liturgie & overweging voor 6 maart 2022, 1e zo 40dt, Leven en Levenseinde
welkom
aanvangslied 807: 1, 4, 5 votum/groet
In het licht van de Eeuwige komen we hier samen een zuivere vlam die met haar licht
de angsten van ons hart verdrijft.
God schenkt ons vrede
en daarvan delen wij uit aan elkaar
antwoordlied: 695: 1, 3 Heer raak mij aan met uw adem
gebed
Stil worden we
omdat de wereld om ons heen ons overweldigt omdat de kranten vol staan van oorlog
omdat onschuldige mensen moeten vrezen voor hun leven omdat de machteloosheid groot is.
Stil worden we hier met elkaar en in onszelf
omdat we allemaal leven
wetend van ooit een komend levenseinde.
U die de Bron van leven bent, van licht en van liefde,
blijf bij ons
heel ons leven lang Amen.
inleiding
Op deze eerste zondag van de veertigdagentijd haken we aan bij het thema dat de programmacommissie tot de zomer centraal stelt: leven en
levenseinde.
Dit thema sluit naadloos aan bij de weg van Jezus naar zijn dood, die ook zijn weg naar Pasen blijkt te zijn.
Leven, levenseinde en toch weer leven – daarop bezint zich de veertigdagentijd.
Op deze eerste zondag leek het me daarom mooi om stil te staan bij manieren hoe in de bijbel omgegaan wordt met dit thema.
Deze dienst is vormgegeven aan de hand van die zoektocht: enkele
bijbelverzen, voorgelezen door de liturg, worden steeds afgewisseld met wat woorden van mij.
Als je even zoekt, kom je het thema rond dood en leven oneindig vaak tegen.
De Psalmen staan er bol van, maar ook veel andere verhalen zijn een metafoor voor leven in samenhang met het levenseinde.
Die metaforen hebben we ook nodig om over dit thema te kunnen spreken, anders blijven we al snel hangen in de fysieke fenomenen rond ziekte, lijden en sterven.
Een dier is niet bezig met zijn dood, omdat hij niet beseft dat hij een keer doodgaat.
Dat een mens dat wel beseft, betekent dat het leven en het levenseinde op veel verschillende levensgebieden met elkaar verweven zijn.
Om vast een voorbeeld te geven van de ruimte die een metafoor hierin kan bieden, een gedichtje van Willem Wilmink:
in ’t Nederlands is iemand dood gegaan,
over zijn reis wordt nooit meer iets vernomen.
In het Twents is iemand uit de tijd gekomen, dus je weet zeker: hij kwam veilig aan.
We beginnen de schriftlezingen met een paar verzen uit Jesaja 38 waarin de dood zich vrij plotseling aandient.
10 Ik dacht: In de bloei van mijn leven moet ik gaan, de tijd die mij rest verblijf ik in het dodenrijk.
11 Ik dacht: Ik zal de HEER niet meer zien in het land der levenden,
of ooit nog een mens aanschouwen daar waar alles zijn einde vindt.
12 Mijn woonplaats werd ontruimd en lag open, zoals de tent van een herder;
ik rolde mijn leven op zoals een wever het tentdoek, hij heeft mijn draad afgesneden.
STILTE
Deze tekst roept in eerste instantie vooral stilte op.
De draad is afgesneden, er valt niks meer te zeggen.
Je kunt gewoon ook niks meer zeggen.
Stomgeslagen ben je, als de dood zo plotseling komt.
Als de bloei van een leven plotseling stopt. Het is een stilte van eenzaamheid, verslagenheid, onmacht en machteloosheid, zonder daar woorden voor te vinden.
In alle teksten die we vandaag horen gaat het over de dood zelf.
Maar vaak zijn het ook metaforen voor hoe je middenin het leven kunt vastlopen.
Niet weten hoe nu verder.
Angst, schuld, verdriet, spijt, machteloosheid, wanhoop, verlatenheid, depressie – ze kunnen je het gevoel geven dat het leven stokt.
gez 845: tijd van vloek en tijd van zegen tijd van droogte tijd van regen
dag van oogsten tijd van nood tijd van stenen tijd van brood tijd van liefde nacht van waken uur der waarheid dag der dagen toekomst die gekomen is
woord dat vol van stilte is.
Psalm 22 enkele verzen:
2 Mijn God, mijn God,
waarom hebt u mij verlaten?
U blijft ver weg en redt mij niet, ook al schreeuw ik het uit.
3‘Mijn God!’ roep ik
overdag, en u antwoordt niet,
’s nachts, en ik vind geen rust.
10 U hebt mij uit de buik van mijn moeder gehaald, mij aan haar borsten toevertrouwd,
11 bij mijn geboorte vingen uw handen mij op, van de moederschoot af bent u mijn God.
