƵƵƌĚĞŝŶƚĞůůŝŐĞŶƚĞĂƵƚŽŵĂƟƐĞƌŝŶŐŝŶŐĞ- ŝŶƚĞŐƌĞĞƌĚĞƉƌŽĚƵĐƟĞůŝũŶĞŶĞŶͲŬĞƚĞŶƐďĞŚĞĞƌƐďĂĂƌŵĂŬĞŶ͘

ĞǁĞƩĞůŝũŬĞŬĂĚĞƌƐŽŵĚĂƚƚĞŬƵŶŶĞŶĚŽĞŶǌŝũŶƌĞĐĞŶƚĞůŝũŬ

ŐĞǁŝũǌŝŐĚ ĚŽŽƌ ĚĞ ůĂŶĐĞƌŝŶŐ ǀĂŶ ĚĞ ĐŽŶĐĞƉƚ ǁĞƩĞŬƐƚ ǀĂŶ

ĚĞDĂĐŚŝŶĞǀĞƌŽƌĚĞŶŝŶŐ;ŝŶŵĞŝϮϬϮϭͿĚŝĞǀĞƌŐĞǌĞůĚŝƐĚŽŽƌ

ƉĂƌĂůůĞůůĞŝŶƚƌŽĚƵĐƟĞǀĂŶĚĞŶŝĞƵǁĞƌƟĮĐŝĂů/ŶƚĞůůŝŐĞŶĐĞĐƚ

;ƵƌŽƉĞĂŶ ŽŵŵŝƐƐŝŽŶ͕ ϮϬϮϭĂ ĞŶ ϮϬϮϭďͿ͘ Ğ DĂĐŚŝŶĞǀĞƌ- ŽƌĚĞŶŝŶŐ;ůĞƚŽƉ͗ŚĞƚďĞƚƌĞŌŚŝĞƌĞĞŶƚƌĂŶƐŝƟĞǀĂŶZŝĐŚƚůŝũŶ

naar Verordening, en is daarmee zonder tussenkomst van EĞĚĞƌůĂŶĚƐĞ ǁĞƩĞŶ ŬƌĂĐŚƚͿ ŝƐ ĐŽŚĞƌĞŶƚ ĂĂŶ ŚĞƚ ďƌĞĚĞƌĞ

ƵƌŽƉĞƐĞďĞůĞŝĚƚĞŶĂĂŶǌŝĞŶǀĂŶƌƟĮĐŝģůĞ/ŶƚĞůůŝŐĞŶƟĞ͘

Ğ ďĞƉĂůŝŶŐĞŶ ǀĂŶ ĚĞ ƌƟĮĐŝĂů /ŶƚĞůůŝŐĞŶĐĞ Đƚ ĚŝĞ ĚĞ

risico's adresseert die een impact hebben op de veiligheid ǀĂŶ /ͲƐǇƐƚĞŵĞŶ ǌŝũŶ ŽŶĚĞƌ ĚĞ ƚŽĞŬŽŵƐƟŐĞ ƌĞŐĞůŐĞǀŝŶŐ

voor machineproducten primair van toepassing wanneer ŚĞƚ /ͲƐǇƐƚĞŵĞŶ ďĞƚƌĞŌ ĚŝĞ ǌŝũŶ ŝŶŐĞďĞĚ ŝŶ ĞĞŶ ŵĂĐŚŝŶĞ

ŽĨ ŝŶ ǀĞŝůŝŐŚĞŝĚƐĐŽŵƉŽŶĞŶƚĞŶ͖ ĚĞǌĞ ǁŽƌĚĞŶ ĂĂŶŐĞŵĞƌŬƚ

ĂůƐŚŽŽŐƌŝƐŝĐŽƐǇƐƚĞŵĞŶ;ǌŝĞŝũůĂŐĞϭDĂĐŚŝŶĞǀĞƌŽƌĚĞŶŝŶŐ

punten 24 en 25). Wanneer het machineproduct een kunst- ŵĂƟŐĞ ŝŶƚĞůůŝŐĞŶƟĞƐǇƐƚĞĞŵ ŝŶƚĞŐƌĞĞƌƚ͕ ŵŽĞƚĞŶ ĚĞ ƌŝƐŝĐŽΖƐ

ĚŝĞƟũĚĞŶƐĚĞƌŝƐŝĐŽďĞŽŽƌĚĞůŝŶŐǁŽƌĚĞŶǀĂƐƚŐĞƐƚĞůĚ͕ŽŽŬĚĞ

ƌŝƐŝĐŽΖƐ ŽŵǀĂƩĞŶ ĚŝĞ ƟũĚĞŶƐ ĚĞ ůĞǀĞŶƐĐǇĐůƵƐ ǀĂŶ ŚĞƚ ŵĂ- chineproduct kunnen optreden als gevolg van een beoogde ĞǀŽůƵƟĞǀĂŶŚĞƚŐĞĚƌĂŐĞƌǀĂŶŽŵŵĞƚǀĞƌƐĐŚŝůůĞŶĚĞŶŝǀĞĂƵƐ

ǀĂŶĂƵƚŽŶŽŵŝĞƚĞǁĞƌŬĞŶ;Ăƌƚ͘ϮϵDĂĐŚŝŶĞǀĞƌŽƌĚĞŶŝŶŐͿ͘

dĞŶ ĂĂŶǌŝĞŶ ǀĂŶ ŵĞŶƐͲŵĂĐŚŝŶĞ ŝŶƚĞƌĂĐƟĞ ŝŶ ǌŝũŶ ĂůŐĞ- ŵĞĞŶŚĞŝĚ ǌŝũŶ Ğƌ ƚĞǀĞŶƐ ĂĚĚŝƟŽŶĞůĞ ĞŝƐĞŶ ŽƉŐĞŶŽŵĞŶ ŝŶ

ŝũůĂŐĞϯ͖Ž͘Ă͘ĂĂŶƉĂƐƐŝŶŐǀĂŶĚĞƐƐĞŶƟĞůĞsĞŝůŝŐŚĞŝĚƐͲĞŶ

'ĞǌŽŶĚŚĞŝĚƐĞŝƐĞŶŝŶΑϭ͘ϭ͘ϲŽǀĞƌĞƌŐŽŶŽŵŝĞ;ƚŽĞǀŽĞŐŝŶŐĞŶ

ƐƵďĞĞŶĨͿ͕Αϭ͘Ϯ͘ϭŽǀĞƌǀĞŝůŝŐŚĞŝĚĞŶďĞƚƌŽƵǁďĂĂƌŚĞŝĚǀĂŶ

ĐŽŶƚƌŽůĞƐǇƐƚĞŵĞŶ ĞŶ ϭ͘ϯ͘ϳ ŽǀĞƌ ƌŝƐŝĐŽΖƐ ŝŶ ǀĞƌďĂŶĚ ŵĞƚ

bewegende delen en psychologische stress.

