Leefwereld en natuurkundige interpretatie bij het ontstaan van nieuwe kennis

(1)

Leefwereld en natuurkundige interpretatie bij het ontstaan van nieuwe kennis

B . R e d e k e r¹

O l a f - P a l m e Gesamtschule, H i d d e n h a u s e n B o n d s r e p u b l i e k D u i t s l a n d

Summary

The central point of this article is the relation between every- day experience and its physical interpretation with reference to the teaching and learning of physics. From a phenomenological approach, this relation emerges as one of difference in principle.

The independence of lifeworld connections requires no know- ledge of physics. In lifeworld connections an understanding of physics is not naturally present, not even in the circumstances of our contemporary world. The consequence of this: the tran- sition to a physical understanding of empirically conceivable phenomena appears to be possible solely in a discontinuous manner. Positivistic and idealistic approaches not only reduce the relation of lifeworld perception to physics as a mathemati- ca! science. They obstruct also one of the basic tasks of didac- tics: elucidation of the structure of re-learning as a prior condition to understanding of physics.

1. Inleiding

V o o r het o n d e r w i j z e n is het onstaan v a n n a t u u r k u n d i g e kennis een dagelijkse opgave; een opgave, d i e echter vaak - te vaak - maar m a t i g l u k t . M i s l u k t z i j j u i s t d a n als i n de p r a k t i j k aan w e z e n l i j k e premissen v a n de n a t u u r k u n d e - d i d a c t i e k niet w o r d t v o l d a a n ? O f m i s l u k t z i j , provocerend gezegd, eerder vanwege deze premissen, door de p o g i n g eraan te voldoen?

D e r g e l i j k e vragen k a n de o n d e r w i j s p r a k t i j k niet z e l f beant- w o o r d e n . Dat ze l u k t o f m i s l u k t , betekent nog niet dat ze op de j u i s t e m a n i e r k a n aangeven waarom dat zo is. D a a r v o o r z i j n d i e p g a a n d e t h e o r e t i s c h e r e f l e c t i e s n o d i g . T e g e n w o o r d i g is er e v e n w e l o m de meest uiteenlopende, volstrekt acceptabele r e d e - nen een w i j d verbreide scepsis te bemerken tegenover de r e l e - v a n t i e v a n d i d a c t i s c h e t h e o r i e ë n v o o r de o n d e r w i j s p r a k t i j k .

(2)

86 Leefwereld en natuurkundige interpretatie

D e s a l n i e t t e m i n is d i t een theoretisch a r t i k e l . Ik b e n , met K a n t , van m e n i n g , dat er nog niet genoeg theorie is "als ze v o o r de p r a k t i j k w e i n i g nut heeft". ( K a n t , 1986)

W a a r o p m o e t e n d i e p g a a n d e r e f l e c t i e s z i c h d a n het eerst r i c h t e n gezien het uitgebreide gebied van n a t u u r k u n d e d i d a c - tische p r o b l e m e n ? A a n de ene kant, denk i k , op de aanpak resp.

de perspectieven, waarmee de belangen van de dagelijkse p r a k - t i j k b e h a r t i g d w o r d e n , zodat daaraan i n didactische t h e o r i e ë n niet al v a n tevoren v o o r b i j gegaan w o r d t . W e z e n l i j k echter ook op d i e act van het leren, w a a r i n n i e u w e k e n n i s , een n i e u w e v a a r d i g h e i d o f prestatie eerst ontstaat. Per slot v a n r e k e n i n g w o r d t i e d e r e o n d e r w i j s k u n d i g e m a a t r e g e l , i e d e r e d i d a c t i s c h e uitspraak, meebepaald door een zeker begrip v a n het leren v a n n a t u u r k u n d e , hoe o n u i t g e d r u k t o f ondoordacht d i t begrip ook mag z i j n .

B i j het spreken over het ontstaan v a n "nieuwe" kennis en een

"nieuwe" prestatie k o n d i g t z i c h reeds m i j n stelling aan over het leren v a n n a t u u r k u n d e . Deze stelling staat tegenover de g e b r u i - k e l i j k e o v e r t u i g i n g dat het leren v a n n a t u u r k u n d e slechts een

" e r b i j - l e r e n " z o u z i j n . T r a d i t i o n e e l is men i n de v a k d i d a c t i e k ervan o v e r t u i g d dat natuurkunde kan en moet w o r d e n geleerd op een w i j z e die overeenkomt met een g e l e i d e l i j k e continue p r o - gressie. D a t zou dan gebeuren door precisering en u i t b r e i d i n g van de dagelijkse e r v a r i n g , resp. door de d a a r i n gelegde v o o r - v o r m v a n wetenschap, die al op n a t u u r k u n d i g e kennis l i j k t .

M i j n s t e l l i n g l u i d t daarentegen: het leren van n a t u u r k u n d e v o l t r e k t z i c h j u i s t w e z e n l i j k i n een m o d u s v a n " o m - l e r e n " , n i e t - g e l e i d e l i j k en d i s c o n t i n u . D i s c o n t i n u ï t e i t en o m - l e r e n² z i j n n o c h v e r m i j d b a r e h i n d e r n i s s e n , noch te v e r m i j d e n o n v o l m a a k t - heden, maar de enig m o g e l i j k e weg o m n a t u u r k u n d e te leren .

In deze stelling k o m t een fenomenologisch g e m o t i v e e r d i n - z i c h t tot u i t d r u k k i n g , n a m e l i j k dat de b e t r e k k i n g tussen dage- l i j k s e e r v a r i n g en de n a t u u r k u n d i g e interpretatie d a a r v a n , niet berust op een gradueel maar op een p r i n c i p i e e l v e r s c h i l . H e t zwaartepunt van d i t a r t i k e l heeft b e t r e k k i n g op d i t v e r s c h i l . H e t w o r d t i n haar volle scherpte en draagwijdte met b e t r e k k i n g tot het l e r e n v a n n a t u u r k u n d e pas zichtbaar met behulp van een f e n o m e n o l o g i s c h g e o r i ë n t e e r d e aanpak. In de v a k d i d a c t i e k is van z u l k een aanpak echter vaak w e i n i g meer dan de naam f e n o - m e n o l o g i e b e k e n d . D a a r o m n u eerst enkele o p m e r k i n g e n over het "gezichtspunt v a n de fenomenologie".