12 Blijf dan niet ver van mij, want de nood is nabij
en er is niemand die helpt.
13 Een troep stieren staat om mij heen, buffels van Basan omsingelen mij, 14 roofzuchtige, brullende leeuwen sperren hun muil naar mij open.
AFSCHUW, VERLATENHEID
Beelden zoals in psalm 22 roepen associaties op van oorlog, van dreiging.
Het gaat over leven dat vol angst is.
Over een levenseinde dat er afschuwwekkend uitziet, indringend en
onontkoombaar. Onmiddellijk roept het gedachten en beelden op aan de situatie in Oekraïne.
Letterlijk betekent de naam van dit land ‘grensgebied’.
Oekraïne ligt op de grens tussen het westen en het oosten, tussen Europa en Rusland.
Maar nu ligt het ook op de grens van leven en levenseinde.
Bewonderenswaardig hoor en zie je verschillende mensen dapper optreden, anderen helpen, vechten voor hun land en hun leven.
Afschuwwekkend hoor en zie je over een 60 km lange colonne militaire
voertuigen, over een kerncentrale die beschoten wordt, over 18 jarige jongens die naar het front trekken in een oorlog die ineens zo dichtbij is gekomen.
We herkennen de psalm als één van de kruiswoorden van Jezus.
Het is eén van de uitspraken die aan Jezus worden toegedicht wanneer hij aan het kruis hangt.
Er spreekt een mateloze eenzaamheid uit, een zich verlaten voelen van alles en iedereen.
Het is een levend dood zijn: je kunt niet meer bij je eigen vertrouwen.
De dragende grond onder je bestaan van wat jou zingeeft, van jouw spiritualiteit – je kunt er niet meer bij.
Wanhopig klinkt het roepen ‘waarom hebt u mij verlaten’, in een laatste poging om het leven vast te blijven houden, lichtpuntjes te kunnen blijven zien, te voelen dat het in de ogen van anderen of in elk geval in de ogen van God belangrijk is dat jij er bent.
Het besef van je eigen sterfelijkheid bepaalt je bij de kern van je bestaan.
Waar kun je op terugvallen, op wie kun je terugvallen?
Ten diepste is ieder mens eenzaam, ten diepste wordt een mens nooit ten volle gekend door een ander. Wat is de zin van ons bestaan?
Enkele psalmverzen vertalen dat in beelden:
Ps 102:7-8 en 12
7 Ik ben als een uil in de woestijn, een steenuil in een verlaten bouwval, 8 slaap ken ik niet, ik ben eenzaam als een vogel op het dak.
12 Mijn dagen gaan heen als een schaduw, ik moet verdorren als gras.
845: 2
tijd van troosten tijd van tranen tijd van mooi zijn tijd van schamen tijd van jagen nu of nooit
tijd van hopen dat nog ooit.
tijd van zwijgen zin vergeten nergens blijven niemand weten tijd van kruipen angst en spijt zee van tijd en eenzaamheid.
Verhaal van de film After Life
In 1998 is de Japanse film After Life uitgebracht.
In deze film komt een groep mensen aan bij een kaal en groot gebouw.
Het blijkt dat ze terecht zijn gekomen in een soort tussenstation op weg naar het hiernamaals.
Ze zijn allemaal de dag ervoor overleden.
Ze zullen een week verblijven in dit gebouw.
Hun opdracht voor de eerste helft van de week is om te bedenken wat de mooiste herinnering uit hun leven is.
Deze herinnering wordt in de tweede helft van de week nagespeeld en gefilmd.
Zo wordt de ervaring weer zo levend mogelijk teruggehaald.
En met de film van deze ene herinnering, reist de overledene door naar het hiernamaals.
Natuurlijk hebben de meesten er moeite mee om een herinnering uit te kiezen.
Sommigen hebben een moeilijk leven gehad, hebben moeite om een positieve herinnering naar boven te halen.
Anderen weten niet wat ze moeten kiezen.
Hoe weet je nou wat de mooiste herinnering is, eentje waar je tot in de eeuwigheid in wilt blijven vertoeven?
De herinneringen die uiteindelijk worden uitgekozen, blijken niet de grote mijlpalen in het leven zijn.
Geen grootse of ingrijpende gebeurtenissen, geen momenten waar ze met allerlei mensen over hebben nagepraat in hun leven.
Het gaat niet om de feitelijkheden, maar om de ontroering die de herinnering teweeg brengt.
Het is een moment dat iemand als jong meisje staand in de tram de wind over haar gezicht voelde waaien.
Er is zelfs een vrouw die haar leven lang hunkerde naar liefde maar de ware nooit ontmoette. Toch heeft ze een dierbare ‘herinnering’ aan hem.