De Machineverordening is naast deze bepalingen op diverse aspecten ingrijpend gewijzigd en vraagt een grondige bestudering van betrokken veiligheidskundigen. Met de ŝŶƚƌŽĚƵĐƟĞǀĂŶĚĞǌĞǁĞƚŐĞǀŝŶŐƐƚĞůƚĚĞhŬĂĚĞƌƐǀĂƐƚǀŽŽƌ

ĚĞ;ĚŝƌĞĐƚĞͿŝŶƚĞƌĂĐƟĞƚƵƐƐĞŶĚĞĂĐƚŽƌĞŶŵĞŶƐĞŶŝŶƚĞůůŝŐĞŶ- te machine maar de achterliggende Cloud-actor wordt niet genoemd.

2.2 AI verordening

^ŝŶĚƐ :ƵŶŝ ϮϬϭϴ ďĞƐƉƌĞĞŬƚ ĚĞ ƵƌŽƉĞƐĞ ŽŵŵŝƐƐŝĞ ƌŝĐŚ- ƟŶŐĞŶ ǀŽŽƌ ĚĞ ƚŽĞŬŽŵƐƚ ǀĂŶ ŬƵŶƐƚŵĂƟŐĞ ŝŶƚĞůůŝŐĞŶƟĞ

;/ͿŝŶƵƌŽƉĂ;ƵƌŽƉĞĂŶŽŵŵŝƐƐŝŽŶ͕ϮϬϭϵͿ͘ĞŶŽŶĚĞƌ- scheidend kenmerk van haar aanpak is het combineren van economische impulsen en ethische principes om het voordeel van AI voor de samenleving te vergroten en de risico's die aan deze technologieën zijn verbonden, te beperken. Het nieuwe voorstel voor een verordening ŽǀĞƌ ŬƵŶƐƚŵĂƟŐĞ ŝŶƚĞůůŝŐĞŶƟĞ ŝƐ ĞĞŶ ŶŝĞƵǁĞ ŵŝũůƉĂĂů

in de ontwikkeling van deze strategie en beoogt een op ƌŝƐŝĐŽΖƐŐĞďĂƐĞĞƌĚĞďĞŶĂĚĞƌŝŶŐ͖ŚŽĞŚŽŐĞƌŚĞƚƌŝƐŝĐŽǀŽŽƌ

iemands leven en integriteit door toepassing van AI, hoe strenger de regels.

De regelgeving wordt weergegeven in een piramide die wordt gevormd door vier risicocategorieën van laag tot onacceptabel (Figuur 4).

&ŝŐƵƵƌϰ͘ZŝƐŝĐŽ͛Ɛ/ŽƉǀŝĞƌŶŝǀĞĂƵƐ;ƵƌŽƉĞĂŶŽŵŵŝƐƐŝŽŶ͕ϮϬϮϭĐͿ

(6)

dŝũĚƐĐŚƌŝŌǀŽŽƌƚŽĞŐĞƉĂƐƚĞƌďŽǁĞƚĞŶƐĐŚĂƉϮϬϮϭ͖ϯϰ;ϯͿ ϭϬϰ

/Ŷ ƌĞůĂƟĞ ƚŽƚ ŽŶĚĞƌŚĂǀŝŐ ĂƌƟŬĞů ŝƐ ĚĞ ŚŽŽŐƌŝƐŝĐŽ ĐĂƚĞŐŽƌŝĞ

van belang die ingeval van robots bijv. kan verwijzen naar AI toepassingen die een veiligheidscomponent vormen.

,ĞƚŐĂĂƚĚĂŶŽŵƚŽĞƉĂƐƐŝŶŐĞŶǌŽĂůƐďĞƐĐŚƌĞǀĞŶŝŶŝũůĂŐĞϭ

van de Machineverordening, en die lijst zal in de toekomst geregeld worden bijgewerkt op basis van nieuwe systemen die de markt op komen. Dergelijke AI systemen worden on- derworpen aan een aparte conformiteitsbeoordeling door ĞĞŶ ŽŶĂĬĂŶŬĞůŝũŬĞ ĚĞƌĚĞ ƉĂƌƟũ͘ Ŷ ĚĞ / ǁĞƚ ƐƚĞůƚ ǌĞǀĞŶ

eisen, te weten:

ϭ͘Ğ/ͲĂĂŶďŝĞĚĞƌŵŽĞƚĞĞŶƌŝƐŝĐŽďĞŚĞĞƌƐǇƐƚĞĞŵŽƉǌĞƩĞŶ

en onderhouden

2. Data moet van hoge kwaliteit zijn om vooringenomen ƌĞƐƵůƚĂƚĞŶŽĨĚŝƐĐƌŝŵŝŶĂƟĞƚĞǀŽŽƌŬŽŵĞŶ

ϯ͘ƌ ŵŽĞƚ ŐĞĚĞƚĂŝůůĞĞƌĚĞ ĚŽĐƵŵĞŶƚĂƟĞ ǁŽƌĚĞŶ ǀĞƌƐƚƌĞŬƚ

om de AI-systemen te beschrijven en moet de autoritei- ten in staat te stellen om te kunnen beoordelen of de systemen voldoen aan de vereisten

ϰ͘/ŶĐŝĚĞŶƚĞŶ ŵŽĞƚĞŶ ĂƵƚŽŵĂƟƐĐŚ ŐĞůŽŐĚ ǁŽƌĚĞŶ Žŵ

traceerbaarheid van de werking van AI te waarborgen ϱ͘/ŶĨŽƌŵĂƟĞǀŽŽƌǌŝĞŶŝŶŐ ĂĂŶ ŐĞďƌƵŝŬĞƌƐ ŵŽĞƚ ƚƌĂŶƐƉĂƌĂŶƚ

zijn om hen te helpen AI-systemen te "begrijpen" en correct te gebruiken

6. Een passend niveau van menselijk toezicht moet mogelijk ǌŝũŶ ďŝũ ǌŽǁĞů ŚĞƚ ŽŶƚǁĞƌƉ ĂůƐ ďŝũ ĚĞ ŝŵƉůĞŵĞŶƚĂƟĞ ǀĂŶ

AI-systemen

7. Het ontwerp ervan moet voldoen aan de hoogste normen op het gebied van cyberbeveiliging en nauwkeurigheid 2.3 Industriestandaarden

