Nederlands RadiogenootschapDEEL 25 No. 4 1960

T E N GELEIDE

H et4 0-jarig Jubileum van het N ederlands R adio G enootschap hebben wij gemeend te m oeten m arkeren m et een speciaal num ­ m er van ons Tijdschrilt.

D e voor u liggende uitgave bevat n aast een overzicht van de historie van het N .R .G . gegeven door de secretaris een fragm entarisch overzicht sam engesteld uit de to t nu toe ver­

schenen 24 delen van het tijdschrift. D e gereproduceerde frag­

m enten trachten in beeld te brengen de ontw ikkeling van de radiotechniek in de verstreken periode, vanzelfsprekend zonder daarbij het w erk van de talrijke niet-aangehaalde auteurs van m indere w aarde te achten.

H et verheugt ons verder bijzonder d at een vijftal van onze oudste leden bereid w erd gevonden hieraan vervolgens iets van hun persoonlijke herinneringen toe te voegen, w aarvoor wij hen gaarne dank zeggen.

T enslotte w erd in dit num m er opgenom en de rede uitgespro­

ken door ons erelid Prof. Ir. D r. J. L. van Soest te r gelegenheid van de Jubileum viering w aarin onze aandacht w o rd t gevraagd voor de periode van de kom ende 40 jaren.

W ij spreken de w ens uit d at ook in deze periode de belang­

stelling voor ons T ijdschrift zal blijven toenemen.

De Hoofdredacteur

176

Nederlands Radio Genootschap

Prof. Dr. Jhr. G. J. Elias voorzitter N .R.G . van 1920-1927

H et initiatief to t het oprichten van het N ederlands R adio­

genootschap w erd in 1920 genomen door de heren A. D ubois, D r. B alth. van der Pol en Ir. P. J. H . A. N ordlohne. Geleidelijk aan w aren in N ederland een vrij groot aan tal ingenieurs, fysici, enz. zich m et de praktijk en de studie der radiotelegrafie gaan bezighouden en bovengenoem de heren w aren tot de overtuiging gekomen, d at een vereniging m et als doelstelling de bevordering van de w etenschappelijke beoefening der radiotechniek in N e­

derland reden van bestaan had. In een door de initiatiefnem ers ondertekende circulaire w erd aan een aan tal personen, die de radiotelegrafie enz. als dagelijks w erk beoefenden, alsm ede aan een aan tal hoogleraren der Technische H ogeschool en van de U niversiteiten voor dit streven sym pathie gevraagd. H et resul­

ta a t van deze stap w as zeer gunstig en in een tw eetal verga­

deringen op 15 mei en 29 mei 1920 in de Industriële C lub te A m sterdam , kon to t oprichting van het N ederlands R adioge­

nootschap w orden overgegaan. H et G enootschap telde op 31 decem ber 1920 42 leden en 3 donateurs. H et eerste bestuur w erd gevorm d door de heren: Prof. D r. Jhr. G. J. E lias - voorzitter, D r. B alth. van der Pol - vice-voorzitter, Ir. P. ]. H . A.

N ordlohne - secretaris, A. D ubois - penningm eester en H.

W esselius - redacteur. R eeds in het eerste ja a r w erd overge­

gaan to t het uitgeven van het Tijdschrift van het N ederlands R adiogenootschap, w aarin van m eet af aan het m erendeel der in ons G enootschap gehouden voordrachten en talloze andere artikelen, later ook verenigingsm ededelingen, boekbesprekingen, personalia e.d, w erden gepubliceerd.

D egenen onder de lezers van dit artikel, die Prol. E lias persoonlijk hebben gekend, w eten d at door zijn verkiezing als voorzitter de richting van de w erkzaam heden van het G enoot­

schap w as vastgelegd en van het begin af stonden de publika- ties en voordrachten van ons G enootschap op een w etenschap­

pelijk zeer hoog peil en reeds in de oude jaargangen van ons tijdschrift vindt men bijdragen die internationaal als belangrijke bijdragen to t de radiotechniek erkend zijn. Spoedig volgde de aansluiting van ons land to t de U nion R adio Scientilique In ter­

nationale (U R S I) door het optreden van het N ederlands Ra-

17 8 Ned erla nds R adio G eno otsc hap

H et bestuur van het Nederlands Radiogenootschap in 1930

v.l.n.r. wijlen de heren: A. Dubois (penningmeester), Ir. P. J. H. A. Nordlohne (secretaris), Dr. Balth. van der Pol (voorzitter), Prof. ir. C. L. van der Bilt (vice-voorzitter) en H. W esselius Oneken (redacteur).

van der B ilt deze taak overnam .

In de eerste tw intig jaren van zijn bestaan heeft het G enoot­

schap, regelm atig in ledental groeiende, zijn taak als stim ulator van de w etenschappelijke beoefening der radiotechniek zonder schokkende gebeurtenissen kunnen vervullen. E r is in deze pe­

riode evenw el een feit te verm elden, d at het uitgangspunt is gew orden van een zeer belangrijke activiteit van het G enoot­

schap n.1. het besluit in 1937 onder auspiciën van het G enoot­

schap exam ens af te nemen voor radiom onteur en radiotechnicus.

H et alnem en van deze exam ens is uitgegroeid to t een taak van zeer grote omvang. W erd en in het ja a r 1937 een vijftigtal di­

plom a’s uitgereikt, in 1952 bedroeg dit aantal ca. 280 en in 1958 - 315. M en zou zich kunnen afvragen of deze taak t.z.t.

niet door andere instanties dient te w orden overgenom en. H et is evenw el duidelijk, d at ons G enootschap m et de vervu Hing ervan aan de opleiding van radiotechnisch en elektronisch p er­

soneel in ons land richting heeft gegeven en er in belangrijke m ate toe heeft bijgedragen, d at de enorm gegroeide elektronische industrie hier te lande de nodige krachten voor de realisering van deze ontw ikkeling heeft kunnen vinden.

D e Commissie, die m et het afnem en van deze exam ens w erd belast, stond aanvankelijk onder voorzitterschap van Ir. Th. J.

W Tijers en na 1953 van Ir. P. H . Boukem a. Secretaris-pen- ningm eester der commissie w as to t 1957 de heer B. Slikkerveer en na diens afscheid Ir. L. R. M . V os de W ael.

In de jaarvergadering van 10 april 19-10 w erd het bestuur van het G enootschap belangrijk gewijzigd en bestond daarna uit de heren: Ir. A. D ubois - voorzitter, Ir. B. D. H . Tellegen - vice-voorzitter, Ir. J. L. van Soest - secretaris, Ir. J. J. V orm er - penningm eester en H . W esselius O neken - redacteur. D it bestuur heeft het G enootschap beleidvol door de moeilijke oorlogsjaren gevoerd, w aarin, vooral tegen het eind, de activiteit echter sterk m oest verm inderen. O p de Algemene V ergadering van 18 januari 19-16 kw am het G enootschap voor de eerste maal na de oorlog w eer bijeen, w aarn a het m et vernieuw de activiteit zijn taak kon hervatten.

D e tw eede w ereldoorlog heeft aan de ontw ikkeling der ra ­ diotechniek en elektronica een grote stoot gegeven en nieuw e toepassingsm ogelijkheden zoals b.v. ra d a r to t grote perfectie

180 Nederlands Radio Genootschap

gebracht. D e gestegen belangstelling voor elektronica in veler­

lei gebieden van w etenschap en techniek kw am o.m. to t uiting in een sterk groeiend ledental en het eerste naoorlogse bestuur onder voorzitterschap van Prof. Tellegen heeft deze belangstel­

ling uitstekend opgevangen. H et k arak ter van het G enootschap veranderde evenw el niet en het hoge w etenschappelijke niveau bleef gehandhaafd. D e om vang van het T ijdschrift nam belang­

rijk toe en de leiding ervan w erd to t een redactiecom m issie, onder voorzitterschap van een hoofdredacteur, uitgebreid. D e heer W esselius O neken, sinds de oprichting van het G enoot­

schap hoofdredacteur, bleef deze functie w aarnem en to t zijn overlijden in 1952, w aarna de heer Ir. H . T. H ylkem a zijn taak overnam en deze met grote voortvarendheid to t 1960 vervulde.

