156
Meten aan de ademhaling m.b.v. een micro.computer:
een c a s e - s t u d y o v e r de i n r i c h t i n g v a n c o m p u t e r - o n d e r s t e u n e n d e e x p e r i m e n t e n
A . t . E l l e r m e i j e r & R. H e i j e l e r U n i v e r s i t e i t van Amsterdam
Summary
Micro-computer coupled experiments will get a place in physics teaching for several reasons, and as well in chemistrg and biology teaching. Therefore, it is important to tracé which arguments should play a role and which should not, in deciding whether or not we will make use of a micro-computer. Also, it is important to find out which demands must be met by such computerized experiments.
This article describes the process of development of the spirometer- experiment. In this expriment pupils explore their own breathing, On the basis of class-room experiences the experiment was adjusted several times.
The following criteria appeared to be of great importance:
1. giving much of the initiative to the pupils;
2. transparancy of the process of measuring; • 3. interactive data-processing.
The spirometer-experiment is part of the theme 'Physics of the human body" 'of the PLON vwo-bb-projekt, a physics curriculum development project in the Netherlands.
I n l e i d i n g
De b e s c h i k b a a r h e i d van goedkope micro-computers maakt het m o g e l i j k l e e r l i n g e n k e n n i s t e l a t e n maken met een a s p e c t van modern f y s i s c h onderzoek. Immers, i n de e x p e r i m e n t e l e f y s i c a wordt momenteel b i j n a e l k e m e e t o p s t e l l i n g b e s t u u r d door een computer.
Bovendien kan de computer de p r a k t i c u m s i t u a t i e op de s c h o l e n i n twee r i c h t i n g e n v e r b e t e r e n . Bestaande e x p e r i m e n t e n kunnen worden u i t g e b r e i d en v e r b e t e r d ( b i j v . de r e g i s t r a t i e van bewegingen), nieuwe experimen- t e n komen b i n n e n h e t b e r e i k ( b i j v . s t o r a g e - s c o p e t o e p a s s i n g e n ) . Het i s dan ook b e g r i j p e l i j k d a t l e r a r e n natuurkunde e n t h o u s i a s t op deze nieuwe m o g e l i j k h e d e n r e a g e r e n (De B r u y n , 1982) en de a f g e l o p e n j a r e n a c t i e f en t a l r i j k aan de n a s c h o l i n g s c u r s u s s e n hebben deelgenomen.
157
Het p r o j e c t 'Toepassing van de m i c r o - c o m p u t e r b i j n a t u u r k u n d e - e x p e r i - menten *
D i t p r o j e c t van de U.v.A. s t e l t z i c h t e n d o e l de i n v o e r i n g van h e t z o j u i s t b e s c h r e v e n c o m p u t e r g e b r u i k op een v e r a n t w o o r d e w i j z e t e l a t e n p l a a t s v i n d e n en o n d e r s c h e i d t d a a r t o e d r i e t a k e n : n a s c h o l i n g , onderzoek en o n t w i k k e l i n g ( M u l d e r , 1986). In de e e r s t e j a r e n h e e f t het a c c e n t v o o r a l g e l e g e n op de o n t w i k k e l i n g van een a a n t a l e x p e r i m e n t e n en een AD/DA-omzetter ( H e i j e l e r , 1982) en op h e t o p z e t t e n van een nascho-
l i n g s p a k k e t d a t momenteel ondermeer b e s t a a t u i t een c u r s u s voor docen- ten van u n i v e r s i t e i t e n en NLO's ( E l l e r m e i j e r , 1984a). V a n u i t de e r v a - r i n g e n u i t de e e r s t e j a r e n van h e t p r o j e c t i s i n 198a een o n d e r z o e k s - p l a n g e f o r m u l e e r d ( E l l e r m e i j e r , 198ab). C e n t r a a l i n d i t p l a n s t a a t de wens een v i s i e t e o n t w i k k e l e n m.b.t. de v r a g e n :
i . welke l e e r d o e l e n op h e t t e r r e i n van m i c r o - e l e c t r o n i c a en p r o c e s s e n van c o m p u t e r - o n d e r s t e u n d meten behoren i n h e t havo- r e s p . vwo-program- ma t e worden opgenomen;
^ i i . op welke p l e k k e n i n h e t n a t u u r k u n d e - c u r r i c u l u m i s h e t i n s c h a k e l e n van de micro-computer b i j e x p e r i m e n t e n z i n v o l en v e r a n t w o o r d .
De eerste vraag l i g t op h e t n i v e a u van het g e h e l e n a t u u r k u n d e - c u r r i c u l u m en h e e f t z e k e r ook t e maken met de wens de b e e l d v o r m i n g van de l e e r l i n g e n m.b.t. h e t vak n a t u u r k u n d e u p - t o - d a t e t e houden. De v r a a g i s des t e d r i n g e n d e r vanwege de nieuwe b e l e i d s k a d e r s voor i n f o r - m a t i c a i n de tweede f a s e v o o r t g e z e t o n d e r w i j s ( A r v o - I , 1 9 8 6 ) en vanwege de werkzaamheden van de W.E.N. Op b a s i s van een u i t g e b r e i d e s t u d i e van l i t e r a t u u r en ( b u i t e n l a n d s e ) c u r r i c u l a en na g e s p r e k k e n met e n k e l e v a k d e s k u n d i g e n i s mei 1986 een d i s c u s s i e s t u k a f g e r o n d ( H e i j e l e r , 1986). Na c o n s u l t a t i e van een g r o t e r e groep b e t r o k k e n e n z a l i n de l o o p van 86/87 l e s m a t e r i a a l o n t w i k k e l d worden.