Er zijn een groot aantal industriestandaarden die zich richten op de veiligheid van machines. Zij representeren afspra- ken tussen industriële partners over hoe de veiligheid van machines moet worden bepaald en hoe je bepaalt of dat conform de wet is. Huidige standaarden geven veel steun ĂĂŶǀĞŝůŝŐŚĞŝĚƐĞǆƉĞƌƚƐŵĂĂƌƚĞŐĞůŝũŬĞƌƟũĚǌŝũŶĞƌǀĞĞůŶŝĞƵ- ǁĞ ƐƚĂŶĚĂĂƌĚĞŶ ŶŽĚŝŐ ǀŽŽƌ ŵĞƚ ŬƵŶƐƚŵĂƟŐĞ ŝŶƚĞůůŝŐĞŶƟĞ

doordrenkte machines (IEC, 2020).

Ğ/ŐĞĞŌŝŶŚĂĂƌƌĂƉƉŽƌƚĚĞǀŽůŐĞŶĚĞĂĂŶĚĂĐŚƚƐƉƵŶƚĞŶ

voor nieuwe standaarden:

ϭ͘ŝũ ŵŽĞƚĞŶ ĚĞ ŵĞŶƐ ĐĞŶƚƌĂĂů ǌĞƩĞŶ͖ Ěŝƚ ŝƐ ŝŶ ůŝũŶ ŵĞƚ

de EU verordeningen en dat gedachtengoed wordt dus ĚŽŽƌŐĞƚƌŽŬŬĞŶŝŶŝŶƚĞƌŶĂƟŽŶĂůĞƐƚĂŶĚĂĂƌĚĞŶ

2. Standaardiseringsbureaus moeten een nieuwe groep standaarden ontwikkelen die zich richt op de conformiteitsbeoordeling van brede maatschappelijke doelen.

Daarmee beoogt de IEC de groeiende afstand tussen een terugtrekkende overheid en de industrie te verkleinen.

Een onderdeel daarvan is dat een veel bredere groep van belanghebbenden betrokken worden in standaar- diseringstrajecten, zodat een breder sociaal doel wordt gediend

ϯ͘,Ğƚ ƚƌŝƉĂƌƟƚĞ ǀĞŝůŝŐŚĞŝĚƐŵŽĚĞů ;ǌŝĞ &ŝŐƵƵƌ ϮͿ ŐĞĞŌ Ěŝ- verse aanhaakpunten voor het ontwikkelen van nieuwe industriestandaarden ten aanzien van het borgen van ǀĞŝůŝŐĞŝŶƚĞƌĂĐƟĞƚƵƐƐĞŶŵĞŶƐĞŶŵĂĐŚŝŶĞ͕ĞŶŵĂĐŚŝŶĞƐ

onderling. De Machineverordening speelt ook in op dat ƉƵŶƚĚĂĂƌǁĂĂƌǌŝũĞŝƐƚĚĂƚĚĞŽƉĞƌĂƟŽŶĞůĞĚĂƚĂǀĂŶŵĂ- chines moet worden bewaard om incidenten te kunnen analyseren

ϰ͘Ğ / ǀĞƌǁĂĐŚƚ ĚĂƚ ŝŶƚĞůůŝŐĞŶƚĞ ƐŽŌǁĂƌĞƐǇƐƚĞŵĞŶ

bewijsmateriaal zullen gaan verzamelen om te toetsen tegen digitale standaarden (machinale conformiteitstoet- sen). Daarmee wordt een vorm van ‘online assessment’

ƵŝƚŐĞǀŽĞƌĚǁĂĂƌĚŽŽƌŵĂĐŚŝŶĞƐĐŽŶƟŶƵĞǁŽƌĚĞŶŐĞĐŽŶ- troleerd

2.4 De veiligheidskundige

Voor veiligheidsmanagers betekent de digitale transfor- ŵĂƟĞĚĂƚǌŝũŶĂĂƌĞĞŶƚŽĞŬŽŵƐƚďĞǁĞŐĞŶǁĂĂƌŝŶŵĞŶƐĞŶ

niet de enige intelligente actoren op de arbeidsplaats zijn. Van hen wordt verwacht dat zij begrijpen hoe dat het risico-spectrum werkt en welke maatregelen daarvoor relevant zijn.

'ƌŽĨǁĞŐǀŽŽƌǌŝĞŶǁŝũĚƌŝĞĞǆƉĞƌƟƐĞŐĞďŝĞĚĞŶŝŶĚĞƚŽĞŬŽŵƐƚ͗

ϭ͘ĞZKĚĞƐŬƵŶĚŝŐĞ͖ĚĞǌĞĞǆƉĞƌƚǁŽƌĚƚŐĞĐŽŶĨƌŽŶƚĞĞƌĚ

met een arbeidsplaats waar drie vormen van intelligent- ƐŝĂƐĂŵĞŶǁĞƌŬĞŶĞŶǁŽƌĚƚŐĞĂĐŚƚĚĂĂƌĞĞŶZ/ΘǀŽŽƌƚĞ

kunnen (laten) maken. Voor deze expert is de Arbeids- ŽŵƐƚĂŶĚŝŐŚĞĚĞŶǁĞƚ ƌĞůĞǀĂŶƚ ŵĞƚ ĚĞ ŬĂŶƩĞŬĞŶŝŶŐ ĚĂƚ

Śŝũ ŽĨ ǌŝũ ŵĞƚ ĚĞ ŝŶƚƌŽĚƵĐƟĞ ǀĂŶ ĐŽďŽƚƐ ĞŶ ŝŶƚĞůůŝŐĞŶƚĞ

robots met een zeer complex systeem te maken krijgt ǀĂŶŐĞŢŶƚĞŐƌĞĞƌĚĞƌŽďŽƚƉƌŽĚƵĐƟĞůŝũŶĞŶƚŽƚĐŽŵƉůĞƚĞ/d

gekoppelde supply chain oplossingen

Ϯ͘Ğ ŵĂĐŚŝŶĞǀĞŝůŝŐŚĞŝĚƐĚĞƐŬƵŶĚŝŐĞ͖ ĚĞǌĞ ĞǆƉĞƌƚ ǁŽƌĚƚ

geconfronteerd met veranderende wetgeving die op bepaalde punten verzwaard wordt en wordt geacht om