D e activiteit van het G enootschap op het gebied van het onderw ijs door het afnem en van de m onteur- en technicusexa­

mens voerde to t contact met de V ereniging to t bevordering van het E lektrotechnisch V akonderw ijs, de V E V , aanvankelijk in hoofdzaak over de w ederzijdse w aardering der exam ens, mede in verband met de eisen voor de vestigingsvergunning voor radiohandelaar e.d. Liep dit contact aanvankelijk enigszins stroef, geleidelijk aan w erden een aan tal m isverstanden uit de weg geruim d, w aard o o r een prettige verstandhouding groeide.

H et zakelijk resu ltaa t van deze goede betrekkingen w as o.m.

d at het N ederlands R adiogenootschap en de V E V het initia­

tief nam en to t de oprichting van een Stichting to t bevordering van het E lektronisch V akonderw ijs in N ederland, de S V E N , onder voorzitterschap van de vice-voorzitter van het N .R .G ., Prof. Jonker. D e bedoeling van deze stichting is de industrie en officiële diensten voor het elektronisch vakonderw ijs, d at vrijw el geheel in particuliere handen is, te interesseren teneinde financiële en m ateriële steun voor dit onderw ijs te verkrijgen.

D e stichting geeft tevens richtlijnen voor een doelm atige wijze van steunverlening aan de betrokken opleidingsinstituten. D e resultaten van de eerste jaren van activiteit der stichting zijn zeer bevredigend.

K ort voor de viering van het 40-jarig jubileum vonden enige belangrijke bestuursm utaties plaats. De voorzitter Ir. J. J.V orm er, die sinds 1951 deze functie bekleedde, tra d af en w erd door Ir. J. D . H . van der Toorn opgevolgd. Ir. L. K rul w erd de nieuw e hoofdredacteur. Prof. Jonker w erd als vice-voorzitter door Ir. IJ. Boxm a opgevolgd en Ir. Paling ging de plaats van Ir. van Rijsinge bezetten. M oge het aan het nieuw e bestuur

tronica en radiotechniek in ons land.

De Secretaris

Radio-Telefonie met Triode-zenders

D raadlooze Telefonie kom t d aard o o r to t stand, doordat een hoogfrequente en daardoor onhoorbare golventrein in rythm us van de spraak gem oduleerd w ordt. A lleen deze m odulatie is in de telefoon van het ontvangtoestel hoorbaar. D e veranderingen van den uitgezonden hoogfrequenten golventrein kunnen of am- plitude-veranderingen of frequentie-veranderingen zijn.

D e inw erking op de telefoon van het o ntvangapparaat w ordt ten slotte in beide gevallen veroorzaakt door een am plitude- verandering, d aar een in spraakrythm us gem oduleerde, uitge­

zonden golf, in het afgestem de ontvangapparaat, toch een m eer of m inder groote am plitude veroorzaakt.

V olledigheidshalve w orde nog genoemd een beïnvloedingsm e- thode, w aarbij, behalve een hoogfrequente golf, een tw eede uitgestraald w ordt, w aarvan de frequentie derm ate verandert, d at de interferentietonen de spraak vorm en. O v er deze, door een A m erikaansche firma uitgedachte m ethode, is in de literatu u r geen beschrijving te vinden, terw ijl evenmin iets over resultaten be­

kend is.

T ot op heden is de Telefonie door am plitude verandering van den ongedem pten golventrein van de m eeste beteekenis.

E r zijn tw ee principiëele m ethodes om de am plitude veran­

dering te veroorzaken.

1. Bij de eene w o rd t de antenne-kring direct of indirect beïn­

vloed, b.v. door w eerstandsverandering of verstem m ing van de antenne, w aarbij aangenom en w ordt d at een zender den antenne een golf van praktisch constante frequentie opdringt.

2. Bij de andere, w o rd t het genereerende systeem reeds direct beïnvloed, m.a.w. zij regelt het ontstaan van de H .F . energie.

Dipl. Ing. W . Schaffer Deel 1 - pag. 33 - 1921

186

Nederlands Radio Genootschap

HH

De snaargalvanometer en de storingsvrijheid van de ontvangst bij de draadlooze telegrafie

O n d er de m iddelen, die kunnen w orden aangew end, om de storingsvrij heid van de ontvangst bij het draadlooze verkeer te bevorderen, m oet, behalve een doelm atige keuze van het terrein en een versterking van de richtkracht der ontvanginstallatie, w el in de eerste plaats genoem d w orden de verkleining van het decrem ent van den ontvang-kring. T erw ijl het decrem ent van een electrischen kring bezw aarlijk kleiner dan 0,01 kan w orden gem aakt, is men in staat om deze w aarde in den gal­

vanom eter zoo veel te verkleinen als practisch wenschelijk mag heeten. M en kan het decrem ent in den galvanom eter nauw ­ keurig regelen van een bedrag d at kleiner is dan praktisch nuttig zou zijn to t een bedrag, d a t ons instaat stelt om 600 w oorden en m eer per min. op te nemen.

Een dunne, geleidend gem aakte k w artsd raad , is in een m agnetisch veld tusschen 2 m ikroskopen als een sn aar uit­

gespannen. D oor de lengte der sn aar juist te kiezen en h aar spanning te regelen, kan men h aar een zoodanige eigen periode geven d at zij, in trilling gebracht, resoneert m et de golven van de hooge frequenties die in draadlooze telegrafie gebruike­

lijk zijn. Zoo kan bijv. het eigen trillingsgetal van een snaar van 7 m .M . lengte to t 40 000 en m eer w orden opgevoerd.

D oor de snaar in een vacuum te plaatsen heft men de dem ­ ping op, die anders de lucht op h aar bew eging zou uitoefenen, terw ijl de electrom agnetische demping beschikbaar blijft en aan den w aarnem er het voordeel biedt, d at zij gem akkelijk en nauw ­ keurig regelbaar is.

W . F. Einthoven Deel II - pag. 38 - 1923

Nederlands Radio Genootschap

Korte Golfzenders in het algemeen en die voor de verbinding Nederland-Curagao in het bijzonder

Sinds M ei 1925 is men bezig m et onderzoekingen betreffende het gebruik van korte golven van 12 to t 70 m eter voor verbindingen op groote afstanden, m et behulp van den zender van het Tech­

nisch B ureau van het D epartem ent van Koloniën te D en H aag.

D e experim enten zijn uitgevoerd m et zenders, geconstrueerd volgens octrooien van den schrijver; deze zenders hebben een antenne-verm ogen van ongeveer 400 W a tt.

H et ke nm erkende van deze zenders is, d at gebruik gem aakt w o rd t van een groote zelfinductiespoel, door m iddel w aarvan de anode-kring zeer v ast is gekoppeld m et die der antenne, terw ijl men het geheel in de grootste eigenfrequentie (kleinste koppelings- golf) doet trillen. Bij voorkeur w o rd t bij een zelfbekrachtigden zender voor de terugkoppeling uitsluitend gebruik gem aakt van de capaciteit tusschen anode en rooster en de roosterkring afgestem d op een iets kleinere golflengte dan de kleinste koppelingsgolf van het anodesysteem . H et m eest belangrijke voordeel van deze schakeling is, d at men zelfs voor de k o rtste in de praktijk voorkom ende golven (ook bij hooge antennew eerstand) een goed rendem ent verkrijgt door een juiste instelling van de aftakkin­

gen tusschen anode en kathode en van die tusschen antenne en kathode. D e groote spoel w erkt hier als een „tran sfo rm ato r”

w aard o o r men de geheele antenne-w eerstand kan aanpassen aan de electrische param eters van de triode. D e golflengte w o rd t in hoofdzaak bepaald door de strooizelfinductie van den

„tran sfo rm ato r” en de inw endige capaciteit van de triode.

Gezien het feit, d at de capaciteit van de antenne van geringen invloed op de golflengte is, w o rd t nog een tw eede voordeel verkregen; n.1. de geringe invloed van een slingerende antenne op de constantheid der golflengte. Ten slotte is een veran­

dering van golflengte gem akkelijk uit te voeren.

Ir. G. Schotel Deel III - pag. 113 - 1927

Frequentie-modulatie

In de laatste jaren hebben de vraagstukken aangaande sto­

ringen en gebruikte bandbreedte, in het geval d at een zender gem oduleerd w ordt op een wijze die men gewoonlijk als fre- quentie-modulahe aanduidt, veelvuldig een onderw erp van dis­

cussie uitgem aakt.

D e uitdrukking „frequentie-m odulatie” k arak teriseert het ge­

val d a t het opgedrukte signaal de oogenblikkelijke w aarde der frequentie van de draaggolt in plaats van de am plitude daarvan doet veranderen.