De tweede vraag l i g t meer op i n c i d e n t e e l n i v e a u en v r a a g t naar de r e l e v a n t e m o t i e v e n om i n een b e p a a l d e e x p e r i m e n t e l e s i t u a t i e t e be- s l u i t e n t o t de t o e p a s s i n g van een m i c r o - c o m p u t e r . D a a r n a a s t i s h e t van b e l a n g c r i t e r i a t e o n t w i k k e l e n waaraan een d e r g e l i j k e x p e r i m e n t zou moeten v o l d o e n . U i t e r a a r d z a l ook de i n v o e r i n g van een a a n t a l van deze e x p e r i m e n t e n van i n v l o e d z i j n op de b e e l d v o r m i n g van de l e e r l i n g e n o v e r h e t vak n a t u u r k u n d e , s p e c i a a l m.b.t. de e x p e r i m e n t e l e t e c h n i e k e n . M o t i e v e n voor c o m p u t e r - o n d e r s t e u n d e e x p e r i m e n t e n
In de e x p e r i m e n t e l e natuurkunde b i e d t h e t g e b r u i k van computers g r o t e m o g e l i j k h e d e n daar waar g r o t e h o e v e e l h e d e n meetgegevens v e r z a m e l d moeten worden. Voor h e t r e g i s t r e r e n van g r o o t h e d e n d i e n i e t a l t e s n e l v a r i e r e n z i j n nog w e l a l t e r n a t i e v e n : mechanische s c h r i j v e r s z i j n b i j - v o o r b e e l d t e g e b r u i k e n voor de r e g i s t r a t i e van de l u c h t d r u k en van de l u c h t v o c h t i g h e i d , en met x - t - r e c o r d e r s kunnen e l e c t r i s c h e s i g n a l e n opgetekend worden. Deze s i g n a l e n mogen geen hogere f r e q u e n t i e c o m p o n e n -
E l l e r m e i j e r & H e i j e l e r
ten b e v a t t e n dan 20-50 Hz. R e c o r d e r s z i j n e c h t e r v r i j k o s t b a a r en/of erg s p e c i f i e k , voor een t o e p a s s i n g , b r u i k b a a r . De meeste s c h o l e n b e z i t t e n ze dan ook n i e t . De l a g e p r i j z e n van m i c r o - c o m p u t e r s en hun g r o t e r e f l e x i b i l i t e i t maakt d a t t e g e n w o o r d i g i n bovengenoemde s i t u a - t i e s s t e e d s v a k e r de micro-computer wordt t o e g e p a s t . Voor h e t n a t u u r - k u n d e - o n d e r w i j s i s h e t a a n t r e k k e l i j k d a t deze nieuwe • methode van r e g i s t r a t i e b i n n e n h e t b e r e i k l i g t .
Per e x p e r i m e n t z u l l e n n a a s t de algemene m o t i v a t i e m.b.t. de b e e l d v o r - ming s t e e d s v e r s c h i l l e n d e a d d i t i o n e l e motieven een r o l s p e l e n . E n k e l e v o o r b e e l d e n van deze motieven z i j n :
- h e t m o g e l i j k maken van l e v e n s e c h t e e x p e r i m e n t e l e s i t u a t i e s , waarvan het s p i r o m e t e r - e x p e r i m e n t een v o o r b e e l d i s :
- h e t v e r b e t e r e n van bestaande e x p e r i m e n t e l e m o g e l i j k h e d e n , waarvan de f r e q u e n t e r e g i s t r a t i e van de p l a a t s van k a r r e t j e s op een l u c h t k u s - senbaan een v o o r b e e l d i s ( H e i j e l e r , 198a);
- h e t v e r r i j k e n van de l e e r s t o f op z e k e r moment met een, door g e b r u i k van de micro-computer m o g e l i j k geworden, nieuw e x p e r i m e n t ( b i j v . : s t o r a g e - s c o o p ) .
B i j de u i t e i n d e l i j k e b e s l i s s i n g w e l o f n i e t een c o m p u t e r o n d e r s t e u n d e x p e r i m e n t t o e t e passen z a l s t e e d s de d i d a c t i s c h e w e n s e l i j k h e i d bepalend moeten z i j n en n i e t de e x p e r i m e n t e l e m o g e l i j k h e i d . V a n u i t d i t s t a n d p u n t wordt ook b i n n e n h e t P r o j e c t e n k a d e r Bovenbouw Natuurkunde een samenhang v o o r g e s t a a n t u s s e n c u r r i c u l u m o n t w i k k e l i n g en de t o e p a s - s i n g van i n f o r m a t i e t e c h n o l o g i e (SLO, 1986).
De s p i r o m e t e r p r o e f i s een v o o r b e e l d van een i n een d e r g e l i j k e samen- hang o n t w i k k e l d e x p e r i m e n t . De a f d e l i n g D i d a c t i e k Natuurkunde was een van de deelnemers aan h e t VWO-bb-project van PLON, UvA en RUG. D i t p r o j e c t h e e f t t o t d o e l een t e n d e l e t h e m a t i s c h c u r r i c u l u m t e o n t w i k k e - l e n (Grundeman, 1985). Een van de c o n t e x t g e b i e d e n i s h e t e i g e n l i c - haam. B i j h e t onderwerp Ademhaling i s de c e n t r a l e a c t i v i t e i t voor de l e e r l i n g e n h e t onderzoek van de e i g e n ademhaling. A l s meetinstrument wordt d a a r b i j een s p i r o m e t e r g e b r u i k t : een a p p a r a a t waarmee de hoe- v e e l h e i d i n - en uitgeademde l u c h t c o n t i n u a l s f u n c t i e van de t i j d gemeten wordt. A a n v a n k e l i j k werd voor de r e g i s t r a t i e een x - t - s c h r i j v e r g e b r u i k t . B i j deze p r o e f l e e k h e t g e b r u i k van een micro-computer voor de r e g i s t r a t i e van de ademhalingsbewegingen g e s c h i k t . Vanaf 1982 i s aan de o n t w i k k e l i n g van deze p r o e f gewerkt, w a a r b i j s t e e d s nieuwe v e r s i e s werden o n t w i k k e l d mede op b a s i s van e r v a r i n g e n met l e e r l i n g e n . In h e t v e r v o l g van d i t a r t i k e l wordt een b e s c h r i j v i n g gegeven van de o n d e r w i j s s i t u a t i e en h e t e x p e r i m e n t , d i e momenteel i n de k l a s kunnen worden a a n g e t r o f f e n . Daarna wordt h e t o n t w i k k e l p r o c e s b e s c h r e v e n . Aan het e i n d van h e t a r t i k e l worden c o n c l u s i e s g e t r o k k e n m.b.t. de i n - r i c h t i n g van d e r g e l i j k e computer-ondersteunde e x p e r i m e n t e n .