En die herinnering wordt verfilmd.
Elke keer blijken het herinneringen waarin de zintuigen een belangrijke rol spelen.
Ruiken, proeven, voelen, zien, horen.
Alsof de hele mens werd aangesproken op dat moment.
Misschien waren het wel de momenten waarop diegene voelde dat hij of zij echt leefde. Momenten waarop je er helemaal was, helemaal aanwezig, helemaal jezelf. Een moment dat vervuld was van zichzelf en van jezelf.
Een moment waarin enig besef van vergankelijkheid, levenseinde, volkomen afwezig was. Een moment vol van leven.
Een moment waarop de eeuwigheid even doorschemerde.
Zo aan het begin van de veertigdagentijd luisteren we nu naar de schriftlezing die hoort bij deze zondag.
Hierin valt de spanning te beluisteren zoals die in deze film After Life zichtbaar en voelbaar wordt: namelijk de spanning tussen het volle leven waarin iets van eeuwigheid voelbaar is en verleid worden door dat wat je daarvan afhoudt.
Verstrikt raken in dat wat, midden in het leven, verstart, vastzet, en in die zin:
dood maakt.
Luc. 4: 1-13: beproeving in de woestijn
4
1-2Vervuld van de heilige Geest trok Jezus weg van de Jordaan, en geleid door de Geest zwierf hij veertig dagen rond in de woestijn, waar hij door de duivel op de proef werd gesteld. Al die tijd at hij niets, en toen de veertig dagen verstreken waren, had hij grote honger. 3De duivel zei tegen hem: ‘Als u de Zoon van God bent, beveel die steen dan in een brood te veranderen.’ 4 Maar Jezusantwoordde: ‘Er staat geschreven: “De mens leeft niet van brood alleen.”’ 5Toen bracht de duivel hem naar een hooggelegen plaats en liet hem in een en
hetzelfde ogenblik alle koninkrijken van de wereld zien. 6De duivel zei tegen hem: ‘Ik geef u de macht over dat alles en ook de roem die ermee gepaard gaat, want ik kan daarover beschikken en ik geef het aan wie ik wil; 7als u in
aanbidding voor mij neervalt, zal dat allemaal van u zijn.’ 8 Maar Jezus antwoordde: ‘Er staat geschreven: “Aanbid de Heer, uw God, vereer alleen
hem.”’ 9De duivel bracht Jezus naar Jeruzalem en zette hem op het hoogste punt van de tempel, en hij zei tegen hem: ‘Als u de Zoon van God bent, spring dan naar beneden. 10 Want er staat geschreven: “Zijn engelen zal hij opdracht geven om over u te waken.” 11En ook: “Op hun handen zullen zij u dragen, zodat u uw voet niet zult stoten aan een steen.”’ 12 Maar Jezus antwoordde: ‘Er is gezegd:
“Stel de Heer, uw God, niet op de proef.”’ 13Toen de duivel Jezus aan al deze beproevingen had onderworpen, ging hij voor een tijd bij hem vandaan.
845: 3
Wie aan dit bestaan verloren nieuw bestaan heeft afgezworen wie het houdt bij wat hij heeft sterven zal hij ongeleefd.
tijd van leven om met velen brood en ademtocht te delen – wie niet geeft om zelfbehoud, leven vindt hij honderdvoud.
Niet voor niets begint de veertigdagentijd met een beeld van een woestijn.
Er zijn vele metaforen voor de dood in de bijbel.
De woestijn of een woestenij is daarin wel een hele bekende.
Een omgeving waar leven amper mogelijk is, waar weinig groeit, waar zelfs geen water is. Niets komt tot ontwikkeling, in leven blijven is al een uitdaging.
De evangelist Lucas zet dit beeld nog eens kracht bij door aan te geven dat Jezus een symbolische veertig dagen in die woestijn rondzwierf en al die tijd niets at.
Groter kon Lucas de tegenstelling tussen dood en leven haast niet verbeelden.
Het is de tegenstelling tussen Goede Vrijdag en Pasen.
De tegenstelling tussen hoe je midden in het leven als dood kunt zijn en ten volle het leven ervaren.
Dood is dan ook een metafoor voor alles wat het leven in de weg staat: daar waar je niet gevoed wordt, niet kunt groeien, gevangenzit, gekweld wordt.
Dood staat voor alles wat niet bijdraagt aan liefde, leven en licht.
De duivel staat symbool voor alles wat je verleidt tot keuzes die niet bijdragen aan het volle leven.
God is de andere kant van het spectrum.
God wil iets zeggen als: de bron van het leven, waar licht en liefde uit voortvloeien.