(3)

Ik k a n de fenomenologie hier echter niet i n a l haar v e r s c h i l - lende l i j n e n en u i t w e r k i n g e n b e s c h r i j v e n , n o c h alle methodische h u l p m i d d e l e n v a n m i j n onderzoek weergeven die op haar g e o r i ë n - t e e r d z i j n . D a a r v o o r moet i k naar m i j n b o e k e n v e r w i j z e n . ( R e d e k e r , 1979,1982)

2 . Over het gezichtspunt van de fenomenologie

D e fenomenologie v a n deze eeuw w e r d door E . H u s s e r l g e g r o n d - vest. Z e had haar voorlopers en w e r d met verschillende accenten v e r d e r o n t w i k k e l d , ook o m g e v o r m d , b . v . d o o r M . H e i d e g g e r , H . L i p p s , H . G . G a d a m e r en M . M e r l e a u - P o n t y . In de sociale w e t e n - schappen w e r d een fenomenologische b e s c h o u w i n g s w i j z e i n g e - v o e r d door b.v. A . S c h ü t z en T h . L u c k m a n n .

D e fenomenologie is dus geenszins een gesloten systeem. Z e bestaat, volgens een uitspraak v a n M . M e r l e a u - P o n t y , veelmeer als "beweging", "herkenbaar als manier o f stijl" ( M e r l e a u - P o n t y , 1966). Z e vraagt steeds, anders dan een construerende w e r k - w i j z e , o m b e s c h r i j v i n g en interpretatie.

E e n fenomenologisch perspectief eist, m e t h o d i s c h , als eerste stap een epoche, dat w i l zeggen het uitschakelen van v a n z e l f - s p r e k e n d e d e n k w i j z e n , o f ze n u s t a m m e n u i t de d a g e l i j k s e gewoonte, uit de wetenschap o f uit een kentheoretische traditie.

Dat is beslist geen g e m a k k e l i j k te v e r v u l l e n eis. Z e beschermt e c h t e r , als m e t h o d i s c h e h o u d i n g , tegen te snelle r e d u c t i e s , tenminste i n p r i n c i p e , zoals het v o o r b a r i g oordelen op g r o n d van het "gezonde verstand". E v e n z e e r beschermt ze tegen e m p i r i s c h e r e d u c t i e s , d i e het m e n s e l i j k e i n - d e - w e r e l d - z i j n i n de eerste plaats als een p r o d u c t v a n u i t e r l i j k e causaliteiten voorstellen.

N i e t i n de laatste plaats beschermt de epoche als methodische h o u d i n g o o k tegen i d e a l i s t i s c h e r e d u c t i e s . F e n o m e n o l o g i s c h e i n z i c h t e n moeten z i c h aan het fenomeen w a a r m a k e n , aan "het d i n g zelf". D a t l i g t e c h t e r n i e t a l t i j d v a n te v o r e n "voor de hand". D a a r o m moeten, volgens H u s s e r l , "fenomenen eerst als fenomenen bestudeerd worden" ( H u s s e r l , 1956). Z e mogen niet i n datgene wat en hoe ze z i j n als v a n z e l f s p r e k e n d voorondersteld w o r d e n - een grondregel, die b i j een fenomenologie i n de z i n v a n H u s s e r l , ieder dogmatisme uitsluit.

E e n fenomenologisch gezichtspunt betekent f e i t e l i j k de o p h e f - f i n g v a n de s c h e i d i n g tussen s u b j e c t en o b j e c t zoals die na Descartes b e s t o n d . F e n o m e n o l o g i s c h gezien is er geen w e r e l d

(4)

w a a r i n het subject niet a l t i j d zelf a l aanwezig was, e v e n m i n is er een subject dat z i c h al niet a l i j d i n - d e - w e r e l d b e v o n d .

H e t kentheoretische dualisme voert n o o d z a k e l i j k e r w i j s tot het d i l e m m a v a n de b e m i d d e l i n g achteraf v a n het subject met de u i t w e n d i g e w e r k e l i j k h e i d o f de b u i t e n w e r e l d . Wordt de w e r k e l i j k - h e i d natuurgetrouw i n het b e w u s t z i j n afgebeeld, o f is ze slechts door m i d d e l v a n tekens voorgesteld? B i e d e n de z i n t u i g e n slechts m a t e r i a a l , een " g e k r i o e l v a n r u w e i n d r u k k e n " , en a a n l e i d i n g voor geestelijke processen d i e h u n g e l d i g h e i d i n z i c h z e l f hebben, o f z i j n de o n c o n d i t i o n e l e "zintuigfeiten" de diepste grondslag v a n alle kennis?

In het positieve wetenschappelijk onderzoek raakt de vraag naar wat d a n b i j v o o r b e e l d w a a r n e m i n g is, hoe ze z i c h v o l t r e k t en wat ze tot stand brengt, op de achtergrond. O p basis v a n het moderne dualisme w o r d t ze vervangen door het zoeken naar de voorwaarden waaronder ze z i c h voltrekt: de i n n e r l i j k p s y c h i s c h e , de fysiologische, de sociale, de n a t u u r k u n d i g e enzovoort. T o c h v o l t r e k t de menselijke w a a r n e m i n g z i c h anders d a n haar w e t e n - schappelijke interpretatie w i l doen v o o r k o m e n . B i j het v o l t r e k - k e n v a n ons zien b i j v o o r b e e l d , k o m t het omgekeerde beeld op het netvlies niet v o o r , noch kegeltjes en staafjes op de r e t i n a , noch zenuw banen en schakelneuronen. O o k een o m k e e r b r i l geeft de waarnemer niet de e r v a r i n g v a n een rechtopstaand beeld op z i j n netvlies, maar alleen dat de b e k e k e n w e r e l d op z i j n k o p staat. V o l g e n s d e n a t u u r k u n d i g e i n t e r p r e t a t i e is de v i s u e l e w a a r n e m i n g slechts een passief gebeuren. T o c h k u n n e n we de i n s p a n n i n g v a n het ergens naar k i j k e n w e l d e g e l i j k e r v a r e n , b i j v o o r b e e l d als we i n de vallende s c h e m e r i n g , w a a r i n de h e l d e r - h e i d , o f beter gezegd het l i c h t , als n o o d z a k e l i j k e voorwaarde voor het z i e n , zelf meer en meer v e r d w i j n t , op details i n een landschap letten o f een krant w i l l e n lezen. We zien de k l e u r v a n een b l o e m aan de b l o e m z e l f en m e r k e n de w a r m t e op een zonnige dag op onze h a n d , onze a r m enzovoort. D e e l e c t r o m a g - netische golven v a n verschillende frequentie, d i e n a t u u r k u n d i g gezien voor beide verschijnselen v e r a n t w o o r d e l i j k z i j n , z i j n i n onze z i n t u i g l i j k e w a a r n e m i n g niet w e r k e l i j k aanwezig.