͚ŚŽŽŐ ƌŝƐŝĐŽ͛ ŬƵŶƐƚŵĂƟŐĞ ŝŶƚĞůůŝŐĞŶƟĞ ŽƉ ƚĞ ŶĞŵĞŶ ŝŶ

het haar risicoanalyses. Voor deze expert levert nu de Machinerichtlijn, en straks de Machineverordening het ďĞůĂŶŐƌŝũŬƐƚĞŬĂĚĞƌŵĞƚĚĞŬĂŶƩĞŬĞŶŝŶŐĚĂƚŚŝũŽĨǌŝũǌŝĐŚ

wellicht ook moet verdiepen in de gelieerde AI wetgeving of industrie standaarden op dat vlak

ϯ͘Ğ/ǀĞŝůŝŐŚĞŝĚƐĚĞƐŬƵŶĚŝŐĞ͖ĚĞǌĞĚĞƐŬƵŶĚŝŐĞŝƐǀĂĂŬĞĞŶ

ŵĂĐŚŝŶĞǀĞŝůŝŐŚĞŝĚƐŬƵŶĚŝŐĞŵĞƚĞĞŶĚŝŐŝƚĂůĞƐƉĞĐŝĂůŝƐĂƟĞ

ŵĂĂƌ ǁĞůůŝĐŚƚ ŬƵŶŶĞŶ Ğƌ ŝŶ ĚĞ ƚŽĞŬŽŵƐƚ ƐƉĞĐŝĮĞŬĞ ĐƵƌ- sussen worden opgezet of kunnen AI-deskundigen in de productveiligheid discussie betrokken worden. Voor hem ŽĨŚĂĂƌŝƐĚĞ/ǀĞƌŽƌĚĞŶŝŶŐŚĞƚďĞůĂŶŐƌŝũŬƐƚĞǁĞƩĞůŝũŬĞ

kader. En is het vooral de uitdaging om a) de complexiteit van het totale systeem te begrijpen, en b) de borging van de productveiligheid aantoonbaar te maken middels de vereiste conformiteitsbeoordeling van als hoog risico ŐĞĐůĂƐƐŝĮĐĞĞƌĚĞ /ͲƐǇƐƚĞŵĞŶ ĚŝĞ ǌŝũŶ ŝŶŐĞďĞĚ ŝŶ ĞĞŶ

machine of die in veiligheidscomponenten zijn verwerkt 3. Conclusie en discussie

ĞĂĚŽƉƟĞǀĂŶƉƌŽĨĞƐƐŝŽŶĞůĞƐĞƌǀŝĐĞƌŽďŽƚƐǀŝŶĚƚŝŶĚĞEĞ- derlandse markt vooralsnog enkel op kleine schaal plaats (en dan voornamelijk in de maakindustrie) maar het is de ǀĞƌǁĂĐŚƟŶŐĚĂƚƌŽďŽƟƐĞƌŝŶŐĞŶĚŝŐŝƚĂůŝƐĞƌŝŶŐĂůůĞďĞĚƌŝũĨƐ- ƚĂŬŬĞŶŐĂĂƚďĞŢŶǀůŽĞĚĞŶ͘ĞƚŽƚĂůĞĂƵƚŽŵĂƟƐĞƌŝŶŐǌŽŶĚĞƌ

(7)

dŝũĚƐĐŚƌŝŌǀŽŽƌƚŽĞŐĞƉĂƐƚĞƌďŽǁĞƚĞŶƐĐŚĂƉϮϬϮϭ͖ϯϰ;ϯͿ ϭϬϱ

ƚƵƐƐĞŶŬŽŵƐƚ ǀĂŶ ŵĞŶƐĞůŝũŬĞ ǁĞƌŬŶĞŵĞƌƐ ŶŝĞƚ ƌĞĂůŝƐƟƐĐŚ͘

sĞĞů ǀĂŶ ǁĂƚ Ğƌ ŝŶ ĞĞŶ ŇĞǆŝďĞůĞ ĨĂďƌŝĞŬ ŐĞďĞƵƌƚ͕ ǀĞƌĞŝƐƚ

ŵĞŶƐĞůŝũŬǀĞƌŶƵŌ;ǀŝŶĚŝŶŐƌŝũŬŚĞŝĚ͕ŚĞƚďĞŽŽƌĚĞůŝŶŐƐǀĞƌŵŽ- gen en de behendigheid van menselijke werknemers), en het vermogen om te leren en zich aan te passen aan veranderende (markt)omstandigheden. Een hybride samenwer- ŬŝŶŐƚƵƐƐĞŶŵĞŶƐĞŶŵĂĐŚŝŶĞŝŶƉƌŽĚƵĐƟĞƉƌŽĐĞƐƐĞŶďůŝũŬƚ

ǀĞĞůĞĸĐŝģŶƚĞƌĞŶŐŽĞĚŬŽƉĞƌ͘

Voor arbeidsveiligheid vraag dat wel dat de herverdeling ǀĂŶƚĂŬĞŶŝŶŚĞƚǁĞƌŬŽŽŬĚĂĂĚǁĞƌŬĞůŝũŬĞĸĐŝģŶƚĞƌǁŽƌĚĞŶ

ingericht. Dat betekent concreet dat de mens en robot beide doen waar ze goed in zijn, elkaar aanvullen en binnen die samenwerking de mens centraal wordt gesteld. De voorspelling is dat robots de taken die saai, vies, gevaarlijk en duur zijn steeds vaker zullen gaan overnemen van de ŵĞŶƐ͘ ŝƚ ŚĞĞŌ ǀŽŽƌĚĞůĞŶ ǀŽŽƌ ǀĞŝůŝŐ ĞŶ ŐĞǌŽŶĚ ǁĞƌŬĞŶ