159
B e s c h r i j v i n g van de o n d e r w i j s s i t u a t i e
Voor h e t vwo-bb thema L i j f w e r k z i j n 15 l e s u r e n aan h e t b e g i n van de v i e r d e k l a s b e s c h i k b a a r . Het thema b e s t a a t u i t een 5 - t a l onderwerpen, waarvan Ademhaling e r een i s . Na 2 i n l e i d e n d e l e s s e n w a a r i n de l e e r - l i n g e n z i c h oriënteren op de v e r s c h i l l e n d e onderwerpen, s p l i t s t de k l a s i n 5 groepen van 4-6 l e e r l i n g e n . Een groep b e s t e e d t 6 l e s s e n aan de b e s t u d e r i n g van een van de v i j f onderwerpen. H i e r n a v o l g e n e r p r e s e n t a t i e s van de v e r s c h i l l e n d e groepen aan de r e s t van de k l a s , en aan h e t e i n d van h e t thema wordt een a f s l u i t e n d p r o e f w e r k afgenomen
( S c h r i j f g r o e p Nijmegen, 1983a en 1983b). B i j h e t onderwerp Ademhaling gaat h e t e r v o o r a l om d a t de l e e r l i n g e n door e i g e n onderzoek wat t e weten komen o v e r h e t f u n c t i o n e r e n van de l o n g e n en o v e r de d a a r v o o r kenmerkende g r o o t h e d e n .
De e x p e r i m e n t e n met de s p i r o m e t e r
Na een i n l e i d e n d e p r o e f w a a r i n uitgeademde l u c h t onder een aanvanke- l i j k g e h e e l met w a t e r g e v u l d e omgekeerde m a a t c y l i n d e r wordt g e b l a z e n , werken de l e e r l i n g e n gedurende v i e r l e s s e n met de s p i r o m e t e r .
A l l e r e e r s t wordt de s p i r o m e t e r z e l f b e s c h r e v e n ( z i e f i g . 1 ) . Deze b e s t a a t u i t een aan de b o v e n z i j d e g e s l o t e n ronde b u i s ( k l o k ) . De r u i m t e onder de k l o k i s a f g e s l o t e n d.m.v. een w a t e r k e r i n g . Door een t w e e t a l v e r b i n d i n g s s l a n g e n wordt i n - en uitgeademd, waardoor de k l o k op en neer beweegt. Met b e h u l p van een p o t e n t i o m e t e r wordt de beweging van de k l o k omgezet i n een e l e c t r i s c h e s p a n n i n g , d i e v e r v o l g e n s met een x - t - s c h r i j v e r o f een m i c r o - c o m p u t e r wordt g e r e g i s t r e e r d .
Na de b e s c h r i j v i n g van de s p i r o m e t e r en h e t l a t e n z i e n van een paar F i g . 1 : S p i r o m e t e r F i g . 2 : V o o r b e e l d van een s p i r o g r a m
E l l e r m e i j e r & H e i j e l e r
v o o r b e e l d e n van spirogrammen met e n k e l e van de b e l a n g r i j k s t e l o n g v o - l u m i n a ( z i e f i g . 2 ) , wordt de meetmethode u i t e e n g e z e t . De t e meten g r o o t h e i d (de v o l u m i n a van i n - en uitgeademde l u c h t ) wordt d.m.v. een t r a n s d u c e r (de p o t e n t i o m e t e r ) omgezet i n een e l e c t r i s c h s i g n a a l . De tweede s t a p i s . h e t omzetten van de e l e c t r i s c h e s p a n n i n g i n codes ( g e t a l l e n ) d i e de computer i n g e v o e r d kunnen worden. De voor d i t expe- riment g e b r u i k t e AD-omzetter i s u i t g e v o e r d met een d e c i m a a l d i s p l a y , z o d a t goed d u i d e l i j k i s welke f u n c t i e de AD-omzetter h e e f t , en welke i n f o r m a t i e de computer i n g a a t . M.b.v. een i j k i n g moet worden v a s t g e - l e g d hoe de door de AD-omzetter geproduceerde g e t a l l e n (0-255) samen- hangen met h e t t e meten volume.
In de e e r s t e p r a c t i c u m o p d r a c h t v o e r e n de l e e r l i n g e n een ijkmeting u i t zonder d a a r b i j de computer t e g e b r u i k e n . De l e e r l i n g e n maken een g r a f i e k van de g e t a l l e n van de AD-omzetter voor 6 v e r s c h i l l e n d e s t a n - den van de s p i r o m e t e r k l o k . U i t de h e l l i n g van de g r a f i e k b e p a l e n ze de e v e n r e d i g h e i d s f a c t o r . Deze i j k i n g i s m o g e l i j k d a n k z i j de a a n w e z i g h e i d van h e t d i s p l a y op de AD-omzetter.
In de tweede p r a c t i c u m l e s wordt gewerkt met de c o m p l e t e o p s t e l l i n g . De l e e r l i n g e n k r i j g e n nu t e maken met het b e s t u r e n van en communiceren met h e t programma. Na h e t i n s c h a k e l e n van de computer v e r s c h i j n t op het b e e l d s c h e r m een menu met a l s k e u z e m o g e l i j k h e d e n : 1) de i j k i n g ; 2) s p i r o g r a m opnemen;
3) opnemen van meerdere spirogrammen; a) v e r w e r k i n g en 5) programma v e r l a t e n .
De l e e r l i n g e n doen nogmaals een i j k m e t i n g . De t i j d d i e nu h i e r v o o r n o d i g i s , i s s l e c h t s e n k e l e m i n u t e n . Het programma v r a a g t de k l o k van de s p i r o m e t e r a c h t e r e e n v o l g e n s i n de s t a n d e n 11, 21, .., 61 t e b r e n - gen. Op h e t scherm worden daarna de gemeten waarden i n g r a f i e k v o r m getoond samen met de b e s t e r e c h t e door de meetpunten. Ook de even- r e d i g h e i d s f a c t o r wordt a f g e d r u k t ; d i e kan worden v e r g e l e k e n met de e e r d e r door de l e e r l i n g e n b e p a a l d e waarde.