D e ingenomen bandbreedte hangt af van de w aard e van m= — , d.w.z. van de verhouding van de absolute frequentie- afw ijking A co to t de audiofrequentie ..P. p van de m odulatie, w elke verhouding hierboven de „index der frequentie m odulatie” ge­

noemd w erd. Bezien wij eerst het geval van telefonie, dan is uit de bovengenoem de spectra te zien, d at de bandbreedte in de praktijk gelijk aan A co genomen mag w orden, zoolang p kleiner dan A co is, en gelijk aan p zoolang A co kleiner is dan p . fle t is daarom de grootste van deze tw ee grootheden: de absolute frequentie-afw ijking en de audiolrequentie, w elke prac- tisch de breedte der ingenom en band bepaalt.

Bij het telegrafiegeval is het resu ltaa t practisch hetzelfde, aangenom en echter dat de index niet te klein is, d.w.z. indien de seinsnelheid niet zeer groot is in vergelijking m et de fre­

quentie-afw ijking. Indien echter de seinsnelheid zeer groot is ten opzichte van de frequentie-afw ijking, dan mag niet aange­

nomen w orden, d at de zijfrequenties geheel binnen een band­

breedte van 2 p ingesloten zijn, doch alle zijlrequenties van oneven rang zijn theoretisch aanw ezig en wel m et am plituden, die afnem en w anneer de orde toeneem t. In practische gevallen m oet echter verw acht w orden, d at de zijfrequenties van hooger orde, tengevolge van de eindige band die een zender kan uit­

zenden, zullen verdw ijnen.

Dr. Balth. van der Pol Deel IV - pag. 57 - 1929

192 Nederlands Radio Genootschap

Achteraanzicht van den zender. Schermen weggenomen.

Experimenteele radio-omroep op een golflengte van 7.85 meter te Amsterdam

V an N ovem ber 1930 to t en m et O ctober 1931 heelt het N atuurkundig L aboratorium van de N .V . Philips’ G loeilam pen­

fabrieken te Eindhoven proefnem ingen gedaan m et radio-om roep op een golflengte van 7.85 m., aanvankelijk te Eindhoven, sedert A pril 1931 te A m sterdam .

D eze proefnem ingen hadden ten doel na te gaan in hoeverre deze of een dergelijke korte golflengte b ru ik b aar w as voor plaatselijken omroep. Plaatselijk zou deze om roep blijven om dat:

1°. trillingen van zoo hooge frequentie (van de orde van -10.000 kp/s) door de K ennelly-H eaviside laag niet m eer n aar de A arde gereflecteerd w orden;

2°. de directe stralen de kromm ing van het A ardoppervlak niet of slechts zeer weinig kunnen volgen.

D e frequentieruim te is zeer groot; bij een gelijk verschil in frequentie van zendstations onderling kan men in het golfgebied van 7,5 to t 7,8 m eter m eer stations onderbrengen als in het gebied van 200 to t 2000 m eter, m.a.w. alle om roepstations van E uropa. M en heeft deze veelheid van frequenties echter niet noodig d aar de afstandsw erking der ultrakortegolf-om roepstations zeer b eperkt is, zoodat eventueel alle grootere steden dezelfde golflengte zouden kunnen gebruiken zonder elk aar te kunnen storen.

V oor televisie, voor de ontw ikkeling dus van de huisbio- scoop, zijn deze golflengten in principe bijzonder geschikt, terw ijl synchronisatie eenvoudig w o rd t door deze te ontleenen aan het plaatselijk electriciteitsnet.

Installaties als hier besproken zijn van bijzonder belang te achten voor verbinding van eilanden w aar kabels te duur zijn, b.v. voor verbinding van Java m et Bali, tw ee eilanden w elke door een bijzonder diepe zee gescheiden zijn. V oorts voor ver­

bindingen op korte afstand die uit den aard der zaak moeilijk op andere wijze kan geschieden, ook niet per radio w egens storing van andere verbindingen (politie, brandw eer, leger en vloot, goederentreinen, veerbooten bij m ist, enz.).

Ir. P. J. H. A. Nordlohne Deel VI - pag. 1 - 1932

Eenzijbandtelefonie op de radioverbinding Nederland - Nederlandsch Oost-Indië

Een proefzender in experim enteelen vorm w as in M ei 1933 gereed, terw ijl in N ed. O ost-Indië voor een passenden ont­

vanger w as zorggedragen, zoodat m et het proefverkeer een aanvang w erd gem aakt.

D e resultaten w aren onmiddellijk overtuigend en volledig.

Tusschen het moment, dat besloten w erd het oude te verlaten en het tijdstip w aarop het nieuw e kon w orden beproefd is geruimen tijd verloopen, w aarin zooveel w erk m oest w orden verricht d at w el eens de tw ijfel is gerezen of het resu ltaat de gem aakte kosten zou loonen. Te vaak is bij het uitw erken van nieuw e m ethoden de uitslag half positief en half negatief, zoo­

d at ingrijpende verbeteringen noodig zijn.

H et éénzijbandsj'steem evenw el gaf direct een indrukw ekkend volm aakt resu ltaat, w aarbij alle theoretische verw achtingen in de w erkelijkheid w erden bevestigd.

H et systeem openbaart zich daarbij als één van die tech­

nische concepties w aarbij de scheppende gedachte w el bijzonder de toekom stige realiteit logisch en helder heeft voorvoeld.

Te verm elden valt nog d at voor radiorelayeering de éénzij- bandzenders belangrijke diensten hebben bew ezen, zoow el in N ederl and als in N ed. O ost-lndië, in het bijzonder w egens de fadingvoordeelen. H et w erken m et tw ee zijbanden m oet hierbij verre w orden achtergesteld.

Prof. Dr. Ir. N. Koomans D eel V III - pag. 231 - 1938

Van het verleden tot het heden in de radio

W il men zich dus van de storingen m eer onafhankelijk maken, dan m oet men het signaal dus principieel op andere wijze aan den aeth er toevertrouw en. D a t een opzettelijk ver doorgevoerde frequentie-m odulatie hieraan kan voldoen, lijkt a priori w a a r­

schijnlijk.

Bij de dem odulatie zal men een m ethode m oeten toepassen, b.v.

begrenzing, die de am plitude-m odulatie der storingen belet toe te treden to t het dem odulatie-produkt. D e praktijk heeft het inzicht van A rm strong bevestigd. M et weinig energie zijn groote resultaten te bereiken en verheft men zich boven de storingen.

H et is typisch hoe een nieuw inzicht, d at zich buiten de rekensfeer bevindt, zooveel strijd tusschen de theoretici heeft ontketend en zooveel verrassingen heeft gebaard. H et geheel schijnt een dem onstratie, die aantoont hoe analytisch de door­

snee mensch denkt, voor zoover hij denkt.

N atuurlijk is ook deze zaak thans afdoend in theoretische kannen en kruiken gekomen en daarm ede van zijn tw ijfel, doch ook van zijn charm e ontdaan, zooals de analyse m eestal de plaats gehad hebbende synthese doet vergeten.

D e practische beteekenis van het A rm strong-systeem schijnt gering; door de groote bandbreedte, die het inneem t, is het b ep erk t te w orden toegepast in het gebied van de golven beneden de 10 m eter. D a a r in dit gebied de overbrugging van noem ensw aardige afstanden niet mogelijk is, schijnt de aan ­ leiding om daarv o o r den aeth er lastig te vallen weinig voor­

handen, te m eer d aar er ook nog leidingen in de w ereld zijn.

H etzelfde geldt ook voor de televisie, w aar deze to t h et­

zelfde golflengte-gebied is beperkt. V an radio-standpunt gezien meenen we dan ook d at het geen zin heeft, aan dezen tak van de techniek een beschouw ing te wijden. Zoolang een afstands- overbrugging, die eenige beteekenis heeft, onmogelijk is, blijft de televisie een op zichzelf staand complex van onvervulbare w enschdroom en, reclam e en prestige-overw egingen en van ver­

nuftige en allerinteressantste detail-constructies en onderzoekingen.

Prof. Dr. Ir. N. Koomans Deel IX - pag. 201 - 1941

198 Nederlands Radio Genootschap

S 9

0 * 0

^{O ® ©}

; .

& □r

- o(

•W ;oi

_________ ^o

9 s'

• j

' ' f

Vooraanzicht van den eenzijbandontvanger.