ŽŵĚĂƚŽŶǌĞǁĞƌŬƉůĞŬŬĞŶĚĂĂƌĚŽŽƌŝŶƉŽƚĞŶƟĞŝŶƚĞƌĞƐƐĂŶ- ƚĞƌ͕ǀĞŝůŝŐĞƌĞŶƐĐŚŽŶĞƌǁŽƌĚĞŶ͘ĞŬĂŶƐĚĂƚƌŽƵƟŶĞŵĂƟŐ

ǁĞƌŬ͕ ǌŽǁĞů ŵĂŶƵĞĞů ĂůƐ ĐŽŐŶŝƟĞĨ͕ ǁŽƌĚƚ ŽǀĞƌŐĞŶŽŵĞŶ

door technologie is het grootst. Er zal een zekere ver- ƐĐŚƵŝǀŝŶŐĞŶǀĞƌŶŝĞƵǁŝŶŐǀĂŶǁĞƌŬǌĂĂŵŚĞĚĞŶĞŶĨƵŶĐƟĞƐ

ŽŶƚƐƚĂĂŶ ŶĂĂƐƚ ĚĞ ĐƌĞĂƟĞ ǀĂŶ ǀŽůůĞĚŝŐ ŶŝĞƵǁĞ ďĂŶĞŶ ĚŝĞ

ǁĂĂƌƐĐŚŝũŶůŝũŬǀĞĞůĂƩƌĂĐƟĞǀĞƌǌƵůůĞŶǌŝũŶǀŽŽƌĚĞŵĞŶƐ͘

Het is van cruciaal belang om naar het arbeidsrisico en de ŬĂŶƐĞŶ ǀĂŶ ƌŽďŽƟƐĞƌŝŶŐ ǀŽŽƌ ǀĞŝůŝŐŚĞŝĚ ĞŶ ŐĞǌŽŶĚŚĞŝĚ ƚĞ

ŬŝũŬĞŶǌŽǁĞůŐĞƌŝĐŚƚŽƉĚĞŚĂƌĚǁĂƌĞĂůƐĚĞƐŽŌǁĂƌĞŬĂŶƚ͘

De nieuwe Machineverordening stelt strengere, aanvullen- ĚĞĞŝƐĞŶĂĂŶĚĞǌĞŵĞŶƐͲŵĂĐŚŝŶĞŝŶƚĞƌĂĐƟĞŝŶĚĞŽŶƚǁĞƌƉ- fase van de robot. Fabrikanten en ontwikkelaars van robots zullen hier dus meer en beter aandacht aan moeten gaan ďĞƐƚĞĚĞŶ͘KŽŬŶŽƌŵĂůŝƐĂƟĞŝŶƐƟƚƵƚĞŶďƵŝŐĞŶǌŝĐŚŽǀĞƌĚĞ

vraag hoe risico’s verbonden aan geavanceerde mens-robot ŝŶƚĞƌĂĐƟĞ ďĞŚĞĞƌƐƚ ŬƵŶŶĞŶ ǁŽƌĚĞŶ ďŝũǀŽŽƌďĞĞůĚ ǀŝĂ ĚĞ

ontwikkeling van nieuwe veiligheidsconcepten als Collabo- ƌĂƟǀĞ^ĂĨĞƚǇ>ĞǀĞůƐĞŶŶŝĞƵǁĞƐƚĂŶĚĂĂƌĚĞŶ;ďŝũǀ͘ǀŽŽƌ/Ϳ͘

De sluipende intocht van intelligente robots en cobots ůŝũŬƚ ŝŶ ĞĞƌƐƚĞ ŝŶƐƚĂŶƟĞ ŐĞĞŶ ŐƌŽƚĞ ƉƌŽďůĞŵĞŶ ŵĞƚ ǌŝĐŚ

mee te brengen, maar het neemt in haar kielzog een zeer complexe wereld met zich mee: meerdere intelligente actoren moeten soepel samenwerken, mensen moeten met robots en cobots communiceren en meerdere lagen ĐŽŵƉůĞǆĞƐŽŌǁĂƌĞǁŽƌĚĞŶŐĞŢŶƚƌŽĚƵĐĞĞƌĚ͘ĂƚůĞǀĞƌƚǀŽŽƌ

de meeste veiligheidskundigen op dit vlak een verzwaring ǀĂŶ ŚĞƚ ƚĂŬĞŶƉĂŬŬĞƚ ŵĞĞ ĞŶ ŝŶƚƌŽĚƵĐĞĞƌƚ ƐŽŌǁĂƌĞ ĂůƐ

risicofactor. Daarnaast introduceert het een nieuwe veiligheidsdeskundige op: de AI-veiligheidsdeskundige. Een rol ǁĂĂƌǀŽŽƌďŝũǌŽŶĚĞƌŚŽŐĞŬǁĂůŝĮĐĂƟĞͲĞŝƐĞŶƚĞǀĞƌǁĂĐŚƚĞŶ

ǌŝũŶ͘,ĞƚůŝŐƚǀŽŽƌĚĞŚĂŶĚĚĂƚŚŝĞƌƚŽĞĐĞƌƟĮĐĂƟĞƐĐŚĞŵĂ͛Ɛ

op product, proces en persoonsniveau ontwikkelt gaan worden zoals inmiddels het geval is voor cybersecurity in ĚĞh;ǌŝĞĚĞŝũůĂŐĞǀĂŶĚĞǇďĞƌƐĞĐƵƌŝƚǇĐƚ͕ZĞŐƵůĂƟŽŶ

;hͿϮϬϭϵͬϴϴϭͿ͘

Voor eindgebruikers, werknemers en wellicht ook voor de arbodeskundige is de verzwaring van de wetgeving geen

slecht nieuws: als de machine- en AI-veiligheidsdeskundi- ŐĞŶŚƵŶǁĞƌŬŐŽĞĚĚŽĞŶǌŝũŶĚĞŵĂĐŚŝŶĞƐƚĞŶƟũĚĞǀĂŶĚĞ

plaatsing inherent veilig.

Met dit betoog hebben de auteurs aangetoond dat samen- ǁĞƌŬŝŶŐƚƵƐƐĞŶŵĞŶƐĞŶƌŽďŽƚĚĞƚŽĞŬŽŵƐƚǀĂŶƉƌŽĚƵĐƟĞ

ŝƐ ;ŐĞĚƌĞǀĞŶ ĚŽŽƌ ŵĂĐƌŽͲĞĐŽŶŽŵŝƐĐŚĞ ĞŶ ƉŽůŝƟĞŬĞ ĚƌŝũĨ- veren) en dat deze om herziening van robot-gerelateerde veiligheidsbeheersing op diverse systeemniveaus vraagt.