Na de i j k i n g wordt i n de v o l g e n d e o p d r a c h t de rustademhaling be- s t u d e e r d . De kenmerkende g r o o t h e d e n h i e r v o o r z i j n : h e t ademvolume (AV), de a d e m f r e g u e n t i e ( f ) , en h e t ademminuutvolume (AMV). Met menu- keuze 2 wordt een s p i r o g r a m opgenomen. Het programma v r a a g t v o o r a f h o e v e e l metingen e r per seconde gedaan moeten worden (de s a m p l e - r a t e ) en hoe l a n g de m e t i n g moet gaan d u r e n . De l e e r l i n g e n - i n s t r u c t i e g e e f t aan welke waarden voor deze m e t i n g gekozen kunnen worden: 10 metingen per seconde, meetduur 40 s. Nadat op h e t b e e l d s c h e r m een a s s e n s t e l s e l met s c h a a l v e r d e l i n g i s getekend en de p r o e f p e r s o o n gereed i s , kan de m e t i n g g e s t a r t worden. Het s p i r o g r a m wordt nu zonder merkbare t i j d v e r - t r a g i n g op h e t scherm opgetekend. De l e e r l i n g b e s l i s t nu o f de meting goed i s en v e r w e r k t kan worden, o f dat de m e t i n g opnieuw moet. Om m.b.v. h e t verwerkingsprogramma de g r o o t h e d e n w a a r i n j e geïnteresseerd bent t e b e p a l e n ( h i e r : AV, f , AMV), wordt v e e l a c t i e van de g e b r u i k e r
161
v e r l a n g d . AV en f worden b e p a a l d aan de hand van de maxima en minima i n h e t s p i r o g r a m . Deze maxima en minima moeten door de l e e r l i n g z e l f i n de g r a f i e k worden aangewezen. AV, f en AMV worden v e r v o l g e n s door het programma b e r e k e n d , w a a r b i j , de b e r e k e n i n g s w i j z e s t e e d s d u i d e l i j k wordt aangegeven. Deze w i j z e van v e r w e r k i n g b e t e k e n t d a t de l e e r l i n g moet weten hoe de te bepalen grootheden u i t het spirogram a f g e l e i d kunnen worden; a l l e e n dan worden de c o r r e c t e waarden gevonden.
De e e r s t e k e e r k o s t een goede b e p a l i n g van f , AV en AMV nog b e h o o r l i j k wat t i j d : 10-15 min. H e r h a l i n g van d e z e l f d e m e t i n g met de andere
l e e r l i n g e n van de g r o e p , gaat s n e l l e r : 5 min. per l e e r l i n g . De l e e r - l i n g e n hebben v o l d o e n d e t i j d o v e r om de r e s u l t a t e n t e v e r g e l i j k e n en na t e denken o v e r m o g e l i j k e v e r k l a r i n g e n voor de o n d e r l i n g e v e r s c h i l - l e n .
De derde en v i e r d e l e s wordt gekeken naar l o n g v o l u m i n a d i e samenhangen met maximale prestaties. VC ( v i t a l e c a p a c i t e i t ) , IRV en ERV ( i n s p i r a - t o i r r e s p . e x p i r a t o i r r e s e r v e volume) worden gemeten. E l k van deze g r o o t h e d e n i s t e b e p a l e n u i t h e t s p i r o g r a m a l s een v o l u m e v e r s c h i l t u s s e n twee punten. Het opnemen van deze spirogrammen g e b e u r t met a a n g e p a s t e s a m p l e - r a t e en meetduur. Het verwerkingsprogramma s t e l t de l e e r l i n g i n s t a a t om i n h e t s p i r o g r a m op h e t b e e l d s c h e r m twee punten aan t e w i j z e n , waarna h e t v o l u m e v e r s c h i l e r t u s s e n wordt aangegeven.
Het verwerkingsprogramma i s h i e r een g e r e e d s c h a p , d a t de l e e r l i n g op de j u i s t e w i j z e moet g e b r u i k e n . De bovenbesproken l o n g v o l u m i n a z i j n a l l e s t a t i s c h e g r o o t h e d e n . Twee dynamische g r o o t h e d e n d i e i e t s zeggen over de e l a s t i c i t e i t van de l o n g e n en o v e r de l u c h t w e e r s t a n d 'in de l u c h t w e g e n z i j n de i n - en e x p i r a t o i r e s e c o n d e c a p a c i t e i t e n (ISC en ESC): de h o e v e e l h e i d l u c h t d i e i n één seconde maximaal i n - r e s p . uitgeademd kan worden. Na deze ademhalingsbewegingen g e r e g i s t r e e r d t e hebben, i s e r een v e r w e r k i n g m o g e l i j k h e i d w a a r b i j een 1-seconde i n t e r - v a l o v e r h e t s p i r o g r a m geschoven kan worden. Ook i n d i t g e v a l wordt het v o l u m e v e r s c h i l op h e t scherm aangegeven.
In h e t l a a t s t e e x p e r i m e n t l e v e r t de p r o e f p e r s o o n vóór de m e t i n g een f l i n k e i n s p a n n i n g en wordt o n d e r z o c h t wat de i n v l o e d d a a r v a n i s op f, AV en AMV. Met t u s s e n p o z e n van s t e e d s 15 seconden worden 4 s p i r o g r a m - men opgenomen. Na u i t w e r k i n g van de 4 spirogrammen i s t e z i e n hoe f, AV en AMV na de i n s p a n n i n g weer d a l e n i n de r i c h t i n g van hun r u s t w a a r - den.
Na a f l o o p van de e x p e r i m e n t e n wordt i n g e g a a n op de i n t e r p r e t a t i e en de s i g n i f i c a n t i e ,van de gemeten g r o o t h e d e n . De gemeten waarden k r i j g e n b e t e k e n i s door ze t e v e r g e l i j k e n met r e f e r e n t i e w a a r d e n . E r worden i n het l e s m a t e r i a a l v e r g e l i j k i n g e n gegeven voor d i v e r s e l o n g g r o o t h e d e n , met l i c h a a m s l e n g t e , l e e f t i j d en g e s l a c h t a l s p a r a m e t e r s . T i j d e n s het p r a c t i c u m hebben de l e e r l i n g e n r e e d s g e z i e n d a t e r van p e r s o o n t o t p e r s o o n b e h o o r l i j k e v e r s c h i l l e n kunnen z i j n .