Moderne eenzijbandapparatuur der Nederlandsche PTT

T ot 1939 is de oorspronkelijke opzet der eenzijbandappara­

tuur, afgezien van vele voor de practijk belangrijke wijzigingen en toevoegingen, onaangetast gebleven; in een artikel in de Proceedings of the I.R .E . is deze ap p aratu u r destijds uitvoerig beschreven. (K oom ans Proceed. I.R .E . Febr. 1938).

H et om vangrijke experim enteele w erk, reeds gedurende den bezettingstijd verricht, kon terstond na de bevrijding met kracht wTorden voortgezet, en de bouw van nieuw e ap p aratu u r w orden ondernom en.

De nieuw e ap p aratu u r onderscheidt zich in algem eenen opzet o.m. van de oorspronkelijke doordat een aansluiting is verkre­

gen aan de ap p aratu u r voor m ultipletelefonie op kabels, gelijk in ons land in gebruik.

V erd er zijn diverse wijzigingen, w elke destijds op grond van de eischen van het bedrijf w aren opgenomen, thans van meet aan in het project verw erkt, w aard o o r het geheel aan eenvoud en doelm atigheid heeft gewonnen.

K enm erkend voor de nieuwe toestellen zijn een uitvoerig ge­

bruik van kristallen in filters en oscillatoren, het nagenoeg ontbreken van schakelaars in signaalcircuits, alsm ede een geheel nieuw e uitvoering der frequentiebijregeling in den ontvanger, terw ijl verder bijzondere aandacht is geschonken aan een sta- bielen bouw van den lsten oscillator.

jhr. Dr. Ir. C. T. F. van der W yck Deel X II - pag. 127 - 1947

200 Nederlands Radio Genootschap

Typendruktelegrafie over radioverbindingen (Tor)

D e toepassing van verreschrijvers op lijnverbindingen is reeds lang algem een verbreid, terw ijl op radioverbindingen deze toe­

passing eerst in en na de tw eede w ereldoorlog is begonnen.

E en lijnverbinding heeft ten opzichte van een radioverbinding voordelen w at b etreft constantheid van niveau en onafhanke­

lijkheid van invloeden van buiten.

E en radioverbinding, vooral op grote afstanden is economi­

scher dan een kabel, zodat het zin heeft om te trachten door bijzondere m aatregelen de betrouw baarheid op te voeren.

D it heeft door de toepassing van verreschrijvers bijzondere betekenis gekregen, om dat hierbij in tegenstelling m et het mor- severkeer, het m enselijke onderscheidingsverm ogen vervallen is als mogelijkheid om optredende fouten te herkennen.

E r zijn verschillende m ethoden denkbaar om de b etro u w b aar­

heid van een verbinding op te voeren.

E en eerste eis is d at de storingen als zodanig herkend w o r­

den. W an n eer een verreschrijver zonder m eer aan een radio­

verbinding w ordt geschakeld, dan zal deze bij een kortstondige verm inking doortypen, uiterlijk of er niets gebeurd is; er w ordt echter een verkeerde letter afgedrukt.

Bij het zeven-eenheden systeem b ev at elk teken eenzelfde aantal w erkelem enten, dus ook eenzelfde aan tal rustelem enten. D e verhouding tussen h et aan tal w erk- en rustelem enten is als drie sta a t to t vier.

Elk teken d at niet aan de verhouding drie sta a t to t vier voldoet, w ordt als verm inkt gekenm erkt en niet afgedrukt. D e mogelijkheid blijft open, d at ongem erkt een verm inking optreedt, w anneer door toevallige om standigheden in een teken evenveel w erkeenheden omgezet w orden in rustelem enten, als om gekeerd rustelem enten in w erkelem enten w orden om gezet (transposition).

Dr. Ir. H. C. A. van Duuren Deel X V I - pag. 53 - 1951

Einige Betrachtungen zur zukünftigen Entwicklung der Nachrichtentechnik

B etrachtungen über Z ukunftsaufgaben und -entw icklungen sind im allgem einen bei Ingenieuren nicht üblich. M an berichtet m eist nur über abgeschlossene A rbeiten und die Ergebnisse von Experim enten. Ich bitte daher um N achsicht, falls Ihre eigenen Entw icklungen und die E ntw icklung der N achrichtentechnik ganz allgemein zu z. T. anderen W egen und Ergebnissen füh­

ren sollten als meine heutigen B etrachtungen zur zukünftigen E ntw icklung einiger A ufgaben der N achrichtentechnik.

D ie Steigerung des V erkehrs sowie der A nsprüche der V e r­

kehrsteilnehm er einerseits und die technischen F o rtsch ritte an­

dererseits w erden in Z ukunft das Tempo einer Entw icklung auch nach w irtschaftlichen G esichtspunkten bestim m en. W äh ren d der Transistor m ehr für den hör- und trägerfrequenten Bereich und nur z.T. im hochfrequenten Bereich seine A nw endung fin­

den w ird, w ird die W an d erfeldröhre oberhalb ‘2000 M H z voraussichtlich bald im V ordergrund der Entw icklung stehen.

Die W an d erfeld rö h re w ird w ahrscheinlich auch einen s ta r­

ken A ntrieb für die W eiterentw icklung des Fernsehens geben.

N ach dem Belegen der Bereiche IV (rd. 70 cm .W ellenlänge) und V (rd. 40 cm W ellenlänge) w ird man bei der nächsten internationalen Funkkonterenz, voraussichtlich 1959 in Stockholm , die neuen Fernsehbereiche festlegen müssen. W ^ählt man diese neuen Bereiche z.B. oberhalb der bisher international festge­

legten Frequenzgrenze von 10 500 M H z und sieht z.B . eine B andbreite von rd. 1100 M H z für Fernsehzw ecke vor, so könnte man hier ein System m it folgenden vorteilhaften Eigenschaften unterbringen: Bei V erw endung von z.B . 5000 K leinstsendern mit etw a 10 W a tt Strahlungsleistung mit R undstrahlantennen kann man Flächen mit 2 bis 3 km R adius mit 10 Program m en versorgen.

Dr. Ing. K. O. Schmidt Deel X X III - pag. 201 - 1958

Prof. Ir. L. H. M. Huydts

V an redactionele zijde w erd mij gevraagd iets w eer te geven over de aanlooptijd van het G enootschap en tevens of het k o rt kon w orden gehouden: ik zal mijn best doen.

Bij de oprichting in 1920 w erd ik op persoonlijke uitnodiging van de initiatiefnem ers, w aarv an de grote stuw er de zeer emi­

nente B althazar van der Pol w as, lid van het N .R .G . Bij de jubileum viering zal de grote betekenis, die deze toen nieuw e vereniging gekregen heeft, in menig opzicht n aar voren zijn ge­

bracht.

Einde 1920 telde het G enootschap 42 leden, w aarv an 18 fysici, 8 ingenieurs m et D elfts diplom a, terw ijl de overige leden w erden geacht fab rik an t te zijn of op een of andere wijze vakm an in de radiotechniek. V erm eld zij nog, d a t van de 42 leden bij de aanvang er 12 hoogleraar w aren. V o o rw aar een mooie sta rt en het is te begrijpen d at de verslaggever over het ja a r 1920 er bepaald tro ts op w as.

O verigens moge opgem erkt w orden, d at van deze 12 hoog­

geleerden alleen Prof. E lias voordrachten heeft gehouden en in het tijdschrift van het N .R .G . publiceerde.

T er com pletering zij verm eld, d a t ongeveer 80°/o van het huidige ledental ingenieur is.

In het aangeduide verslag kom t men een w el zeer sterke neiging tegen om zich in het N .R .G . te distantiëren van de radio-am ateurs, ondanks d a t dezen m et hun voorgangers een

210

Nederlands Radio Genootschap

grote invloed gehad hebben op de ontw ikkeling van de rad io ­ techniek in N ederland.

D e grondgedachte, w aarv an de oprichters van het N .R .G . uitgingen, w as ongetw ijfeld juist. E en vereniging, die voorstond om op ruime wijze contact te bevorderen tussen radio-gëïnteres- seerden m et academ ische opleiding, zou zeker belangrijke resul­

taten kunnen opleveren. H e t contact van ingenieurs m et fysici en theoretisch georiënteerde m edeleden heeft voor de eerste groep stellig een grote verruim ing opgeleverd ten aanzien van de beperkte opleiding in D elft voor het veeleisende nieuw e radiovak. N atuurlijk is er ook een belangrijke invloed van de ingenieurs op de andere academ ici gew eest.