Het goede nieuws is dat er al een aantal stappen door de

h ǌŝũŶ ŐĞǌĞƚ͘ Ğ ŝŵƉůĞŵĞŶƚĂƟĞ ŝŶ ĚĞ ƉƌĂŬƟũŬ ǀĂŶ ĚĞǌĞ

wetgevende kaders zal moeten gaan uitwijzen hoe goed ĚĞ ǀĞŝůŝŐŚĞŝĚ ŝŶ ĚĞ ƉƌĂŬƟũŬ ĚĂĂĚǁĞƌŬĞůŝũŬ ďĞŚĞĞƌƐƚ ŐĂĂƚ

worden. Het slechte nieuws is dat er een enorme complexiteit wordt geïntroduceerd met schijnbaar eenvoudige ŵĂĐŚŝŶĞƐŐĞĚƌĞǀĞŶĚŽŽƌŐĞĂǀĂŶĐĞĞƌĚĞƐŽŌǁĂƌĞŝŶǌŝĐŚǌĞůĨ

ŽƉƟŵĂůŝƐĞƌĞŶĚĞƉƌŽĚƵĐƟĞͲĞŶƚŽĞůĞǀĞƌŝŶŐƐŬĞƚĞŶƐ͘

Verantwoording

Dit onderzoek is mogelijk gemaakt door steun van het Mi- nisterie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) aan het TNO onderzoeksprogramma MAPA Arbeidsveiligheid ϮϬϮϭ͘

Literatuur

Autor DH, Levy FS, Murnane RJ. The skill content of recent

ƚĞĐŚŶŽůŽŐŝĐĂů ĐŚĂŶŐĞ͗ Ŷ ĞŵƉŝƌŝĐĂů ĞǆƉůŽƌĂƟŽŶ͘ ^^ZE

ůĞĐƚƌŽŶ : ΀/ŶƚĞƌŶĞƚ΁͘ ϮϬϬϭ͖ ĞƐĐŚŝŬďĂĂƌ ǀĂŶĂĨ͗ŚƩƉ͗ͬͬ

Ěǆ͘ĚŽŝ͘ŽƌŐͬϭϬ͘ϮϭϯϵͬƐƐƌŶ͘ϮϳϮϲϵϭ (benaderd: 4 mei ϮϬϮϭͿ

Breque M, De Nul L, Petridis A. Industry 5. 0: towards a sus- tainable, human-centric and resilient European

industry. Luxembourg, LU: European Commission,

ŝƌĞĐƚŽƌĂƚĞͲ'ĞŶĞƌĂůĨŽƌZĞƐĞĂƌĐŚĂŶĚ/ŶŶŽǀĂƟŽŶ͖ϮϬϮϭ͘

Beschikbaar vanaf: ͺ/ŶĚƵƐƚƌǇϱ͘Ϭ͘ƉĚĨ ;ĞƵƌĂŵĞƚ͘ŽƌŐͿ

;ďĞŶĂĚĞƌĚ͗ϰŵĞŝϮϬϮϭͿ

ŚĂŽ '͕ ŚĞƵŶŐ :͕ tŽŶŐ <͕ dǇƐŽŶ >͘ dŚĞ ĂƌƟĮĐŝĂů ŝŶƚĞůůŝͲ

ŐĞŶĐĞƌĞǀŽůƵƟŽŶŝŶƌĞƚĂŝůĂŶĚĐŽŶƐƵŵĞƌƉƌŽĚƵĐƚƐ͘/D

/ŶƐƟƚƵƚĞĨŽƌƵƐŝŶĞƐƐsĂůƵĞ͘:ĂŶƵĂƌǇ͖ϮϬϭϵ͘ĞƐĐŚŝŬďĂĂƌ

vanaf: ŚƩƉƐ͗ͬͬǁǁǁ͘ŝďŵ͘ĐŽŵͬ ƚŚŽƵŐŚƚͲůĞĂĚĞƌƐŚŝƉͬŝŶ- ƐƟƚƵƚĞͲďƵƐŝŶĞƐƐͲǀĂůƵĞͬƌĞƉŽƌƚͬ ĂŝͲƌĞƚĂŝůͲĐŽŶƐƵŵĞƌͲƉƌŽ- ducts;ďĞŶĂĚĞƌĚ͗ϰŵĞŝϮϬϮϭͿ

Chui M, Manyika J, Miremadi M. Where machines could

ƌĞƉůĂĐĞ ŚƵŵĂŶƐͶĂŶĚ ǁŚĞƌĞ ƚŚĞǇ ĐĂŶ͛ƚ ;ǇĞƚͿ͘ :ƵůǇ͖

ϮϬϭϲ͘ ĞƐĐŚŝŬďĂĂƌ ǀĂŶĂĨ͗ Where machines could re- place humans--and where they can’t (yet) | McKinsey

;ďĞŶĂĚĞƌĚ͗ϭϴĂƵŐƵƐƚƵƐϮϬϮϭͿ

Dellermann D, Ebel P, Söllner M, Leimeister JM. Hybrid

ŝŶƚĞůůŝŐĞŶĐĞ͘ƵƐŝŶĨƐǇƐƚĞŶŐ͘ϮϬϭϵ͖ϲϭ;ϱͿ͗ϲϯϳʹϰϯ͘

Ğ >ŽŽǌĞ D ĞŶ :͕ d͘ ZŽďŽƟƐĞƌŝŶŐ ĞŶ ĂƌďĞŝĚƐďĞůĂƐƟŶŐ

ʹZĂǌĞŶĚĞƌŽďŽƚƐ͘ƌďŽ͘ϮϬϭϲ͖;ϭϮͿ͘ĞƐĐŚŝŬďĂĂƌǀĂŶĂĨ͗

ĂƌƟŬĞůͲĚĞůŽŽǌĞĚĞũŽŶŐͲĂƌďŽͲŶƌͲϭϮͲϮϬϭϲ͘ƉĚĨ ;ŚƵŵĂŶĨĂĐ- tors.nl);ďĞŶĂĚĞƌĚ͗ϯϬĂƉƌŝůϮϬϮϭͿ