E l l e r m e i j e r & H e i j e l e r
Het o n t w i k k e l p r o c e s van h e t s p i r o m e t e r - p r a c t i c u m
Voor h e t r e g i s t r e r e n van de spirogrammen werd a a n v a n k e l i j k g e b r u i k gemaakt van een x - t - s c h r i j v e r . B i j h e t o n t w i k k e l e n van de v e r s i e met de micro-computer z i j n de meeste l e e r d o e l e n gehandhaafd. Van de l e e r - l i n g wordt na de p r a c t i c u m l e s s e n h e t volgende verwacht. H i j / z i j moet a. weten welke l o n g v o l u m i n a voor h e t f u n c t i o n e r e n van de l o n g e n van
b e l a n g z i j n ;
b. weten op welke w i j z e en met welke i n s t r u m e n t e n d i e grootheden gemeten kunnen worden;
c. weten wat j e i n f e i t e r e g i s t r e e r t met een s p i r o m e t e r , n a m e l i j k v o l u m i n a i n - en uitgeademde l u c h t ;
d. u i t een s p i r o g r a m de grootheden u i t a. kunnen b e p a l e n ;
e. een i d e e k r i j g e n wat t y p i s c h e waarden z i j n voor de d i v e r s e g r o o t h e - den en wat hun s p r e i d i n g van persoon t o t p e r s o o n kan z i j n ;
f. g e l e e r d hebben op welke e x p e r i m e n t e l e d e t a i l s g e l e t moet worden om een goede m e t i n g t e doen;
g. weten welke stappen n o d i g z i j n om h e t met de s p i r o m e t e r gemeten volume i n een computer t e kunnen i n v o e r e n ;
h. b e g r i j p e n waarom een i j k m e t i n g n o d i g i s en wat de b e t e k e n i s i s van de i j k f a c t o r ;
i . weten d a t b i j c o m p u t e r - r e g i s t r a t i e aangegeven moet worden h o e v e e l maal p e r seconde gemeten moet worden en waar d i e keuze van a f h a n g t . U i t de d o e l e n b., d. en f . b l i j k t d a t we e r a a n h e c h t e n , d a t de l e e r - l i n g e n n i e t a l l e e n de d e f i n i t i e van de l o n g v o l u m i n a kennen ( a . ) , maar ook a l l e r l e i o p e r a t i o n e l e k e n n i s b e z i t t e n n o d i g om ze t e b e p a l e n . De punten g. en i . z i j n s p e c i f i e k voor h e t g e b r u i k van een computer voor r e g i s t r a t i e . B i j g e b r u i k van de x - t - s c h r i j v e r z i j n w e l p a r a l l e l l e n h i e r v o o r aan t e geven, b i j v o o r b e e l d i . p . v . de s a m p l e - r a t e ( i . ) de s n e l h e i d waarmee h e t p a p i e r l o o p t .
Met h e t l e e r p a k k e t moesten bovengenoemde d o e l e n b e r e i k t kunnen worden, maar b o v e n d i e n moest een goed b e e l d gegeven worden van de m o g e l i j k h e - den van een computer i n m e e t s i t u a t i e s . D i t l e i d d e t o t de volgende u i t g a n g s p u n t e n :
1. Het programma i s menu g e s t u u r d .
2. De m e t i n g moet n i e t v o l a u t o m a t i s c h gebeuren: v e e l i n t e r a c t i e i s n o d i g met de g e b r u i k e r b i j de b e p a l i n g van de g r o o t h e d e n u i t de m e t i n g .
3. Het i n z i c h t e l i j k maken van h e t meetproces.
Ad 1. Door t e k i e z e n voor m e n u s t u r i n g , wordt h e t i n i t i a t i e f aan de g e b r u i k e r g e l a t e n . D i t i n t e g e n s t e l l i n g t o t een opzet w a a r b i j de g e b r u i k e r a u t o m a t i s c h l a n g s a l l e o p d r a c h t e n gevoerd wordt en s t e e d s r e a g e e r t op vragen van h e t programma. Door de keuze voor m e n u s t u r i n g wordt de l e e r l i n g r e g e l m a t i g t o t nadenken over h e t v e r v o l g gedwongen.
Ad Om de i n h o u d e l i j k e a s p e c t e n - met name punt d. - u i t de v e r f t e l a t e n komen, moet de l e e r l i n g z e l f met de m e t i n g aan de gang kunnen.
163 Ademhaling W i j kozen voor een g r a f i s c h e i n t e r a c t i e v o r m w a a r b i j de l e e r l i n g m.b.v.
c u r s o r t o e t s e n i n de g r a f i e k ( h e t s p i r o g r a m ) moet aangeven w e l k e meet- punten voor de t e b e p a l e n g r o o t h e i d g e b r u i k t moeten worden. Het u i t l e - zen van gegevens en h e t omrekenen naar volume en t i j d wordt de g e b r u i - k e r u i t handen genomen. Hoewel de computer z e e r w e l i n s t a a t i s om v o l a u t o m a t i s c h d i r e c t e i n d r e s u l t a t e n t e geven en d i t ook b i j p r o f e s - s i o n e l e t o e p a s s i n g e n z e k e r z a l gebeuren, i s b i j e d u c a t i e f g e b r u i k vaak een s t a p t e r u g geboden.
M }j_ moet g e z o r g d worden voor een o p t i m a l e r e l a t i e t u s s e n de g r o o t h e i d d i e gemeten wordt en hetgeen de computer aan meetgegevens p r e s e n t e e r t . D i t kan onder meer b e r e i k t worden door g e l i j k t i j d i g met de m e t i n g de gemeten g r o o t h e i d op h e t b e e l d s c h e r m weer t e geven en door de f u n c t i e van de hardware d i e t u s s e n meetapparaat en computer z i t (de i n t e r f a c e ) a a n s c h o u w e l i j k t e maken.
Op b a s i s van bovengenoemde u i t g a n g s p u n t e n werd midden 1982 de e e r s t e v e r s i e van h e t programma voor de A p p l e I I o n t w i k k e l d . De bestaande l e e r l i n g e n - i n s t r u c t i e werd aangepast aan de v e r a n d e r d e w i j z e van r e g i - s t r e r e n . De e e r s t e v e r s i e hebben we u i t g e p r o b e e r d door een t i e n t a l l e e r l i n g e n ( e i n d 3e en 4e k l a s ) op ons i n s t i t u u t de e x p e r i m e n t e n t e l a t e n u i t v o e r e n . Van deze 10 l e e r l i n g e n hadden v i e r h e t s p i r o m e t e r - p r a c t i c u m a l e e r d e r op hun s c h o o l i n h e t kader van h e t thema L i j f w e r k gedaan met een x - t - s c h r i j v e r . De andere z e s hebben zowel de x - t - s c h r i j v e r v e r s i e a l s de micro-computer v e r s i e op h e t i n s t i t u u t u i t g e - v o e r d . Met deze t e s t hebben we g e p r o b e e r d een antwoord t e k r i j g e n op de v o l g e n d e v r a g e n :
1. Hoe i s de o v e r a l l i n d r u k : kunnen de l e e r l i n g e n met h e t p a k k e t u i t de v o e t e n , b l i j v e n ze g e m o t i v e e r d voor h e t p r a c t i c u m ?