W a t mij van het h a rt m oet is, d at m.i. ten onrechte er aan ­ vankelijk geen neiging w as om zeer bekw am e am ateurs uit te nodigen voor het lidm aatschap. D it heeft de eerste jaren bij een aan tal leden een ontstem m ing gew ekt, die o.a. to t uiting is gekom en in een artikel van D r. Ir. de G ro o t in het gedenk­

boek van de N .V .V .R . 1926. O n d er de titel van „A m ateur”

en V akm an schetst hij in m et bonhom ie en ironie geladen regels de onjuiste en soms dw aze houding van sommige ’gestu­

deerden’ t.o.v. de toegew ijde liefhebber, die m et geringe voor­

opleiding door bijzondere aanleg, m erkw aardige ’feeling’ en brede visie recht had op respectvolle tegem oetkom ing.

In tegenstelling to t het hierboven geschrevene vind ik het ook zeer de m oeite w aard te m em oreren, d a t het N .R .G . in de laatste decennia zich op bijzondere wijze gekw iteerd heeft tegenover nieuw e legers van am ateurs door de instelling van het exam en van radiom onteur en radiotechnicus. A an dit insti­

tu u t is door een aan tal leden van het N .R .G . een aandacht en toew ijding besteed, w aarvoor men de grootste lof m oet hebben.

D oor hun w erk is kennis gestim uleerd w aarop vele nu gere­

nom m eerde radiovaklui hun loopbaan hebben kunnen bouw en.

G aarne zou ik w illen uitw eiden over N .R .G .-bijeenkom sten, die in m eerdere opzichten v ertier voor mij hebben gebracht.

M a a r het kw am voor, dat, na de ochtendvergadering, geluncht w erd m et een vriend die elders w oonde en dan w erd ’s m iddags nog al eens ’gespijbeld’. D a t w as niet in de haak, m aar het had een plezierige kant.

Ik sluit mij bij voorbaat aan bij de goede w ensen die zullen w orden geuit voor de toekom st van het G enootschap en ben d an k b aar voor w a t het mij in 4 decennia aan goeds heeft op­

geleverd.

Ir. A. H. de Voogt Quelque loin que la science pousse ses

conquêtes, son domaine sera toujours limité; c’est tout le long de ses frontières que flotte le mystère et plus ses frontières seront éloignées, plus elles seront étendues.

H. Poincaré

D e 40 ja a r d at het R adio-G enootschap nu b esta at en d at het de ontw ikkeling van de radio heeft m eegem aakt, vorm t w elisw aar nog m aar een gedeelte van de totale bestaansduur van de „draadloze telegrafie”, indien men deze op 60 k 70 ja a r stelt, m aar ongetw ijfeld om vatten deze 40 jaren verrew eg het grootste gedeelte van de snelle en verbluffende groei van dit verkeersm iddel. D e interessante tentoonstelling door het G e­

nootschap te L aren georganiseerd, b rach t dit sprekend n aar voren.

D e ontw ikkeling van de radio zou men kunnen vergelijken m et b.v. die van de autom obielindustrie.

H et gebruik van de vonkzenders verleende in de beginperiode

212

Nederlands Radio Genootschap

aan het radioverkeer een sterk individueel k arak ter. Schepen en stations w aren in de telefoons bij vo orbaat te herkennen, en vaak ook de dienstdoende telegrafist aan het ritm e van zijn m orsetekens. T egenw oordig: een opeenhoping van geluiden en fluittonen, de m orsetekens verdrongen door ratels, w elke van geen ophouden w eten! O ok de auto en het autorijden hadden in het begin van deze eeuw een veel sterker individueel k a­

ra k te r als tegenw oordig. In de laatste jaren kan men zich in de m et auto’s opgestopte straten h aast niet m eer roeren en zelfs op de auto-banen rijdt men in file.

Bij beide ziet men het verschijnsel van de ondergang van het individu in de m assa en de machine.

N u is echter een auto steeds een w agen gebleven op vier w ielen door benzine voortgedreven; w at de radio b etreft m oet w orden geconstateerd, d a t van de tijd van de vonkentelegrafie weinig m eer over is. A ntennes en ap p aratu u r zijn volledig v er­

anderd, en hoew el het nog steeds een telecom m unicatiem iddel zonder d ra a d ’ is, m oet men het w oord telecom m unicatie dan toch w el zeer ruim opvatten.

In alle delen van het radio-spectrum w orden de elektrom ag­

netische trillingen nuttig gem aakt vóór en over de gehele w ereld en zelfs ver daarbuiten. D e radio-astronom ie heeft een geheel nieuw hoofdstuk toegevoegd aan de oudste w etenschap van de w ereld, de astronom ie. H et heeft de mens toegang verleend to t d a t gedeelte van het elektrom agnetisch spectrum , d at door de zintuigen niet direct w aarneem baar is.

D e ruim tevaart m et rak etten en satellieten is ondenkbaar zonder de radio-techniek. D e radio-astronom ie dringt verder in de w ereldruim te door dan de grootste spiegeltelescopen van de w ereld.

D eze snelle ontw ikkeling van het menselijk kunnen heeft n aar veler mening iets beklem m ends. M enigeen zal d it gevoel hebben gehad bij het zien van de gem etalliseerde ballon (plan ’E cho’

van de A m erikanen) die enige m aanden geleden als een ster van de eerste grootte snel van W e s t n aar O o st langs de sterrenhem el schoot, om de tw ee uur terugkerend, na een reis om de aarde te hebben volbracht.

M en v raag t zich steeds vaker af: zijn er dan geen grenzen aan de w etenschap. Inderdaad, er zijn grenzen, m aar zoals het citaat bij het begin van d it artikel zegt, langs die grenzen

„flotte le m ystëre et plus ses frontières seront éloignées, plus elles seront étendues” .

Ir. F. de Fremery

D e radio had van het begin dezer eeuw zich reeds een plaats veroverd in het w ereldbestel en ook in N ederland had deze voor en tijdens de eerste w ereldoorlog reeds toepassing gevonden voor telegraafverkeer m et schepen en verbinding m et overzeese gebieden. N a deze oorlog kreeg deze jonge tak van de elektrotechniek een geweldige impuls door het in gebruik nemen van de elektronenbuis. D aard o o r w erden vele nieuw e toepassingsm ogelijkheden geopend, m aar tevens rezen daard o o r veel nieuw e problem en van w etenschappelijke en technische aard. H et spreekt vanzelf d a t de w einige specialisten die zich m et deze problem en bezig hielden op dit gebied in ons land

214 Nederlands Radio Genootschap

de behoefte voelden to t een nauw contact en gelegenheid zochten voor uitw isseling van kennis en gedachten. D e radio­

techniek behoort to t de elektrotechniek, m aar in die dagen stond de radiotechniek zover af van de elektrotechniek in algem ene zin zoals die toen beoefend w erd, d at het norm ale contact orgaan van elektrotechnici, de A fdeling E lektrotech­

niek van h et K oninklijk In stitu u t van Ingenieurs hiervoor niet de juiste sfeer kon geven. Enige prom inenten op dit gebied nam en daarom het initiatief to t oprichting van een technisch- w etenschappelijk genootschap w aarin degenen die uit hoofde van hun w erkzaam heid hun belangstelling op d it speciale ge­

bied richtten, elk aar konden vinden. D eze sam enbundeling van de krachten in w etenschappelijke, exploitatieve en industriële kringen op radiogebied in N ederland heeft ongetw ijfeld er veel toe bijgedragen ons land op dit nieuw e terrein een vooraan­

staande plaats te geven.

D e ontw ikkeling van de radio is storm achtig gew eest. N a a st de oorspronkelijke toepassingen voor verkeer m et schepen en over oceanen kw am en geheel nieuw e gebieden als om roep, televisie en ra d a r uitbreiding geven aan het w erk terrein en brachten ieder vele nieuw e problem en van technische en w e­

tenschappelijke aard mee. H et spectrum der radiofrequenties die gebruikt w erden, onderging een enorm e uitbreiding en de nieuw e delen die d aarvan toepassing gingen vinden, vereisten geheel nieuw e technieken. Fundam enteel w etenschappelijk on­

derzoek opende nieuw e m ogelijkheden. D e betrokkenen op dit gebied dienden hun kennis voortdurend te verrijken, w ilden zij op de hoogte blijven van hun vakgebied. D e vele vergaderin­

gen die het N ederlands R adio G enootschap sinds h aar op­

richting gehouden heeft, hebben hier in belangrijke m ate in voorzien.