In z i j n k e r n heeft het fenomenologisch gemotiveerde vragen d i e w e r k e l i j k h e i d v a n het m e n s e l i j k e bestaan tot o n d e r w e r p , waarvan j u i s t geen sprake meer is, als ze f y s i s c h , f y s i o l o g i s c h , o f zondermeer i n een epistemologisch perspectief op g r o n d v a n het moderne d u a l i s m e , v e r k l a a r d o f g e ï n t e r p r e t e e r d w o r d t .

(5)

3 . Over het begrip leefwereld

H e t fenomenologische onderzoek over de voorgestructureerdheid van onze waarnemingen, onze expliciete kennis, over alle v e r - schillende manieren van het menselijke i n - d e - w e r e l d - z i j n , z i j n v o o r m i j n t h e m a i n h o u d e l i j k v a n b e l a n g . H u s s e r l heeft een onderzoekersleven lang niet nagelaten deze voorgestructureerd- h e i d , o o k met b e t r e k k i n g tot onze dagelijkse e r v a r i n g , steeds o p n i e u w uit te w e r k e n .

H e t begrip leefwereld gaf deze voorgestructureerdheid haar terminologische scherpte. H e t heeft z i j n interne m o e i l i j k h e d e n . Z e z i j n voor m i j n thema niet beslissend, w e l echter dat Husserl met de leefwereld een optiek i n de discussie bracht, v a n waaruit we o n m i d d e l i j k toegang hebben tot het begrijpen v a n de e m p i - risch aanschouwelijke fenomenen v a n het dagelijkse leven. Z e functioneert als optiek op een niet-theoretische manier, immers n i e t - t h e m a t i s c h³. Desalniettemin b l i j f t ze voor de z e l f w a a r n e m i n g niet geheel v e r b o r g e n . Z e laat z i c h b i j v o o r b e e l d z i e n i n de t e l e u r s t e l l i n g v a n een v e r w a c h t i n g , zoals wanneer we b i j het t r a p p e n k l i m m e n nog een laatste trede vermoeden, d i e er echter niet is.

B i j het teruggaan tot "de zaak zelf" liet H u s s e r l zien dat iedere w a a r n e m i n g , iedere e r v a r i n g , "naast haar k e r n van w e r k e - l i j k e en zekere k e n n i s n e m i n g , tevens haar h o r i z o n " heeft ( H u s s e r l , 1972). T e v e r g e l i j k e n met de v i s u e l e w a a r n e m i n g , waarbij een punt waarop men fixeert z i c h uit een steeds o n - scherper wordende o m g e v i n g losmaakt. O o k als ze u i t het g e - z i c h t s v e l d v e r d w i j n e n , b l i j v e n d i e zaken waar het punt naar v e r w i j s t , maar die we ons niet u i t d r u k k e l i j k bewust z i j n , er b i j h o r e n . D a t geldt v o o r wat z i c h achter ons b e v i n d t , aan de andere kant van de wand van deze r u i m t e , d i t gebouw, dat geldt voor de plaats o f het landschap w a a r i n het door de architect o f de arbeiders w e r d neergezet, enzovoort, hoewel het steeds m i n - der helder en d u i d e l i j k kan w o r d e n . Tenslotte, de zaken w a a r - naar met b e t r e k k i n g tot de h o r i z o n van de leefwereld verwezen wordt, k u n n e n i n h o u d e l i j k nog zo onbepaald z i j n , ze z i j n nooit

"leeg". Z e c r e ë r e n i n ieder g e v a l een v e r t r o u w d h e i d i n het gebied van het onbekende.

D e e r v a r i n g s - en begripsmatige horizonnen v a n de leefwereld begeleiden echter niet slechts de verschillende manieren van ons dagelijks i n - d e w e r e l d z i j n . In hun totaliteit, als n i e t - t h e m a t i s c h fungerend v o o r - b e g r i p , dirigeren en preformeren ze het veeleer,

(6)

90

op de m a n i e r die door het voorbeeld van het t r a p p e n k l i m m e n getoond w e r d . Z e k o m e n i n het gedrag, i n het s p r e k e n , w a a r - nemen en handelen, i n de omgang met de d i n g e n , en zelfs i n het z i c h voorstellen van iets als iets, tot u i t d r u k k i n g , zoals v e r d r i e t , v r e u g d e , woede en toorn er voor zorgen dat ze i n situaties mede als beweegredenen te herkennen z i j n . V o o r zover i n het gedrag van de ander het voor hem n i e t - t h e m a t i s c h fungerend v o o r - b e - g r i p mede u i t g e d r u k t w o r d t , k a n het door ons g e ï n t e r p r e t e e r d w o r d e n .

D e m o g e l i j k h e i d o m te b e g r i j p e n wat u i t g e d r u k t w o r d t , en de m e d e - u i t g e d r u k t e e r v a r i n g s - en b e g r i p s m a t i g e h o r i z o n n e n te i n t e r p r e t e r e n , w o r t e l t n i e t s l e c h t s d a a r i n dat w i j d o o r het o n v e r m i j d e l i j k e l e r e n v a n een b e p a a l d e taal een h i s t o r i s c h - maatschappelijk bepaald, i n t e r s u b j e c t i e f i n - d e - w e r e l d - z i j n v e r - w o r v e n hebben. Z e wortelt zeer w e z e n l i j k ook d a a r i n , dat de strenge context van de z i n t u i g l i j k e w e r k e l i j k h e i d t e g e l i j k e r t i j d de i n h o u d e l i j k e r i j k d o m v a n de e r v a r i n g s - en begripsmatige h o r i z o n n e n v a n de l e e f w e r e l d voortbrengt, w a a r i n o m g e k e e r d deze context ook al opgenomen is.

Samengevat betekent leefwereld die e r v a r i n g v a n de w e r e l d , w a a r i n we voor w e l k e fysische, chemische o f andere k e n n i s v e r - w e r v e n d e uitleg o f v e r k l a r i n g van de w e r e l d dan o o k , i n eerste instantie leerden wat zaken als l i c h t , b e w e g i n g , zout en d i a m a n t ,

"bos, w e i d e en r i v i e r ü b e r h a u p t " z i j n ( M e r l e a u - P o n t y , 1966). D e sedimenten van eerder, en i n de vroege k i n d h e i d , ervaren v e r - banden i n en met de w e r e l d "sluimeren" h i e r i n niet slechts, maar bepalen mede hoe, als wat en waarvoor iets zichtbaar w o r d t .