2. Wat s c h o r t e r i n t e c h n i s c h o p z i c h t aan met name het programma, i s h e t programma l e e r l i n g v r i e n d e l i j k en l e e r l i n g p r o o f ?
3. B e r e i k e n de l e e r l i n g e n de d o e l s t e l l i n g e n van h e t p r a c t i c u m ; op w e l k e punten i s v e r b e t e r i n g w e n s e l i j k ?
U i t de o b s e r v a t i e s t i j d e n s de u i t v o e r i n g en u i t de g e s p r e k k e n met de l e e r l i n g e n na a f l o o p van h e t p r a c t i c u m b l e e k d a t de l e e r l i n g e n het p r a c t i c u m e r g l e u k vonden. Ze waren c o n t i n u aan h e t werk en e r was n i e t o f n a u w e l i j k s een moment van v e r s l a p p i n g van hun a a n d a c h t . Het omgaan met h e t programma hadden ze v r i j s n e l onder de k n i e , ondanks het f e i t d a t ze geen e n k e l e v o o r a f g a a n d e e r v a r i n g met computers had- den. Na een minuut o f 20 kennen ze de s t u c t u u r en de v r a a g s t e l l i n g e n van h e t programma en wordt e r wat de b e s t u r i n g van h e t programma b e t r e f t a l e n i g s z i n s r o u t i n e m a t i g g e h a n d e l d .
De o b s e r v a t i e s l e v e r d e n een l i j s t met punten op waar h e t programma v e r b e t e r i n g b e h o e f d e . Deze hadden v o o r a l b e t r e k k i n g op de l a y - o u t van t e k s t e n op h e t b e e l d s c h e r m , op de r e d a c t i e van v r a a g s t e l l i n g e n d i e soms o n d u i d e l i j k b l e e k , alsmede op de antwoorden d i e de computer van de l e e r l i n g e n v e r w a c h t t e . D a a r n a a s t deed h e t programma i n e n k e l e s i t u a t i e s n i e t wat h e t had moeten doen.
164 Na a f l o o p z e i d e n de l e e r l i n g e n t e v i n d e n , d a t door h e t g e b r u i k van de computer n i e t g o e d u i t de v e r f k o m t hoe s o m m i g e g r o o t h e d e n u i t h e t s p i r o g r a m b e p a a l d k u n n e n w o r d e n . Ze z e i d e n e r niét z e k e r v a n t e z i j n o f ze z e l f , zonder h u l p van de computer, u i t een s p i r o g r a m de g r o o t h e - den z o u d e n k u n n e n b e p a l e n . D i t g o l d met name v o o r de b e p a l i n g v a n f , AV e n AMV.
De l e e r l i n g e n vonden de u i t v o e r i n g met de computer w e l v e e l p r e t t i g e r dan d i e met de x - t - s c h r i j v e r . A l s p l u s p u n t e n v a n de m i c r o - c o m p u t e r werden genoemd:
i . de r e g i s t r a t i e met de m i c r o - c o m p u t e r v e r l o o p t t e c h n i s c h b e t e r : met de s c h r i j v e r g i n g vaak t i j d v e r l o r e n doordat h e t p e n n e t j e n i e t w i l d e s c h r i j v e n en de i n s t e l l i n g v e r l i e p ;
i i . de g r o t e r e efficiëntie: de i j k m e t i n g met de x - t s c h r i j v e r d u u r t i n c l u s i e f de u i t w e r k i n g t e n m i n s t e 30 m i n u t e n , z o d a t i n d e z e l f d e l e s n a u w e l i j k s t i j d i s voor h e t opnemen van spirogrammen. Met de computer i s de i j k m e t i n g e e n k w e s t i e v a n m i n u t e n . Ook b l i j k t , d o o r d a t de o m s l a c h t i g e o m r e k e n i n g naar v o l u m i n a n i e t z e l f h o e f t t e worden u i t g e - v o e r d , i n e e n l e s b i j m e e r d e r e l e e r l i n g e n l o n g v o l u m i n a g e m e t e n t e kunnen worden d i e d a a r d o o r ook meteen o n d e r l i n g t e v e r g e l i j k e n z i j n . Midden 1 9 8 3 w e r d d o o r o n s e e n t w e e d e v e r s i e o n t w i k k e l d v o o r de Commodore-64. De g r a f i s c h e m o g e l i j k h e d e n v a n de Commodore-64 z i j n u i t g e b r e i d e r d a n d i e v a n de A p p l e . E e n b e t e r e l a y - o u t v a n t e k s t - p a g i n a ' s i s m o g e l i j k , meerdere g r a f i s c h e schermen z i j n b e s c h i k b a a r en er i s e e n b e t e r e g r a f i s c h e i n t e r a c t i e m o g e l i j k d.m.v. z o g e n a a m d e s p r i t e s .
De b e l a n g r i j k s t e v e r a n d e r i n g e n d i e we hebben a a n g e b r a c h t , z i j n : - de g r a f i e k wordt g e l i j k t i j d i g met de m e t i n g meegetekend;
- de b e p a l i n g v a n f , AV en AMV u i t e e n s p i r o g r a m v e r e i s t meer a c t i e van de g e b r u i k e r en de b e r e k e n i n g e n d i e h e t p r o g r a m m a d a a r n a d o e t worden u i t g e b r e i d e r op h e t scherm u i t g e s c h r e v e n ;
- de l a y - o u t i s v e r b e t e r d , o.m. d o o r b e t e r e t e k s t p a g i n a ' s e n s c h a a l - v e r d e l i n g en g e t a l l e n b i j de assen;
- i n de l e e r l i n g e n - i n s t r u c t i e i s aan h e t b e g i n van h e t p r a c t i c u m een opdracht opgenomen w a a r i n zonder g e b r u i k van de computer m.b.v. h e t d i s p l a y op de AD-omzetter door de l e e r l i n g z e l f een b e p a l i n g van de i j k f a c t o r w o r d t gedaan.