D e ontw ikkeling is bij lange na nog niet afgesloten. H et toepassingsgebied der radio lijkt nog steeds onbeperkt, de vraag n aar radiocom m unicatie zow el in om vang als in ver­

scheidenheid van toepassing nog onbegrensd, ondanks de enor­

me hoeveelheid w erk die in de laatste decennia is verzet. H et N .R .G . mag m et voldoening terugzien op de in de veertig jaren van zijn bestaan verrichte ta a k m et de gelukkige w eten­

schap d at deze niet ten einde gebracht is, m aar d at er een toekom st ligt w aarin de krachten die in het G enootschap lig­

gen nog een grote behoefte zullen kunnen vervullen en nog een grote mogelijkheid to t verdere ontplooiing hebben.

In septem ber 1913 had ik het genoegen, toen ik op mijn eerste zeereis door het Engelse K anaal voer, een jaargenoot enthou­

siast uit de radiohut te zien komen, die mij dadelijk mee n aar binnen nam om getuige te zijn van een bijzonder feit, namelijk het horen van de zuivere fluittoon van een zender, uitgerust m et een vonkbrug van W ien , w elke w erkelijk sterk verschilde van de knorrende tonen van andere uitzendingen en m eer spe­

ciaal ten aanzien van de luchtstoringen.

E en v iertal jaren later, gedurende de eerste w ereldoorlog op een reis n aar het toenm alige N ederlands-Indië, via het Panam a- kanaal, w erd mij na ons verblijf in San Francisco, iets zeer bijzonders vertoond. In de radiohut zat de telegrafist niet achter een toestel uitgerust m et een kristal, m aar d a a r brandde een lam pje w aarm ede gelijke of betere resultaten bereikt w erden.

D e triode w as particulier in A m erika aangeschaft. O p de kruiser w aren ook 2 reserve-officieren geplaatst, de heren M oens en V an N oppen en de reserve-sergeant van de genie, Einthoven, die zich m et een geheime opdracht aan boord bevonden. D eze opdracht had te m aken m et de ontsm ettingsinstallatie, v erp ak t in grote kisten, die op alle mogelijke plaatsen tussen de dek­

huizen te vinden w aren, m aar die la te r bleken de Telefunken m achinezenders voor de P T T in N ederlands-Indië te bevatten.

Einthoven w as aan d it gezelschap toegevoegd om m et de be­

kende S naargalvonam eter J) de te bereiken storingsvrijheid voor de ontvangst van de radiosignalen in Indië te onderzoeken.

N og eens 4 ja a r la te r w erd ik bij de radiocursus van de m arine te A m sterdam geplaatst, w aara an de zeeofficieren en officieren van de genie deelnam en en deze plaatsing vorm de het begin van mijn radiocarrière.

In de aanvang van februari 1923, definitief bij de S taf van de radiodienst van de m arine in A m sterdam geplaatst, hadden wij al dadelijk te m aken m et het nemen van de moeilijke be­

slissing met w elk type zenders de m arineschepen voortaan uit­

gerust zouden m oeten w orden, er w aren aanbiedingen voor m achinezenders, (type Schm idt), boogzenders en lam pzenders.

D e vertegenw oordiger van de leverancier van de beide eerste typen zenders verzekerde ons d at zo’n lam pzender eigenlijk een x) zie blz. 187 in dit nummer

216 Nederlands Radio Genootschap

natuurkundig a p p a ra a t w as en d a t hij voor de technische toe­

passing hiervan in de toekom st zeer w einig verw achtte.

Bij de Philips fabrieken in Eindhoven dacht men hier anders over en eind 1924, begin 1925, bij een bezoek aan het lab o ra­

torium te Eindhoven, bezichtigde ik een 200 k W lam pzender, uitgerust m et een w atergekoelde triode voor m iddengolven. D e gesprekken m et Prof. v. d. Pol en andere vooraanstaande p er­

soonlijkheden op het gebied van de radiow etenschap, leidden er toe, d at ik in de loop van 1925 toetrad, als lid van het R adio G enootschap.

E en van de eerste lezingen die ik m eem aakte, w erd gehouden door Prof. E lias, die zijn bekende voordracht: ’O v er de V o o rt­

planting van de E lektrom agnetische T rillingen’ hield 2). D eze voordracht heeft een zeer grote indruk op mij gem aakt en speciaal, hetgeen w erd verm eld over de propagatie-eigenschappen van uitzendingen op de golflengte van 17 m eter, heb ik goed in mijn oren geknoopt.

Tussen 1924 en 1926 w erden in Indië, w a a r de grote afstanden zich uitstekend voor dit doel leenden, bij de m arine onder lei­

ding van Ltz. H eringa proefnem ingen m et korte golven voor verbindingen in de A rchipel, uitgevoerd. Bij voortgezette proef­

nemingen w erd op 29 juni 1926 de eerste uitzending van Soe- rab aja te A m sterdam ontvangen. In septem ber b rach t ik een eenzijdige kortegolf-verbinding Indië-H olland to t stand en in de­

cem ber van d a t zelfde ja a r w erd in N ederland ook de kortegolf zender in dienst gesteld, zodat een goede w ederzijdse verbinding op golflengten van 17, 23 en 34 m kon w orden onderhouden.

In januari 1927 w erd een kortegolfzender aan boord van H .M . D e Z even Provinciën gem onteerd, w aarm ede tussen 4 uur n.m. en 8 uur v.m. op een tocht rond Sabang steeds goede verbinding m et S o erabaja w erd onderhouden. D it betekende een aanzienlijke verbetering, d aar op de langere golven noch m et ongedem pte stations, noch m et de fluitvonkstations verbin­

ding op deze grote afstanden kon w orden onderhouden.

U it deze tijd d a te e rt mijn voorliefde voor propagatie-onder- zoekingen, bij de beoefening w aarv an ik grote steun en aan ­ moediging van Prof. v. d. Pol m ocht ondervinden en w aarm ede ik mij sindsdien zo veel mogelijk heb bezig gehouden. O ver proefnem ingen m et ondergedoken onderzeeboten heb ik la te r 2) Prof. Dr. Jhr. G. J. Elias: 'O ver de voortplanting van elektromagne­

tische trillingen’. Tijdschrift Ned. Radio Genootschap Deel III, pag. 1.

gelegenheid bood om veldsterkten te vergelijken.

H et bleek bijvoorbeeld hierbij d a t de signalen uitgezonden door een kruiser, te S o erabaja gem eerd en uitgerust m et een lam pzender m et een verm ogen van 2 k W en voorzien van een stuurkring, aangesloten op een antenne van 40 m eter hoogte, aan boord van een onderzeeboot ontvangen op gelijke diepte verdw enen als de signalen van de boogzender m et een m ast- hoogte van 60 k 70 m eter, eveneens te S oerabaja opgesteld en m et vele m alen het verm ogen van de kruiser. D it leverde dus w el een heel duidelijk bew ijs d at het overgrote deel van het door de boog uitgezonden verm ogen op harm onische frequenties en andere ongew enste uitzendingen verdw een. Aangezien de m ate van absorptie als functie van de frequentie op zeer een­

voudige wijze m et de diepte sam enhangt w as het trouw ens ook bij het verdw ijnen van signalen op ongelijke diepte mogelijk een indruk van de relatieve sterk te van de signalen van ver­

schillende stations te verkrijgen.

H et is bekend d at hoe langer de golflengte is des te geringer de absorptie bij de propagatie door een geleidend medium is.

Als extreem geval w erd hierom in 1928 een proefnem ing gedaan m et golflengten van 300 km, d.w.z. een duizend-perioden-m achine van circa 10 k W diende als energiebron en deze w as aange­

sloten op een 6-tal in serie geschakelde, geïsoleerde aders, w elke als een horizontaal raam rond de onderzeeboot w aren aangebracht. H ierdoor tra d geen richtingseffect op; bovendien deed de onderzeeboot dienst als ijzerkern, w aard o o r een circa drievoudige versterking van het veld w erd verkregen.

V oor de ontvangst w erd op een andere boot een soortgelijk raam gebruikt d a t op een laagfrequent ontvanger w as aange­

sloten. D e ontvanger w as zeer nauw keurig afstem baar op de zendfrequentie van 1000 H z en gaf ook bij scheepsstoringen een rustige ontvangst zodat het toestel later ook m et succes als laagfrequent-kring ach ter een norm ale telegrafie-ontvanger w erd geplaatst.

H et w as niet mogelijk verbindingen te onderhouden op af­

standen die g roter w aren dan enige honderden m eters, indien 3) J. Houtsmuller: 'Proefnemingen op het gebied van radio-communicatie

met ondergedoken onderzeeboten’. Tijdschrift Ned. Radio Genootschap Deel VIII, pag. 271.