4. Het karakteristieke van de natuurkunde en de dagelijkse ervaring.

H e t is karakteristiek voor de moderne n a t u u r k u n d e dat ze als het ware breekt met de e m p i r i s c h aanschouwelijke b e g r i j p e l i j k - h e i d v a n de fenomenen uit de dagelijkse e r v a r i n g . N u w o r d t meestal snel toegegeven dat d i t o n g e t w i j f e l d v o o r de q u a n t u m - m e c h a n i c a geldt, d i e , ook vanuit de n a t u u r k u n d e zelf, het v o o r - oordeel van een o b j e c t i e f bestaande realiteit vernietigde. M e e s t a l w o r d t o o k toegegeven dat de relativistische n a t u u r k u n d e , die b i j v o o r b e e l d beweert dat na verhitten een stuk metaal een hoger g e w i c h t heeft dan daarvoor, breekt met de dagelijkse e r v a r i n g . D a t zou v o o r de klassieke moderne natuurkunde echter slechts i n beperkte mate gelden en zeker niet voor haar m e c h a n i c a , h o o g -

(7)

stens voor haar formalisme. V o o r het overige zouden haar "ge- beurtenissen b i j z o n d e r aanschouwelijk z i j n , omdat de mens v a n jongs a f aan met de begrippen v a n de mechanica, zoals .... t i j d , b e w e g i n g , k r a c h t e n z o v o o r t te m a k e n heeft en v e r t r o u w d is"

( H ö f l i n g , 1976).

C . F . v . W e i z s a c k e r w i j s t er e v e n w e l o p , dat een d e r g e l i j k e o p v a t t i n g terug te voeren is op de "historische mythe" v a n de hedendaagse natuurkunde en dat d i t de mythe v a n G a l i l e i is. H e t zou G a l i l e i ' s prestatie geweest z i j n , zo w i l de historische m y t h e , de w e r e l d te b e s c h r i j v e n "zoals w i j ze w e r k e l i j k ervaren". E n d a a r m e e z o u h i j "voor de wetenschap de w e g v r i j g e m a a k t hebben". Deze mythe v i n d t ook z i j n neerslag i n de schoolboeken, zoals i n a a n w i j z i n g e n dat de b e r e i d h e i d o m "van een o v e r g e l e - verde v o o r s t e l l i n g a f te w i j k e n , als de z i n t u i g l i j k e w a a r n e m i n g die tegenspreekt", k e n m e r k e n d was voor G a l i l e i ( K u h n , 1979).

Tegenover deze mythe stelt V o n Weizsacker als "de w e r k e l i j k e prestatie" v a n G a l i l e i : " G a l i l e i deed z i j n grote stap, doordat h i j het waagde de w e r e l d zo te b e s c h r i j v e n zoals we haar niet ervaren" ( V o n Weizsacker, 1971).

I n d e r d a a d b e w e e r t de natuurkunde b i j v o o r b e e l d , geheel i n tegenspraak met de dagelijkse w a a r n e m i n g , dat alle l i c h a m e n even snel zouden v a l l e n , o n a f h a n k e l i j k v a n h u n v o r m , materiaal o f g e w i c h t , slechts w r i j v i n g en opwaartse kracht zouden dat v e r h i n d e r e n . D e natuurkunde bestrijdt dat er een oorzaak n o d i g is o m een constante beweging i n stand te houden en beweert dat er een stilstand zonder d u u r k a n bestaan, weer i n tegenspraak met de dagelijkse e r v a r i n g . V a n u i t deze e r v a r i n g gezien moet de b e w e r i n g dat twee auto's alleen al omdat ze i n verschillende r i c h t i n g e n r i j d e n verschillende snelheden zouden hebben, absurd l i j k e n . E v e n absurd als beweringen v a n de soort dat een zak c e m e n t op de r u g hijsen w e l arbeid z o u z i j n , maar o m h e m daar te houden n i e t , dat het g r o e n v a n de bladeren v a n een b o o m i n de t u i n een puur subjectieve i n d r u k z o u z i j n , maar geen w e r k e l i j k h e i d d i e ook 's nachts bestaat, enzovoort.

D e moderne natuurkunde, d i e begon met G a l i l e i en N e w t o n , breekt echter niet w i l l e k e u r i g met de e m p i r i s c h aanschouwelijke samenhang i n de waarneming van het dagelijks leven. Z e breekt met de b e g r i j p e l i j k h e i d van de samenhang i n de w a a r n e m i n g , omdat z i j i n wezen een mathematische wetenschap is. D i e n o v e r - e e n k o m s t i g , als mathematische wetenschap, is de natuurkunde dan ook te o n d e r w i j z e n en te leren, als tenminste natuurkunde

(8)

geleerd moet w o r d e n . Daarmee sta i k e v e n w e l als het ware haaks op die nog steeds machtige traditie i n de v a k d i d a c t i e k , die i n het e x p e r i m e n t het beslissende c r i t e r i u m voor de wetenschap- p e l i j k h e i d v a n de natuurkunde ziet. In D u i t s l a n d w o r d t v a n u i t deze positie steeds weer een beroep gedaan op de besluiten die i n 1905 op de "Naturforschertagung" van M e r a n opgesteld w e r - d e n . D a a r i n w o r d t opgeroepen natuurkunde i n het o n d e r w i j s "niet als een mathematische wetenschap" te o n d e r w i j z e n , maar als een i n d u c t i e v e wetenschap en als voorbeeld van op w e l k e m a n i e r kennis i n de e m p i r i s c h e wetenschappen onderwezen moet w o r d e n ( T ö p f e r e.a., 1979).

O m echter een m o g e l i j k misverstand v o o r te z i j n : het m a t h e - matische van de natuurkunde ligt niet, i n ieder geval niet i n de eerste plaats, i n het g e b r u i k van f o r m e e l - m a t h e m a t i s c h e s y m - b o l e n en methoden, de "formele stenografie" v a n haar k e n n i s . E e n f o r m a l i s m e op z i c h betekent n a t u u r k u n d i g gezien nog h e l e - m a a l niets. H e t representeert de kennis die t e g e l i j k e r t i j d met behulp v a n hem moet w o r d e n g e ï n t e r p r e t e e r d . H e t mathematische van de n a t u u r k u n d e ligt veelmeer eerst en v o o r a l i n het o n d e r - w e r p⁴ v a n de k e n n i s - a c t i v i t e i t , als een causaal-wetmatige s a m e n - h a n g v a n "ideaal exacte l i m i e t - g e s t a l t e n " , o m een t e r m v a n H u s s e r l te g e b r u i k e n . Deze wetmatige samenhang echter is n o c h i n de dagelijkse e r v a r i n g noch i n de z i n t u i g l i j k e w a a r n e m i n g als zodanig gegeven o f meegegeven.