Dohi M, Okada K, Maeda I, Fujitani S, Fujita T. Proposal of

ŽůůĂďŽƌĂƟŽŶ ^ĂĨĞƚǇ ŝŶ Ă ŽĞǆŝƐƚĞŶĐĞ ŶǀŝƌŽŶŵĞŶƚ ŽĨ

,ƵŵĂŶ ĂŶĚ ZŽďŽƚƐ͘ / /ŶƚĞƌŶĂƟŽŶĂů ŽŶĨĞƌĞŶĐĞ ŽŶ

ZŽďŽƟĐƐ ĂŶĚ ƵƚŽŵĂƟŽŶ ;/ZͿ͕ ƉƉ͘ ϭϵϮϰͲϭϵϯϬ͘ ƵƐ- ƚƌĂůŝĂ͖ϮϬϭϴ͘

(8)

dŝũĚƐĐŚƌŝŌǀŽŽƌƚŽĞŐĞƉĂƐƚĞƌďŽǁĞƚĞŶƐĐŚĂƉϮϬϮϭ͖ϯϰ;ϯͿ ϭϬϲ

European Commission. Ethics Guidelines for Trustworthy

/͘ϴƉƌŝů͖ϮϬϭϵ͘ĞƐĐŚŝŬďĂĂƌǀĂŶĂĨ͗ŚƩƉƐ͗ͬͬĞĐ͘ĞƵƌŽƉĂ͘

ĞƵͬŶĞǁƐƌŽŽŵͬĚĂĞͬĚŽĐƵŵĞŶƚ͘ĐĨŵ͍ĚŽĐͺŝĚсϲϬϰϭϵ (be- ŶĂĚĞƌĚ͗ϭϴĂƵŐƵƐƚƵƐϮϬϮϭͿ

ƵƌŽƉĞĂŶ ŽŵŵŝƐƐŝŽŶ͘ DĂĐŚŝŶĞƌǇ ŝƌĞĐƟǀĞ ʹ ƌĞǀŝƐŝŽŶ͕

ƌƵƐƐĞůƐ͕ϮϭƉƌŝů͖ϮϬϮϭĂ͘ĞƐĐŚŝŬďĂĂƌǀĂŶĂĨ͗Machinery

ŝƌĞĐƟǀĞ Ͳ ƌĞǀŝƐŝŽŶ ;ĞƵƌŽƉĂ͘ĞƵͿ (benaderd: 30 april ϮϬϮϭͿ

ƵƌŽƉĞĂŶŽŵŵŝƐƐŝŽŶ͘ƌƟĮĐŝĂů/ŶƚĞůůŝŐĞŶĐĞĐƚ͕ƌƵƐƐĞůƐ͕

Ϯϭ Ɖƌŝů͖ ϮϬϮϭď͘ ĞƐĐŚŝŬďĂĂƌ ǀĂŶĂĨ͗ƌƟĮĐŝĂů ŝŶƚĞůůŝ- gence – ethical and legal requirements (europa.eu)

;ďĞŶĂĚĞƌĚ͗ϯϬĂƉƌŝůϮϬϮϭͿ

European Commission. Regulatory framework proposal on

ƌƟĮĐŝĂů/ŶƚĞůůŝŐĞŶĐĞ͘ϭ:ƵůǇ͖ϮϬϮϭĐ͘ĞƐĐŚŝŬďĂĂƌǀĂŶĂĨ͗

Regulatory framework on AI | Shaping Europe’s digital future (europa.eu);ďĞŶĂĚĞƌĚ͗ϭϴĂƵŐƵƐƚƵƐϮϬϮϭͿ

&ƌĞĞƐĞ͕ĞŬŬĞƌ&͕<ŽŽů>͕ĞŬŬĞƌZ͕ǀĂŶƐƚZ͘ZŽďŽƟƐĞƌŝŶŐ

ĞŶ ĂƵƚŽŵĂƟƐĞƌŝŶŐ ŽƉ ĚĞ ǁĞƌŬǀůŽĞƌ ʹ ďĞĚƌŝũĨƐŬĞƵǌĞƐ

ďŝũ ƚĞĐŚŶŽůŽŐŝƐĐŚĞ ŝŶŶŽǀĂƟĞƐ͘ ĞŶ ,ĂĂŐ͗ ZĂƚŚĞŶĂƵ

/ŶƐƟƚƵƵƚ͖ϮϬϭϴ͘

Haller K, Lee J, Cheung J. Meet the 2020 consumers driving

ĐŚĂŶŐĞƐ͘ /D /ŶƐƟƚƵƚĞ ĨŽƌ ƵƐŝŶĞƐƐ sĂůƵĞ͘ :ĂŶƵĂƌǇ͖

2020. Beschikbaar vanaf: Meet the 2020 consumers driving change - Why brands must deliver on omnipre- sence, agility, and sustainability (ibm.com) (benaderd ϭϴĂƵŐƵƐƚƵƐϮϬϮϭͿ

/;ϮϬϮϬͿ͘/tŚŝƚĞWĂƉĞƌ^ĂĨĞƚǇŝŶƚŚĞĨƵƚƵƌĞ͖ϮϬϮϬ͘ĞͲ schikbaar vanaf: IEC White Paper Safety in the future:2020 | IEC Webstore;ďĞŶĂĚĞƌĚϭϲĂƵŐƵƐƚƵƐϮϬϮϭͿ Jansen A, Beek D, Cremers A, Neerincx M, Middelaar J. Op- komende risico’s voor arbeidsveiligheid: werken in

ĚĞǌĞůĨĚĞƌƵŝŵƚĞĂůƐĞĞŶĐŽďŽƚ͖ϮϬϭϴ͘dEKƌĞƉŽƌƚ͕dEK

ϮϬϭϳZϭϭϰϲϯ͘

<ĞŝĚĂŶƌĞŶ͘ ^ŽĐŝĞƚǇ ϱ͘Ϭ Ͳ ŽͲĐƌĞĂƟŶŐ ƚŚĞ ĨƵƚƵƌĞ͖ ϮϬϭϲ͘

Beschikbaar vanaf: Society 5.0 {Booklet] (keidanren.