218 Nederlands Radio Genootschap

de beide boten ongeveer 10 m onder de oppervlakte van het w ater voeren.

Theorieën zoals ontw ikkeld door Prof. E lias in N ederland en Prof. A ppleton in Engeland, hebben to t onderzoekingen van de geleidende laag in de hogere atm osfeer (ionosfeer) geleid.

H iertoe w erd gebruik gem aakt van im puls-uitzendingen op v er­

schillende frequenties die door deze laag n aar de aarde gere­

flecteerd w erden.

H et kw am dan u iteraard voor d at vliegtuigen in dergelijke uitzendingen kw am en; hiervan w erden ook reflecties w aargeno­

men. D it leidde to t de veronderstelling d at deze uitzendingen gebruikt zouden kunnen w orden om de p laats van de vliegtuigen te bepalen en d it heeft to t gevolg gehad d a t in verschillende landen om streeks het m idden van de dertiger jaren speciaal voor m ilitaire doeleinden, toestellen ontw ikkeld w erden die na­

derhand onder de naam van rad ara p p aratu u r, m eer algem ene bekendheid zouden krijgen.

O p het Physisch L aboratorium van de Com m issie voor P h y si­

sche Strijdm iddelen in N ederland is onder algem ene leiding van Prof. E lias en de directeur van het L aboratorium door Prof.

V on W eiler een rad arin stallatie ontw ikkeld. Bij het uitbreken van de oorlog m et D uitsland zijn door laatstgenoem de tw ee van dergelijke installaties mede n aar E ngeland genomen, d aar verder afgem aakt en later aan boord van H .M . Isaac Sw eers gem onteerd.

A ls com m andant van d it oorlogsschip gedurende de w ereld­

oorlog heb ik m et deze beide ap p araten en een derde rad ar- toestel d a t door de Engelsen w as ontw ikkeld aan boord kunnen w erken en w as hierdoor vroegtijdig in de gelegenheid niet alleen de m ilitaire m aar ook de navigatorische m ogelijkheden van deze nieuw e ap p aratu u r te leren kennen.

N a de oorlog w as ik enige jaren w erkzaam bij de Internationale O m roep O rganisatie te B russel en w as er getuige van hoe sterk de internationale sam enw erking op het gebied van de radio zich ging ontw ikkelen. D a a rn a had ik het voorrecht, mij w eder enige jaren aan de propagatie van radiogolven te kunnen wijden.

G edurende de jaren, d at ik bij de O m roep w erkzaam w as, m oest in A m erika een plan voor het gebruik van televisiezenders, d a t gebaseerd w as op de berekening van veldsterkten van

Speciaal de fundam entele onderzoekingen betreffende de eigen­

schappen van de turbulentie-zöne, w aaraan deze grotere reik­

w ijdte w erd toegeschreven, hebben mij zeer geïnteresseerd. Z oals steeds is men, toen men dit verschijnsel begreep, m et zeer ge­

specialiseerde onderzoekingen voortgegaan en heeft diepgaande theorieën opgebouw d, w aard o o r het zonder grote inspanning niet mogelijk w as, alle ontw ikkelingen te blijven volgen.

H iertoe heeft mij de laatste jaren, toen ik w eder bemoeienis kreeg m et de radio en de toepassing van de navigatiem iddelen ten behoeve van de scheepvaart de tijd ontbroken. H oew el in het gebruik van de hulpm iddelen voor de navigatie de laatste jaren zeer belangrijke vooruitgang is te constateren, is in de wijze van afw ikkeling van de correspondentie tussen schepen onderling en van schepen m et de w al niet veel veranderd. W e l is de laatste jaren het gebruik van m etergolven ook bij de scheepvaart sterk ontw ikkeld, m aar behalve voor autom atische ontvangtoestellen voor noodsignalen is aan autom atisering in het scheepsverkeer niet veel gedaan. E en uitzondering hierop vorm t het T O R -systeem , ten behoeve van de scheepvaart, w aarvoor onder leiding van D r. van D uuren op het D r. N eher L aboratorium de nodige ap p aratu u r is ontw ikkeld.

S edert enige m aanden w o rd t tussen een N ederlands schip en het w alstation te I Jmuiden een bescherm de T O R -verbinding onder­

houden in de band voor het scheepsverkeer van A - 22 M H z. H et schip v a a rt geregeld tussen E ngeland en de C araïbische Z ee.

D e berichtenw isseling heeft zich hierbij niet b ep erk t to t cor­

respondentie tussen h et w alstation en het schip m aar ook aan ­ geslotenen op het openbare telexnet hebben op bevredigende wijze m et het schip kunnen w erken.

In het voorgaande heb ik getrach t enkele feiten in herinnering te brengen, die n aar mijn mening niet algem een bekend zijn en w a a r­

van het voor sommigen w ellicht interessant is kennis te nemen.

Persoonlijk voel ik mij niet aangetrokken to t het verenigingsleven, m aar ik ben het R adiogenootschap d an k b aar voor de gelegen­

heid die het mij gegeven heeft contacten te leggen die voor mij zeer w aardevol zijn gew eest. D e resu ltaten van m eer diepgaande onderzoekingen heb ik in het T ijdschrift van het R adiogenoot­

schap gepubliceerd en d aar heb ik tevens de nam en genoem d van hen w aarm ede ik het voorrecht m ocht hebben sam en te w erken.

Ir. J. J. Vormer

D e 40-jarige periode d a t het N .R .G . b esta at kom t ongeveer overeen m et de tijd d a t ik zelf m et de radio-techniek bemoeienis heb gehad. A fgestudeerd op een ogenblik (febr. 1925) d a t een ingenieur heel w at m oeilijker een betrekking kon vinden dan thans, kw am ik in juli 1925 tezam en m et Ir. W e y e rs in dienst bij, w a t toen heette, het R adiolaboratorium van de R ijkstele­

graaf. N a onze indiensttreding bestond de totale w etenschap­

pelijke staf van dit laboratorium uit de chef D r. la te r Prof.

K oom ans, Ir. W ey ers en mijzelf. E r w aren enige assistenten voor de ingenieurs, verder w as er een kleine instrum entm akers- w erkplaats en een - overigens pover - instrum entarium . W^el een verschil w anneer men d it - toen enige - PT T -laboratorium

222

Nederlands Radio Genootschap

vergelijkt m et het tegenw oordige D r. N eher-laboratorium der P T T te Leidschendam m et zijn uitgebreide w etenschappelijke staf en zijn uitstekende outillage.

W a t echter aan personeel en m aterieel te k o rt kw am , w erd, onder de bezielende leiding van K oom ans, aangevuld m et enthou­

siasm e. In die tijd w as dit trouw ens gem akkelijker op te brengen dan thans om dat feitelijk alles nieuw w as.

M en w as n.1. in 1925 doende te trach ten een kortegolf tele­

graafverbinding m et het toenm alige N ederlands-O ost-Indië to t stand te brengen, w aarbij de zendproblem en aan W ey ers, en de ontvangproblem en aan mij w aren toebedeeld. Ik herinner mij nog levendig ons enthousiasm e toen de eerste telegram m en over en w eer gew isseld w erden. W a t een verschil echter tussen toen en nu. Toen: een sim pel ontvangertje bestaande uit een teruggekoppelde d etector en een laagfrequent-versterker, w a a r­

uit men m et moeite, tussen allerlei ruis door, op het gehoor de m orse-tekens m oest onderscheiden van een 'schuurpapier’-zen- dertje; thans: een behoorlijk ingew ikkelde ontvangapparatuur, w aaru it een aan tal T O R -k an alen vloeit, uitgezonden door een zender die aan, w at wij thans als hoge eisen beschouw en, voldoet.

N a het to t stand kom en van de telegraaf-verbinding m et Indië kw am vanzelfsprekend de telefoon-verbinding aan de orde.

O ok hierbij w erd de eerste verbinding to t stand gebracht m et - n aar tegenw oordig inzicht - zeer eenvoudige m iddelen: een zender bevattende een zelf oscillerende stu u rtrap en een eind- tra p m et anode m odulatie; voor de ontvangst: een directe ontvanger aangesloten op een klein gericht antennesysteem . A l spoedig echter kw am en problem en aan de orde a ls : kristalbe- sturing voor de zender, autom atische frequentie-bijregeling voor de ontvanger en de toepassing van enkelzijband-m odulatie. K oom ans w as de grote prom otor van het toepassen van het enkelzijband- systeem op lange-afstand kortegolf-verbindingen; d a t zijn inzicht juist w as, heeft de verdere ontw ikkeling w el uitgew ezen.