V o o r zoverre we ons tot de klassieke moderne n a t u u r k u n d e b e p e r k e n en de relativiteitstheorie er vooralsnog b u i t e n laten, v o r m t de causaal-wetmatige samenhang van ideaal-exacte gestal- ten van de euclidische meetkunde het substraat v a n de e m p i r i s c h aanschouwelijke fenomenen. Z o w o r d t , b i j v o o r b e e l d , alles wat w i j v i s u e e l w a a r n e m e n uitgelegd als terugkaatsing o f b r e k i n g van s t r a l e n b u n d e l s , o p g e b o u w d u i t e e n d i m e n s i o n a l e s t r a l e n , aan g r e n s v l a k k e n , o f als terugkaatsing en b r e k i n g v a n e l e c t r o m a g - netische g o l v e n . D e oorzaak v a n k l e u r e n w o r d t toegeschreven aan de golflengte van een electromagnetische golf. N a t u u r k u n d i g w o r d t v a n elementaire ladingen o f v a n p u n t l a d i n g e n gesproken, van massapunten, stijve l i c h a m e n met de eigenschappen v a n een massapunt, p l a a t s c o ö r d i n a t e n en t i j d s t i p p e n , de kracht als vector enzovoort. E i n s t e i n v o n d evenwe l dat de w e r e l d niet e u c l i d i s c h , maar door de R i e m a n n - m e e t k u n d e bepaald is. D e moderne n a - t u u r k u n d e zoekt en v i n d t het constante van de z i c h v e r a n d e - rende e m p i r i s c h aanschouwelijke w e r e l d dus niet i n de o n v e r a n -

(9)

d e r l i j k h e i d van deze "Gestalt" zelf, maar vooral i n de w e t m a t i g - heid v a n de samenhang v a n haar meetkundige gedaante.

R e e d s G a l i l e i l i e t w e i n i g t w i j f e l bestaan aan de onderge- schikte status van de e m p i r i s c h aanschouwelijke w a a r n e m i n g s - samenhang i n het natuurkundige kennisverwervingsproces. H i j beriep z i c h onder andere op A r c h i m e d e s , aan wiens stellingen over spiralen geen "afbreuk w o r d t gedaan, doordat i n de natuur geen l i c h a a m te v i n d e n is, waarbij een s p i r a a l v o r m i g e beweging hoort" ( G a l i l e i , 1848). H e r h a a l d e l i j k bewondert h i j de "geestes- hoogte v a n hen", d i e "de eigen z i n t u i g e n zodanig geweld hebben aangedaan dat ze datgene wat het verstand gebood boven de d u i d e l i j k s t tegenstrijdige z i n t u i g l i j k e i n d r u k k e n k o n d e n stellen"

( G a l i l e i , 1980). E n H e i s e n b e r g w e r d niet m o e , o n d a n k s alle v e r s c h i l l e n , de platonische traditie van de moderne n a t u u r w e t e n - schap naar voren te brengen: dat aan de e m p i r i s c h aanschouwe- l i j k e w e r e l d " u i t e i n d e l i j k . . . . e e n m a t h e m a t i s c h e s y m m e t r i e ten grondslag ligt" (Heisenberg, 1984).

Deze "mathematische symmetrie" ligt aan de e m p i r i s c h a a n - s c h o u w e l i j k e w e r e l d e v e n w e l geenszins ten grondslag als een realiteit op z i c h , d i e er meer o f m i n d e r verborgen i n aanwezig is en v a n oudsher door de mens ontdekt moest w o r d e n . D e moderne natuurkunde moet het onderwerp van haar kennis veeleer zelf voortbrengen, z i j treft het niet aan. Z e brengt het voort, d o o r - dat ze de e m p i r i s c h aanschouwelijke w e r e l d als b l i j k van een w e t m a t i g e s a m e n h a n g ontwerpt. E n haar s a m e n h a n g , a l naar gelang het tijdsgewricht i n verschillende historische varianten, als de p r i m a i r e realiteit voorondersteld. D e wetenschap k a n n u eenmaal, o m met de natuurkundige E d d i n g t o n te spreken, "uit de natuur slechts terugwinnen" wat z i j daarvoor als haar substraat

"zelf i n de natuur gelegd heeft" (Heisenberg, 1970).

H e t was en is de zaak van de p r a k t i j k v a n het onderzoek o m de verbanden d i e v e r w i j z e n naar het mathematische ontwerp van de natuur, die eerst grotendeels onbepaald, respectievelijk o n - v o l l e d i g bepaald waren, steeds helderder en d u i d e l i j k e r u i t te w e r k e n , te voltooien en te herzien. E e n mathematisch ontwerp van de natuur betekent daarom ook geen product v a n theoretische, bespiegelende b e z i n n i n g op de m o g e l i j k h e d e n v a n w i s - k u n d i g e o b j e c t i v e r i n g van de natuur. H e t is veelmeer een s p e c i - f i e k e o p t i e k o p de w e r e l d , waarvan de verbanden die ernaar v e r w i j z e n datgene schetsen en voorvormen, wat als de e i g e n l i j k e

(10)

w e r k e l i j k h e i d moet gelden, de aard v a n het te v e r w e r v e n weten z o w e l als de w i j z e v a n de k e n n i s v e r w e r v i n g .

Ik bestrijd daarmee niet het experimentele karakter van de moderne n a t u u r k u n d e . H e t e x p e r i m e n t is o n g e t w i j f e l d n o o d z a k e - l i j k , o m a a n v a n k e l i j k onbekende verbanden die v e r w i j z e n naar het mathematische ontwerp v a n de natuur te isoleren en z o w e l k w a n t i t a t i e f als b e g r i p s i n h o u d e l i j k nader te bepalen. O f , beter g e z e g d , o m l i m i e t g e s t a l t e n d i e n o o i t t o e g a n k e l i j k z i j n v o o r directe m e t i n g , o v e r t u i g e n d te k u n n e n berekenen en zo h y p o - thesen te k u n n e n rechtvaardigen. M e t het e x p e r i m e n t w o r d e n t e g e l i j k e r t i j d ook verschijnselen en processen g e c r e ë e r d , die tot dan toe i n het bereik v a n de menselijke e r v a r i n g niet bestonden, en u i t e i n d e l i j k ook technieken die de achterhaalde a m b a c h t e l i j k e techniek ver te b o v e n gaan. Ik beweer slechts, dat de n a t u u r - k u n d e de experimentele wetenschap k a n z i j n die ze is, omdat aan haar een mathematisch o n t w e r p van de natuur ten grondslag ligt. H e t leidt zowel het opstellen van hypothesen, als de c o n - structie en interpretatie van experimenten. Dat a l t i j d slechts de benaderde meetwaarden van de ideaalexacte waarde v e r k r e g e n w o r d e n , de "getalsmatige m o e i l i j k h e i d " v a n de n a t u u r k u n d e ( F e y e r a b e n d ) , laat j u i s t zien dat het mathematische o n t w e r p v a n de n a t u u r het eerste en laatste k r i t e r i u m v a n n a t u u r k u n d i g e kennis is. E x p e r i m e n t e n z i j n w e l a a n l e i d i n g tot r e c h t v a a r d i g i n g , b i j s t e l l i n g o f v e r w e r p i n g van n a t u u r k u n d i g e i n z i c h t e n i n de loop v a n het o n d e r z o e k , e c h t e r geenszins een d e f i n i t i e f b e w i j s , n e t z o m i n als de e m p i r i s c h a a n s c h o u w e l i j k e samenhang i n de w a a r n e m i n g e n v a n het dagelijks leven dat is.