or.jp);ďĞŶĂĚĞƌĚϰŵĞŝϮϬϮϭͿ

>ĞĞ :^͕ ŚĂŽ '͕ ŚĞƵŶŐ :͘ /ŶƚĞůůŝŐĞŶƚ ĂƵƚŽŵĂƟŽŶ ĨŽƌ ĐŽŶͲ

ƐƵŵĞƌƉƌŽĚƵĐƚƐĂŶĚƌĞƚĂŝůƐƵƉƉůǇĐŚĂŝŶƐ͘/D/ŶƐƟƚƵƚĞ

ĨŽƌ ƵƐŝŶĞƐƐ sĂůƵĞ͘ DĂǇ͖ ϮϬϭϵ͘ ĞƐĐŚŝŬďĂĂƌ ǀĂŶĂĨ͗

/ŶƚĞůůŝŐĞŶƚĂƵƚŽŵĂƟŽŶĨŽƌĐŽŶƐƵŵĞƌƉƌŽĚƵĐƚƐĂŶĚƌĞƚĂŝů

supply chains | IBM ;ďĞŶĂĚĞƌĚϭϲĂƵŐƵƐƚƵƐϮϬϮϭͿ

>ƵŝŝũĨ,D͕ĞĞŬ&͘ĞƌŽďŽƚŝŶĚĞZ/͗ŚŽĞĚŽŽƌƌŽďŽƟͲ sering een nieuw arborisico ontstaat. Arbo Rendement.

ϮϬϭϳĂ͖ϭϲʹϭϳ͘

Luiijf HAM, Beek FA. Snelle opmars van robots. Beveiliging.

ϮϬϭϳď͖ϯϴʹϯϵ͘

DĂƐůŽǁƐŬŝZ͕sůĂƐďůŽŵ:͕ZƂǌĞƌ:͘ZŽďŽƟƐĞƌŝŶŐĞŶĚĞŬǁĂͲ liteit van werk. Een kennissynthese. Sociaal en Cultureel WůĂŶďƵƌĞĂƵĞŶ,ĂĂŐ͖&ĞďƌƵĂƌŝ͖ϮϬϮϭ͘

DĐĨĞĞ͕ƌǇŶũŽůĨƐƐŽŶ͘DĂĐŚŝŶĞ͕ƉůĂƞŽƌŵ͕ĐƌŽǁĚ͗,ĂƌͲ

ŶĞƐƐŝŶŐ ŽƵƌ ĚŝŐŝƚĂů ĨƵƚƵƌĞ͘ tt EŽƌƚŽŶ Θ ŽŵƉĂŶǇ͖

ϮϬϭϳ͘

DƺůůĞƌ͕'ƌĂĨ͕WĨĞŝīĞƌ<͕ŝĞůůĞƌ^͕<ƵƚǌďĂĐŚE͕ZƂŚƌŝĐŚƚ

<͘tŽƌůĚZŽďŽƟĐƐϮϬϮϬʹ^ĞƌǀŝĐĞZŽďŽƚƐ͕/&Z^ƚĂƟƐƟĐĂů

Department. Frankfurt am Main, Germany: VDMA

^ĞƌǀŝĐĞƐ'ŵď,͖ϮϬϮϬ͘

TƐƚĞƌŐĂĂƌĚ ,͘ dŚĞ &ĂĐƚŽƌǇ ŽĨ ϮϬϯϱ͘ Ϯϱ DĂƌĐŚ͖ ϮϬϭϴ͘

Beschikbaar vanaf: The factory of 2035 - Universal ZŽďŽƚƐ ŽůůĂďŽƌĂƟǀĞ ZŽďŽƚƐ ;ƵŶŝǀĞƌƐĂůͲƌŽďŽƚƐ͘ĐŽŵͿ

;ďĞŶĂĚĞƌĚϮϬŵĞŝϮϬϮϭͿ

ZsK͘/ŶŶŽǀĂƟĞƐĂŵĞŶǁĞƌŬŝŶŐ:ĂƉĂŶŽƉƚĞƌƌĞŝŶǀĂŶƌŽďŽͲ

ƟƐĞƌŝŶŐĞŶĚŝŐŝƚĂůŝƐĞƌŝŶŐŝŶŐůĂƐƚƵŝŶďŽƵǁĞŶŽƉĞŶƚĞĞůƚ͘

ϭϳũƵŶŝ͖ϮϬϮϬ͘ĞƐĐŚŝŬďĂĂƌǀĂŶĂĨ͗ĐŚƚĞƌŐƌŽŶĚĞŶͺǁĞ- ďŝŶĂƌͺ:ĂƉĂŶͺŐƌŝĨŽŽĚͺƌŽďŽƟĐƐ͘ƉĚĨ ;ƌǀŽ͘ŶůͿ (benaderd ϭϭŵĞŝϮϬϮϭͿ

^ŚĂŚ:͘&ůƵŝĚĐŽŽƌĚŝŶĂƟŽŶŽĨŚƵŵĂŶͲƌŽďŽƚƚĞĂŵƐ͘DĂƐƐĂͲ

ĐŚƵƐĞƩƐ/ŶƐƟƚƵƚĞŽĨdĞĐŚŶŽůŽŐǇ͖ϮϬϭϭ͘

Steijn W, Luiijf E, Beek D. Opkomend risico voor arbeidsvei-

ůŝŐŚĞŝĚ ĚŽŽƌ ŝŶǌĞƚ ǀĂŶ ƌŽďŽƚƐ ŽƉ ĚĞ ǁĞƌŬǀůŽĞƌ͖ ϮϬϭϲ͘

dEKƌĞƉŽƌƚ͕dEKϮϬϭϲZϭϬϲϰϯ͘

Van Est R, Kool L. Werken aan de robotsamenleving: visies

ĞŶŝŶǌŝĐŚƚĞŶƵŝƚĚĞǁĞƚĞŶƐĐŚĂƉŽǀĞƌĚĞƌĞůĂƟĞƚĞĐŚŶŽůŽŐŝĞ

ĞŶǁĞƌŬŐĞůĞŐĞŶŚĞŝĚ͕ĞŶ,ĂĂŐ͕ZĂƚŚĞŶĂƵ/ŶƐƟƚƵƵƚ͖ϮϬϭϱ͘

WRR. De robot de baas: De toekomst van werk in het

ƚǁĞĞĚĞŵĂĐŚŝŶĞƟũĚƉĞƌŬ͘ŵƐƚĞƌĚĂŵhŶŝǀĞƌƐŝƚǇWƌĞƐƐ͕

ŵƐƚĞƌĚĂŵ͖ϮϬϭϱ͘