Op t w e e v a n de s c h o l e n d i e n a j a a r 1983 L i j f w e r k g e b r u i k t e n , z i j n gedurende e n k e l e l e s s e n o b s e r v a t i e s u i t g e v o e r d . In h e t algemeen l i e p het p r a c t i c u m goed. De groepen waren c o n t i n u met h e t p r a c t i c u m b e z i g . Een g r o e p b e s t a a n d e u i t t w e e m e i s j e s en e e n j o n g e n f u n c t i o n e e r d e s l e c h t . De j o n g e n beschouwde z i c h a l s c o m p u t e r d e s k u n d i g e , maar b r a c h t er d o o r e e n s l e c h t e v o o r b e r e i d i n g j u i s t w e i n i g v a n t e r e c h t . H i j
f r u s t r e e r d e h e t w e r k e n i n de g r o e p d o o r o n d e r meer b e z i g t e z i j n met het ' u i t p r o b e r e n " v a n h e t p r o g r a m m a . D o o r de a a n w e z i g h e i d v a n een computer i s h e t gevaar b l i j k b a a r g r o o t dat een g r o e p s l i d met computer-
Ademhaling e r v a r i n g a l l e s naar z i c h t o e t r e k t . E r v a r i n g b l i j k t i n d i t g e v a l e e r d e r een gevaar dan een v o o r d e e l . Op d i t punt i s e x t r a waakzaamheid van de docent geboden. T i j d e n s de p r a c t i c a werd n i e t vaak de h u l p van de docent i n g e r o e p e n ; de i n s t r u c t i e s b l i j k e n v o l d o e n d e d u i d e l i j k t e z i j n . Met h e t programma waren eveneens w e i n i g problemen. De i n f o r m a t i e op h e t scherm i s b e g r i j p e l i j k en t e c h n i s c h b l e e k h e t programma a a r d i g l e e r l i n g p r o o f t e z i j n . De e n i g e h i n d e r l i j k e t e c h n i s c h e t e k o r t k o m i n g b l i j k t h e t l a d e n van h e t programma v a n a f c a s s e t t e t e b e t r e f f e n : d i t k o s t c a . 7 m i n u t e n . Een e n k e l e k e e r m i s l u k t e h e t l a d e n , waardoor opnieuw 7 minuten v e r l o r e n g i n g .
Een i n d r u k van wat de l e e r l i n g e n g e l e e r d hebben, k r e g e n we door h e t b i j w o n e n van de p r e s e n t a t i e l e s s e n . Er z i j n van groep t o t g r o e p g r o t e v e r s c h i l l e n i n de k w a l i t e i t van p r e s e n t e r e n . De l e e r l i n g e n b l i j k e n i n het algemeen de e s s e n t i e s van h e t p r a c t i c u m goed op een r i j t e kunnen z e t t e n .
De l a a t s t e v e r b e t e r i n g e n d i e we a a n g e b r a c h t hebben naar a a n l e i d i n g van deze e r v a r i n g e n z i j n :
i . h e t programma- wordt nu g e l e v e r d i n een E P R O M - c a r t r i d g e , zodat e n k e l e seconden na h e t a a n s c h a k e l e n van de computer h e t prqgramma b e s c h i k b a a r i s ;
i i . h e t ongewenst u i t h e t programma stappen i s g e b l o k k e e r d : de 'computerdeskundige" onder de l e e r l i n g e n k r i j g t geen kans meer.
De l e e r l i n g e n - i n s t r u c t i e hebben we - e v e n a l s de hardware - o n g e w i j z i g d g e l a t e n .
De r e a c t i e s van de l e r a r e n d i e n a j a a r 1984 h e t thema L i j f w e r k u i t g e - v o e r d hebben, waren unaniem p o s i t i e f . De groepen l e e r l i n g e n d i e Adem- h a l i n g deden, konden z e e r goed z e l f s t a n d i g u i t de voeten met h e t s p i r o m e t e r - p r a c t i c u m en hadden n a u w e l i j k s nog b e g e l e i d i n g n o d i g .
C o n c l u s i e s
Het o n d e r d e e l Ademhaling van h e t thema L i j f w e r k h e e f t een z e e r b e v r e - d i g e n d e i n v u l l i n g g e k r e g e n . De l e e r l i n g e n worden i n s t a a t g e s t e l d een a a n t a l b e l a n g r i j k e l o n g g r o o t h e d e n van h e n z e l f t e meten en k r i j g e n op d i e manier een b e t e r i n z i c h t i n h e t f u n c t i o n e r e n en i n de e i g e n s c h a p - pen van de l o n g e n . B i j deze e x p e r i m e n t e n h e e f t de micro-computer een b e l a n g r i j k e o n d e r s t e u n e n d e f u n c t i e , zonder h e t i n h o u d e l i j k e werk t e domineren. Het s p i r o m e t e r - e x p e r i m e n t i n de h u i d i g e vorm i s dan ook naar onze mening een goed v o o r b e e l d van waar h e t g e b r u i k van de m i c r o - computer i e t s z i n v o l s t o e v o e g t aan de t r a d i t i o n e l e e x p e r i m e n t e l e moge- l i j k h e d e n . In d i t g e v a l i s een reële m e t i n g g e r e a l i s e e r d , waaraan v a n u i t een t h e m a t i s c h e l e e r s t o f k e u z e b e h o e f t e was.
T i j d e n s h e t o n t w i k k e l p r o c e s hebben de i n de aanvang gekozen u i t g a n g s - punten hun b e l a n g bewezen en werden ze s t e e d s v e r d e r a a n g e s c h e r p t . De
menu-gestuurde programma-opzet maakt d a t h e t programma f l e x i b e l b r u i k -
E l l e r m e i j e r & H e i j e l e r
baar i s en d a t de g e b r u i k e r moet b e p a l e n wat de v o l g o r d e v a n w e r k e n i s . Z o w e l d o o r de i j k m e t i n g a l s d o o r h e t g e l i j k t i j d i g m e e t e k e n e n t i j d e n s de r e g i s t r a t i e i s b e r e i k t dat de meetprocedure voor de l e e r - l i n g e n d o o r z i c h t i g i s . D a a r n a a s t w o r d t een v e r b a n d g e l e g d t u s s e n de g r o o t h e i d d i e g e m e t e n moet w o r d e n en de m e e t p r o c e d u r e , d o o r d a t de g e b r u i k e r de s a m p l e - r a t e en de m e e t t i j d moet aangeven. B i j de v e r w e r - k i n g w o r d t nu h e t u i t g a n g s p u n t g e h a n t e e r d , d a t a l l e e n e e n g e b r u i k e r d i e w e e t op w e l k e m a n i e r u i t de m e t i n g de g r o o t h e d e n b e p a a l d k u n n e n worden, t o t de g e w e n s t e r e s u l t a t e n k a n komen. B i j h e t s p i r o m e t e r - e x p e r i m e n t b e t e k e n t d i t , dat de g e b r u i k e r de essentiële punten i n het s p i r o g r a m moet a a n w i j z e n . P a s d a a r n a a s s i s t e e r t h e t v e r w e r k i n g s - programma b i j de b e r e k e n i n g e n .