T e n aanzien van de optiek van het mathematische o n t w e r p van de natuur en de optiek v a n de leefwereld z i j n w e l g e m e e n - s c h a p p e l i j k e k e n m e r k e n aan te w i j z e n . Z o is het v o o r beide b i j v o o r b e e l d m o g e l i j k op niet theoretische w i j z e te f u n g e r e n , dat w i l zeggen niet-thematische, i m p l i c i e t e h o r i z o n n e n te integreren, een h i s t o r i s c h - d y n a m i s c h systeem te z i j n , enzovoort. A f g e z i e n van gemeenschappelijke t r e k k e n , die de u i t e r l i j k e v o r m betref- f e n , z i j n beide o p t i e k e n echter p r i n c i p i e e l v e r s c h i l l e n d , alleen al d o o r d a t dat de l e e f w e r e l d optiek geen o n t w e r p k a r a k t e r i n de betekenis van de n a t u u r k u n d i g e k a n hebben. V e e l e e r z i j n w i j met b e t r e k k i n g tot de l e e f w e r e l d , o m met H e i d e g g e r te s p r e k e n , i n een bepaalde h i s t o r i s c h - m a a t s c h a p p e l i j k e - s o c i a l e k ó n s t e l l a t i e

"geworpen".

Ik z o u graag i n het b i j z o n d e r twee v e r s c h i l l e n naar voren

(11)

brengen, n a m e l i j k : de autonome samenhang i n de waarnemingen van de leefwereld tegenover de natuurkunde, en de b e t r o u w b a a r - h e i d v a n de z i n t u i g l i j k e w a a r n e m i n g , d i e voor het perspectief v a n u i t de leefwereld karakteristiek is. Z e l f s vergissingen, b i j - voorbeeld v a n het g e z i c h t s z i n t u i g , w o r d e n d u i d e l i j k door en op g r o n d v a n z i n t u i g l i j k e w a a r n e m i n g . D e context v a n de z i n t u i g - l i j k e w e r k e l i j k h e i d o n t w i k k e l t niet slechts de i n h o u d e l i j k e r i j k - d o m v a n de e r v a r i n g s - en b e g r i p s m a t i g e h o r i z o n n e n v a n de l e e f w e r e l d , h i j is t e g e l i j k e r t i j d de laatste beslissende instantie voor alle aannamen, vermoedens, indukties en a l het handelen v a n u i t de optiek v a n de leefwereld. Z i j n "limietgestalten" z i j n geen ideaal-exacte, maar empirische algemeenheden, meegegeven als het invariante i n de varianten van de waargenomen f e n o - menen. D e samenhang i n de waarnemingen v a n de leefwereld heeft als zodanig niets v a n die specifieke realiteit op z i c h , die uit de moderne natuurkunde stamt en vanuit w e l k e optiek e m - p i r i s c h aanschouwelijke fenomenen, zowel de zelf geproduceerde als d i e u i t de natuur, v e r k l a a r d resp. g e ï n t e r p r e t e e r d w o r d e n . H e t patroon v a n de e r v a r i n g s - en begripsmatige h o r i z o n n e n v a n de leefwereld is het patroon v a n de regelmatigheid (waarvoor de u i t z o n d e r i n g constitutief is), van de door de leefwereld bepaalde p r a k t i s c h e i n t e r e s s e n en v a n de e m p i r i s c h a a n s c h o u w e l i j k e causaliteit.

D e optiek v a n de leefwereld garandeert de e m p i r i s c h a a n - s c h o u w e l i j k e w e r e l d een z e l f s t a n d i g h e i d , die de n a t u u r k u n d e niet toekomt, o m de eenvoudige reden dat z i j haar interpretatie a c h t e r a f i s . N o o i t z o u een A, een g o l f l e n g t e , als maat v o o r b i j v o o r b e e l d de k l e u r rood k u n n e n gelden, als niet daarvoor de k l e u r r o o d i n haar v e r s c h i l l e n d e v e r b a n d e n ervaren was. D e n a t u u r k u n d e z o u e v e n m i n het zien van een schijnbare plaats van een v o o r w e r p volgens de b r e k i n g s w e t t e n b e g r i j p e l i j k k u n n e n m a k e n , als ze niet op de o o r s p r o n k e l i j k e e r v a r i n g v a n het k i j k e n terug k o n g r i j p e n , die aangeeft dat "het oog het v o o r w e r p a l t i j d zoekt i n de achterwaartse v e r l e n g i n g v a n de eropvallende l i c h t - stralen" (Stuart e.a., 1970). A l s de n a t u u r k u n d i g e uitleg v a n de b e w e g i n g niet minstens n i e t - t h e m a t i s c h i n de w a a r n e m i n g v a n u i t de l e e f w e r e l d " v e r a n k e r d " b l e e f , z o u b i j een massapunt dat achtereenvolgens een serie discontinue posities inneemt, nooit de beweging zelf gedacht k u n n e n w o r d e n , d i e a l t i j d als overgang

"tussen t w e e o g e n b l i k k e n en posities bestaat, hoe d i c h t b i j elkaar m e n d i e ook mag kiezen" ( M e r l e a u - P o n t y , 1966). H i e r d o o r

(12)

w o r d t het d u i d e l i j k dat het o p v a t t e n v a n het n a t u u r k u n d i g b e g r i j p e n als een ongebonden, "vrije s c h e p p i n g v a n de menselijke geest", i n het b i j z o n d e r i n de v o r m v a n haar g r o n d b e g r i p p e n , een idealistische f i c t i e is. Z e l f s i n de taal v a n de n a t u u r k u n d i - g e n , b i j v o o r b e e l d dat e l e c t r o n e n de r o o s t e r s t r u c t u u r v a n het k r i s t a l "zouden zien", k o n d i g t z i c h de "leefwereld aan als v e r - g e t e n z i n t u i g l i j k f u n d a m e n t v a n de n a t u u r w e t e n s c h a p p e n "

( H u s s e r l , 1976), zonder welke alle uitspraken en "symbolen v a n de wetenschap nietszeggend zouden b l i j v e n o f veeleer zouden z i j n " ( M e r l e a u - P o n t y , 1966). Hetgeen geenszins betekent dat met de waarnemingssamenhang van de leefwereld weer een "realiteit op z i c h " i n g e v u l d wordt.