Is, w a t de lange-afstand-verbindingen betreft, de ontw ikkeling in de afgelopen 40 ja a r spectaculair gew eest, niet m inder w as dit h et geval bij de scheepsradio en bij de om roep.

W a t de kust- en scheepsdienst b e treft g aat deze ontw ikke­

ling van de vonkzenders in 1920 to t de enkelzijband-telefonie en de scheeps-T O R in 1960. O orspronkelijk w erd alle scheeps­

verkeer afgew erkt op m idden- en lange golven, terw ijl thans zeer veel van dit verkeer p laats heeft op korte en ultra-korte golven. D e eerste telegraafverbinding tussen het kuststation

w a a r dit zich ook op aarde bevindt, zijn telegram m en aan Scheveningen-Radio kw ijtraakt.

D a t ook de elektronische m iddelen voor de navigatie en voor de plaatsbepaling een enorm e ontw ikkeling hebben m ee­

gem aakt, is algem een bekend. W a s aanvankelijk de radio-peiler het enige instrum ent - en lang niet alle schepen w aren hiervan voorzien - thans beschikken de m eeste grote vaartuigen zow el voor navigatie als voor plaatsbepaling over een geheel arsenaal van mogelijkheden.

D e om roep hier te lande heeft in de beschouw de periode de ontw ikkeling te zien gegeven van een enkel particulier zendertje van Idzerda, d at een gering verm ogen had en m et een soort frequentie-m odulatie w erkte op middengolven, to t een groot aan tal sterke zenders, toebehorend aan een sem i-overheidslichaam , de N O Z E M A , w elke zenders w erken zow el op de midden- alsook op de korte- en u ltrak o rte golven. D e m idden- en korte- golfzenders w erken daarbij met dubbelzijband am plitude-m odulatie, de ultra-kortegolf zenders m et frequentie-m odulatie.

N aast de hierboven geschetste geluidsom roep is in deze pe­

riode geheel nieuw opgekom en de televisie m et de daarbij noodzakelijke straalverbindingen.

Ten gevolge van het to t stand komen van kabelverbindingen tussen de continenten is men op dit ogenblik voor telefoon- en telegraaiverbindingen op lange afstand niet m eer uitsluitend op radio-verbindingen aangew ezen. H et laat zich aanzien d at de belangrijkheid van dergelijke radio-verbindingen hierdoor in de toekom st zal verm inderen. E chter zijn lange-afstand telefoon- en telegraafverbindingen niet de enige belangrijke radio toe­

passing; d aarn aast zijn er vele gebieden w aarv o o r de radio als m eest aangew ezen oplossing zal blijven bestaan, terw ijl nieuw e gebieden nog voortdurend ontsloten w orden. Z o is b.v.

de toepassing van veelkanalen-telefonie op straalverbindingen nog m aar pas begonnen, terw ijl o.a. de toepassing van satel­

lieten e.d. voor lange-afstand-verbindingen nog geheel in het onderzoek stadium verkeert. O verigens zijn ook voor de be­

staande kortegolf lange-afstandverbindingen nog allerlei nieuw e ontw ikkelingen mogelijk. E r is m.i. dan ook alle reden de toe­

kom st van de radio m et vertrouw en tegem oet te zien.

224 Nederlands Radio Genootschap

Prof. van Soest

tijdens het uitspreken van zijn rede in de Singer-concertzaal.

De komende 40 Jaren

Rede ter gelegenheid van de Jubileumviering van het Nederlands Radiogenootschap op 14 oktober 1960,

uitgesproken door Prof, Ir. Dr. J. L. van Soest

Mijnheer de Voorzitter, Dames en Heren!

H e t is voor mij een grote eer, als oudste erelid, een rede te mogen uitspreken bij het veertig-jarig jubileum van ons G enoot­

schap. M ag ik U , U w bestuur en U w L eden in de eerste plaats mijn gelukw ensen aanbieden?

E r is mij gevraagd mijn mening w eer te w illen geven over de kom ende veertig jaar, althans voorzover deze periode be­

trekking heeft op de w etenschappelijke taak , w aarvoor het N ederlands R adiogenootschap zich g ep laatst zal zien. Ik heb toestem m end geantw oord in de gedachte d at het w el moeilijk zou zijn, dus ook aantrekkelijk; m aar ik besef nu w el d a t het op een logische basis onmogelijk is zulk een voorspelling te doen. Toch zal ik vrijm oedig op de toekom st ingaan, al voel ik mij geenszins als een Jules V erne. V eertig ja a r is ver, héél ver vooruit in dit bruisende technische tijdperk.

A ls men toekom stverw achtingen w il opstellen, staan er drie w egen open, die ik zou w illen noem en: de streng-functionele, de statistische en de visionaire weg.

Bij de eerste w eg is - rekening houdend m et h et bekende verleden - het te onderzoeken verschijnsel herkend in een an a­

lytische vorm en als functie van de tijd; bijvoorbeeld lineair, exponentieel of hoe ook. E en strenge voorspelling door ex tra­

polatie is mogelijk, m aar w ie zegt d at de toekom st geen ver­

rassing zal brengen, die nu nog niet onderkend kan w orden?

D eze eerste w eg zal een korte zijn, die het einddoel niet bereikt.

Bij de tw eede w eg w o rd t w at m eer voorzichtigheid betracht.

V oor het eerst, in grote stijl, heeft N o rb ert W ien er m et zijn

226 Nederlands Radio Genootschap

predictie-theorie deze w eg aangegeven. Zij is gebaseerd op s ta ­ tistische beginselen; als men het verschijnsel in het verleden goed kent, la a t zich een statistische verw achting voor de to e­

kom st uitspreken. M aar, helaas, de statistiek hiervan m oet een stationnair k a ra k te r vertonen; tevens geldt de predictie m aar voor een nabije toekom st. Ik geloof zeker d at de predictie- theorie zelf nog een w eldadige uitbreiding zal ondergaan, m aar d a t zal niet w egnem en d at ook de tw eede w eg, zij het w at verder doch vager dan de eerste w eg, niet to t het einddoel te vervolgen is.

D e derde w eg is de visionaire. Slechts voor een enkeling tekent zij zich to t ver aan de horizon af en w o rd t zij achter de horizon aangevoeld. M a a r die enkeling is de gelukkige, w iens visie zich, als vanzelf en ongedw ongen, van binnen uit n aar buiten toe ontplooit. E n de anderen, die deze visionaire w eg zo gaarne zouden betreden - en ik reken mij nu d aarto e - zullen zich op een moeilijk en gew aagd pad begeven, om dat bij hen de visie, om gekeerd, van buitenaf n a a r binnen gepeild m oet w orden.

Z o sta ik nu hier voor U , M ijnheer de V oorzitter, D am es en H eren; ik zal de moed niet verliezen en mij van de mij op­

gelegde taak kw ijten. W ellich t zullen de drie w egen in het begin w at parallel verlopen. Ik zal m et U mijn w eg bew andelen, misschien een w at ongebaand gem iddelde volgen, soms door struikgew as kruipen, soms door een m oeras heen w aden, n aar de toekom st, die ik vi>5r mij meen te zien; kleerscheuren en een n at pak kunnen er het gevolg van zijn, m aar d at laatste zal dan over veertig ja a r w el blijken.

Ikzelf w as nog student toen het G enootschap w erd opgericht;

enkele jaren la te r deed ik mijn intrede in het selecte, toen nog zo kleine gezelschap, d at plechtig vergaderde in een donker zaaltje van de Industrieële C lub in A m sterdam . Tien m aal zo klein w as w ellicht het aan tal leden, vergeleken bij nu; tien m aal zo klein zeker het aan tal aanw ezigen op een zitting, ver­

geleken bij nu. Ik vraag mij af, hoe de verhouding over veertig ja a r zal zijn ten opzichte van heden.

Bij de huidige ontplooiing van het technische elem ent in onze gem eenschap zijn wij geneigd om in m eetkundige rijen te denken.

D a t w il zeggen: als het G enootschap in de afgelopen 40 ja a r 10 x zo groot w erd, zal d at w ellicht in de kom ende veertig ja a r nog eens geschieden en zullen de vergaderingen w ellicht door 500 leden w orden bijgew oond. In d a t geval geloof ik w el