Ook b i j de o n t w i k k e l i n g v a n a n d e r e e x p e r i m e n t e n i s o n s g e b l e k e n d a t deze criteria g e h a n t e e r d kunnen worden en dat e r r e k e n i n g houdend met de v o o r d i e e x p e r i m e n t e n s p e c i f i e k e s i t u a t i e s ook aan v o l d a a n kan worden. De c r i t e r i a z i j n b e l a n g r i j k v o o r e x p e r i m e n t e n b e d o e l d om b i n n e n h e t lee-rproces t e f u n c t i o n e r e n . Nader onderzoek b i j meer expe- r i m e n t e n z a l moeten u i t w i j z e n o f deze c r i t e r i a moeten worden a a n g e v u l d en o f ze i n d e r d a a d l e i d e n t o t de gewenste l e e r r e s u l t a t e n .
A l s m e t h o d e om de e x p e r i m e n t e n t e e v a l u e r e n i s g e b l e k e n d a t met h e t o b s e r v e r e n van k l e i n e g r o e p j e s l e e r l i n g e n t i j d e n s de u i t v o e r i n g en met het a c h t e r a f i n t e r v i e w e n v a n de l e e r l i n g e n e e n g o e d e i n d r u k t e v e r - k r i j g e n i s van de i n z i c h t e l i j k h e i d van de meet- en v e r w e r k i n g s p r o c e - d u r e s , de d u i d e l i j k h e i d van de t e k s t e n op h e t scherm en i n h e t l e s m a - t e r i a a l en van de t e c h n i s c h e onvolkomenheden van het p a k k e t . De o b s e r - v a t i e s t i j d e n s de p r e s e n t a t i e s v a n de g r o e p e n i n de k l a s g a v e n e n i g e i n f o r m a t i e o v e r het l e e r r e s u l t a a t van het p r a c t i c u m .
Er i s e c h t e r nog n i e t m i n i t i e u s g e k e k e n n a a r de l e e r e f f e c t e n . Een u i t g e b r e i d e r o n d e r z o e k d a a r n a a r , maar v o o r a l ook n a a r een m o g e l i j k e f f e c t van een c o m p u t e r - o n d e r s t e u n d e x p e r i m e n t op de b e e l d v o r m i n g van l e e r l i n g e n w e r d i n h e t v o o r j a a r v a n 1985 u i t g e v o e r d d o o r een s t u d e n t van de T e c h n i s c h e H o g e s c h o o l E i n d h o v e n , i n s a m e n w e r k i n g met o n z e a f d e l i n g . Een v e r s l a g van d i t onderzoek i s a l s a p a r t a r t i k e l opgenomen
(Findhammer e.a., 1986).
L i t e r a t u u r
ARVO-I. Tussen magie en mogelijkheid, A d v i e s van de g e z a m e n l i j k e A d v i e s c o m m i s s i e s P r i m a i r en V o o r t g e z e t O n d e r w i j s , Z e i s t : 1986.
B r u y n , I . de, e t a l . De computer in het natuurkunde-onderwijs, V e r s l a g NVON-zomercursus 1982, TH-Twente.
E l l e r m e i j e r , A.L. en H u l , F.E. van ' t . Deskundigheidbevordering toe- passing micro-computers in de natuurwetenschappen. U n i v e r s i t e i t van
Amsterdam, 1984a.
E l l e r m e i j e r , A.L. en H e i j e l e r , R. Meten met de micro-computer bij het vak natuurkunde in de bovenbouw van het havo/vwo, I n t e r n r a p p o r t Vakgroep F y s i s c h e E x p e r i m e n t e e r k u n d e , Amsterdam: U.v.A., 1984b.
E l l e r m e i j e r , A.L. en H e i j e l e r , R. Diskussiestuk Informatie-technologie in het Natuurkunde-onderwijs. I n t e r n r a p p o r t V a k g r o e p F y s i s c h e
E x p e r i m e n t e e r k u n d e , A m s t e r d a m : U.v.A., 1986.
Findhammer, W., H e i j e l e r , R. en V e r k e r k , G. d i t t i j d s c h r i f t .
Grundeman, R.L.F. en L e i j e n a a r , D. N a t u u r k u n d e i n thema's en b l o k k e n ,
NVON-maandblad, a p r i l 1985.
H e i j e l e r , R. en E l l e r m e i j e r , A.L. Een AD/DA-omzetter met d e c i m a l e u i t l e z i n g , Faraday, 51, 5, 177-179, 1982.
H e i j e l e r , R. en E l l e r m e i j e r , A . L . The use o f a m i c r o - c o m p u t e r f o r c o l l i s i o n e x p e r i m e n t s on an a i r - t r a c k . I n : L i j n s e , P.L. ( e d . ) , The
many faces of teaching and learning mechanics, P r o c e e d i n g s o f t h e GIREP c o n f e r e n c e 1984, U t r e c h t : W.C.C., 1985.
M u l d e r , C.H.T. en E l l e r m e i j e r , A.L. Nascholing, ontwikkeling en onder-
zoek bij toepassing van micro-computers in schoolvakken, Paper g e p r e s e n t e e r d op de V U L O N - c o n f e r e n t i e , 1986.
S c h r i j f g r o e p Nijmegen. Lijfwerk, Amsterdam: 1983. V e r k r i j g b a a r b i j PLON, U t r e c h t .
S c h r i j f g r o e p Nijmegen. L i j f w e r k , een l e s s e n s e r i e omtrent de na- t u u r k u n d e van h e t m e n s e l i j k l i c h a a m . I n : B u i s , N. e t a l , Verslag NVON-zomerconferentie 1983, Amsterdam.
SLO. Projectenkader Bovenbouw Natuurkunde, Enschede: S.L.O., 1986.