D e samenhang tussen de waarnemingen v a n de leefwereld v a n z i j n k a n t heeft geen wetenschappelijke uitleg n o d i g . E n , v a n n a t u r e i m p l i c e e r t h i j n o c h a n a l o g i e - n o c h v o o r - v o r m e n v a n n a t u u r k u n d i g e kennis. E v e n m i n v o r m t h i j deze, h i s t o r i s c h gezien zeer late v o r m v a n menselijk weten, u i t z i c h z e l f , ook niet onder de m a a t s c h a p p e l i j k e v o o r w a a r d e n v a n onze t i j d . Z e k e r , het

"gezicht" v a n het dagelijks leven verandert en niet i n de laatste plaats steeds sneller doordat er meer en meer indirecte p r o d u k - ten v a n n a t u u r k u n d i g e kennis i n v o o r k o m e n . Daarmee echter v e r l i e s t de s a m e n h a n g i n de waarnemingen v a n het dagelijks leven e v e n m i n z i j n zelfstandigheid tegenover de n a t u u r k u n d i g e o p t i e k , als dat h i j v e r w e t e n s c h a p p e l i j k t . N e t zo m i n als de n a t u u r k u n d e onwetenschappelijk w o r d t als n a t u u r k u n d i g e n b i j het s p r e k e n a n t r o p o m o r f i s m e n g e b r u i k e n . D e optiek v a n de l e e f - w e r e l d omvat de indirecte p r o d u k t e n en presentaties v a n n a t u u r - k u n d i g e kennis op haar manier. In haar w o r d e n ze b i j v o o r k e u r z i c h t b a a r als iets w a t g e b r u i k t k a n w o r d e n en v e r w i j z e n ze verder naar de natuurkunde als é é n v a n h u n onbegrepen, m i s - schien ook o n b e g r i j p e l i j k e o f zelfs bedreigende oorsprong v a n h u n v e r v a a r d i g i n g .

5. Verloopt het leren continu of discontinu?

A l s m i j n voorstelling v a n de natuurkunde als een mathematische w e t e n s c h a p en haar v e r h o u d i n g tot de d a g e l i j k s e e v a r i n g i n w e z e n terecht i s , d a n is een continue overgang v a n de dagelijkse e r v a r i n g naar een n a t u u r k u n d i g begrijpen v a n e m p i r i s c h aanschouwelijke fenomenen niet m o g e l i j k . E n d i t , o n v e r s c h i l l i g o f de c o n t i n u ï t e i t s - s t e l l i n g g e b r a c h t w o r d t i n de v o r m v a n het i n d u c t i e v e o n d e r w i j z e n en l e r e n , o f i n de gedaante v a n het

(13)

zoeken naar " v o o r " - v o r m e n van natuurkundige kennis b i j s c h o - l i e r e n , d i e achtereenvolgens v e r f i j n d en uitgebreid zouden m o e - ten w o r d e n . H e t maakt daarbij niet u i t welke psychologie d a n o o k ter r e c h t v a a r d i g i n g v a n de c o n t i n u ï t e i t s - s t e l l i n g w o r d t g e b r u i k t .

A a n de c o n t i n u ï t e i t s s t e l l i n g ligt u i t e i n d e l i j k een v o o r o n d e r - stelling ten grondslag, d i e de v e r h o u d i n g v a n dagelijkse e r v a r i n g en natuurkunde vermaatschappelijkt met de o v e r t u i g i n g v a n een toenemende v e r w e t e n s c h a p p e l i j k i n g van het dagelijks leven, i n p o s i t i v i s t i s c h e z i n reduceert. B i j C a r n a p kan m e n deze v o o r - o n d e r s t e l l i n g als v o l g t lezen: " B i j de natuurkunde w o r d e n de onderste v e r d i e p i n g e n v a n het gebouw al i n het voorwetenschap- p e l i j k denken van het dagelijks leven opgericht", door de k w a l i - tatieve v e r g e l i j k i n g v a n de "waarneembare d i n g e n en gebeur- tenissen" w o r d t "het b e g i n gemaakt met de o p b o u w v a n een totale o r d e n i n g v a n het w a a r n e e m b a r e gebeuren", en dat het

"werk van de natuurkunde .... uit niets anders (!) bestaat als het voortzetten van deze w e r k z a a m h e i d op een regelmatige manier", zij het dan met bijzondere "concrete" en "begripsmatige h u l p m i d - delen" ( C a r n a p , 1966). A a n het gevolg, dat de v e r h o u d i n g tussen dagelijkse e r v a r i n g en natuurkunde op ontoelaatbare en voor de d i d a c t i e k ( u i t e i n d e l i j k ook voor de p r a k t i j k v a n het o n d e r w i j z e n ) op fatale w i j z e g e r e d u c e e r d w o r d t , v e r a n d e r t w e i n i g als i n tegenstelling tot de positivistische o p v a t t i n g , onder de i n v l o e d van het "primaat van de theorie", nu alle menselijke activiteit als door theorie geleid verklaard wordt. Weliswaar schijnt zo de a c t i v i t e i t van het dagelijks leven o p n i e u w slechts als gradueel v e r s c h i l l e n d van d i e van de wetenschap, toch is de uitspraak dat alle menselijke activiteit door theorie geleid w o r d t , n a u w e l i j k s meer d a n een ondoordachte "reflex" op een theoriebegrip uit de o u d h e i d , i n het bijzonder van Aristoteles, voor w i e de mens van nature naar weten streeft, en w e l naar weten i n k e n n i s v e r w e r - vende z i n .

A l s m i j n stelling k l o p t , dat het leren v a n natuurkunde z i c h op een w e z e n l i j k n i e t - g e l e i d e l i j k e en discontinue manier v o l - trekt, als om-leren, d a n wordt de v a k d i d a c t i e k eerst en vooral voor een opgave gesteld die z i j zich onder de vooronderstelling van de m o g e l i j k h e i d en de noodzaak van een continue overgang niet stellen k o n : ophelderen van de structuur v a n een zodanig leren, w a a r b i j een n i e u w weten, een begripsmatige h o r i z o n van een natuurkundige soort, ü b e r h a u p t kan ontstaan.

(14)

O v e r het a l g e m e e n l e r e n w i j z o n d e r ons te b e z i n n e n op het proces v a n het leren. V e l e en b e l a n g r i j k e zaken leren we d a a r b i j zo "dat we ons p r i n c i p i e e l er niet op k u n n e n b e z i n n e n , hoe het l e r e n heeft plaats g e v o n d e n " ( B u c k , 1969), b i j v o o r b e e l d wat betreft de moedertaal, het l o p e n , lezen en s c h r i j v e n . G . B u c k ziet b i j v o o r b e e l d i n het feit dat het v o l t r e k k e n v a n het leren v o o r de lerende vergaand niet-thematisch b l i j f t , een w e z e n l i j k e o o r - z a a k , d i e "de z o g e n a a m d e o b j e c t i e v e ( b e h a v i o r i s t i s c h e ) l e e r - p s y c h o l o g i e de s c h i j n v a n f e i t e l i j k e g e f u n d e e r d h e i d verleent"

( B u c k , 1969) resp. verleend heeft. M e t de "cognitieve w e n d i n g "

i n de p s y c h o l o g i e w o r d t weliswaar o p n i e u w de betekenis v a n m e n t a l e premissen v o o r het l e r e n b e n a d r u k t , t o c h b l i j f t het leerproces zelf, de structuur van z i j n voltrekken, nog steeds i n het duister.

D e w a a r s c h u w i n g v a n H u s s e r l , fenomenen eerst als f e n o m e n e n te b e s t u d e r e n , geldt niet i n de laatste plaats voor de act v a n het menselijke l e r e n , temeer omdat de leerpsychologie het leren v e r g a a n d abstract onderzoekt, zonder veel r e k e n i n g te h o u d e n met wat er geleerd moet w o r d e n .

Noten:

1. De redactie dankt R . J . Genseberger voor het vertalen van dit artikel.

2. Noot vertaler: Redeker voert hier de term "Umlernen" in. Aangezien deze term ook in het duits een nieuw woord is en het een centraal begrip is in het denken van Redeker, is er voor een letterlijke vertaling gekozen.

3. Met "niet-thematisch" wordt de nog-niet-benoembare, resp. voor-reflexieve dimensie van het menselijk weten bedoeld. Ze moet niet verward worden met de psycho-analytische begrippen "onbewuste" of "voorbewuste". Vanuit deze invalshoek gezien wordt het menselijk weten wezenlijk door driften gestructureerd en medebepaald. Daartegenover is het niet-thematische een weten dat eveneens het menselijk gedrag, handelen en waarnemen "stuurt", maar dit weten wordt door ervaring en leren verworven en gevormd. Niet- thematisch betekent daarom een begrijpen, preciezer gezegd een voorbe- grijpen, dat ook de aard van het expliciete weten voorvormt resp. meebe- paalt wederom door het waarnemingsveld met het daarin waargenomene.

4. In de duitse tekst wordt hier het woord "Gegenstand" gebruikt, waarmee bewust wordt uitgedrukt dat er ook een "tegen"stand is.

Literatuur

B u c k , G . (1969) Lemen und Erfahrung, Stuttgart: W . K o h l h a m m e r V e r l a g .

(15)

C a r n a p , R . (1966) Physikalische Begriffsbildung, Darmstadt: W i s - senschaftliche Buchgesellschaft.

G a l i l e i , G . (1848) Le opere die Galileo Galilei, p r i m a edizione c o m p l e t a B d . 7 , F i r e n z e : C o m m e r c i o E p i s t o l a r e , D e r e t t o r e E u g e n i o A l b e r t i .

G a l i l e i , G . (1980) Sidereus Nuncius - Nachricht von neuen Ster- nen, T a s c h e n b u c h Wissenschaft 337, F r a n k f u r t a . M : S u h r k a m p V e r l a g .

H e i s e n b e r g , W . ( 1 9 7 0 ) Das Naturbild der heutigen Physik, H a m b u r g : R o w o h l t Taschenbuch V e r l a g .

H e i s e n b e r g , W . (1984) Schritte über Grenzen, M ü n c h e n : P i p e r V e r l a g .

H ö f l i n g , O . (1976) Physik, Lehrbuch für Unterricht und Selbst- studium, Bonn: D ü m l e r V e r l a g .

H u s s e r l , E . (1956) Erste Philosophie, T e i l 1, (Husserliana B d . V I I ) D e n Haag: M a r t i n u s N i j h o f f .

H u s s e r l , E . (1972) Erfahrung und Urteil, H a m b u r g : F e l i x M e i n e r V e r l a g .

H u s s e r l , E . (1976) Die Krisis der europaischen Wissenschaften und die tranzendentale Phanomenologie, D e n Haag: M a r t i n u s N i j h o f f .

K a n t , I. (1986) Über den Gemeinspruch: Das mag in der Theorie richtig sein, taugt aber nicht für die Praxis, F r a n k f u r t a . M . : V e r l a g V i t t o r i o K l o s t e r m a n n .

K u h n , W. (1979) Physik, B d . 1 , B r a u n s c h w e i g : Westermann V e r l a g . M e r l e a u - P o n t y , M . (1966) Phanomenologie der Wahrnemung,

B e r l i n : Walter de G r u y t e r V e r l a g .

R e d e k e r , B . (1979) Untersuchungen zur Begrif fsbildung im Natur- wissenschaftlichen Unterricht, B i e l e f e l d : B K V e r l a g .

R e d e k e r , B . (1982) Zur Sache des Lemens - am Beispiel des Physiklernens, B r a u n s c h w e i g : Westermann V e r l a g , n u A a c h e n - H a h n : H a h n e r Verlagsgesellschaft.

S c h ü t z , A . ( 1 9 7 2 ) Gesammelte Aufsdtze, B d . I I , D e n H a a g : M a r t i n u s N i j h o f f .

Stuart, H . A . & G . K l a g e s (1970) Kurzes Lehrbuch der Physik, B e r l i n : Springer V e r l a g .

T ö p f e r , E . & J . B r u h n , (1979) Methodik des Physikunterrichts, H e i d e l b e r g : V e r l a g Q u e l l e u n d M e y e r .

W e i z s a c k e r , C . F . v . ( 1 9 7 1 ) Die Tragweite der Wissenschaft, Stuttgart: H i r s c h V e r l a g .