God is waar je je gezien voelt, gehoord voelt, waar je jezelf mag zijn, waar verbondenheid is, gelijkwaardigheid, saamhorigheid.
God is waar het leven stroomt, zich ontplooit, licht uitstraalt, waar enthousiasme en plezier is.
In deze lezing maakt de evangelist Lucas duidelijk dat Jezus tot in de dood zal kiezen voor het leven en voor dat wat ten diepste leven geeft.
Het gesprek met de duivel maakt dat duidelijk.
De duivel vertegenwoordigt hier een soort archetypische figuur die een mens verleidt om uit die levensstroom te stappen.
Lucas brengt deze figuur in in het verhaal, om Jezus met hem in gesprek te laten gaan. Blijkbaar wil Lucas laten zien dat het niet alleen gaat om de keuzes die Jezus maakt in dit verhaal en in de rest van zijn leven.
Maar door een ontmoeting van Jezus met die archetypische figuur van de duivel te ensceneren, maakt Lucas duidelijk hoe belangrijk het is om juist het duivelse in het gezicht te kijken.
Misschien kun je zelfs concluderen dat het alleen lukt om ‘de duivel’ te weerstaan door die recht in het gezicht te kijken.
Door hem niet te ontlopen, maar heel bewust naar voren te halen en te zien, te voelen, te ervaren: wat is het in mij dat me wegtrekt van dat wat leven doet?
Je op deze manier bewust worden van wat er aan krachten, sentimenten, gevoelens, overtuigingen en verleidingen in jezelf leven, en die stuk voor stuk aankijken.
Zo kun je de stroom van het leven blijven volgen en je erdoor laten dragen.
Zonder naar de kant te worden getrokken, vast in de modder, worstelend met dat wat de stroom van het leven doet stokken of zelfs doet stoppen.
Jezus doet dat door steeds, in al zijn antwoorden op de duivelse dilemma’s, te verwijzen naar God.
God staat voor het volle leven, die je leven laat stromen, waar beweging, ontwikkeling, liefde, licht en leven is.
Lucas maakt zo aan het begin van zijn evangelie al duidelijk: ook al zal deze man ter dood gebracht worden, dan nog blijft hij kiezen voor het leven en al wat het leven ten goede komt.
Hij blijft vertrouwen op de kracht van licht en van liefde, van saamhorigheid en gelijkwaardigheid, van de dingen onder ogen durven zien.
Eigenlijk is dat ook wat we in de Psalmen zien gebeuren.
Mensen klagen hun nood, schreeuwen het uit, zijn wanhopig omdat ze de dood in de ogen kijken, fysiek of mentaal of metaforisch – hoe dan ook.
Maar elke keer doen ze dat voor Gods aangezicht.
Zelfs die psalm op de bodem van alle ellende, psalm 22, roept God aan: Mijn God, mijn God, waarom hebt Gij mij verlaten?
Het zegt iets over de hoop in die kracht ten leven.
Over het vertrouwen dat het duister het licht niet zal overwinnen.
Dat de kracht ten leven sterker is dan die van de dood.
Door om die kracht te vragen, je die weer te binnen te brengen, merk je dat je er niet alleen voor staat.
Dat er een dragende grond is zolang je nog enig besef hebt van die bron van leven. Zolang je daar nog enig vertrouwen in kunt hebben, al is het vanuit wanhoop, is nieuw leven mogelijk.
Het lijkt erop dat de bijbel het over dood heeft als je God hebt losgelaten.
Dat je midden in het leven dood kunt zijn wanneer je de hoop hebt losgelaten op de kracht van het leven, van liefde, van licht.
Misschien is dat wel wat in die film After Life duidelijk wordt.
Eerlijk gezegd had ik er in eerste instantie moeite mee dat mensen maar één herinnering mee mochten nemen naar het hiernamaals.
De eeuwigheid ingaan met maar één herinnering, al is het een mooie, dat leek mij toch wel heel saai.
Zou dat niet juist de hel betekenen?
Maar gaandeweg dacht ik: het gaat om een herinnering waarin de eeuwigheid doorklinkt. Waarin je iets hebt gevoeld, geproefd, geroken, ervaren van die kracht ten leven, die kracht die je optilt waardoor je het gevoel hebt alles aan te kunnen, die kracht waardoor je tot in al je vezels voelt dat je leeft en gewild bent, geliefd bent, gezien bent.
Het is een herinnering aan een ervaring waarin je ten volle het leven voelde.
In die zin zou je zo’n herinnering ook een godservaring kunnen noemen.
Zou zo’n ervaring of het verlangen ernaar, voldoende zijn als dragende grond wanneer we door de woestijn van de veertigdagentijd, door de woestijn van het leven trekken? Wanneer leven en levenseinde elkaars grensgebied worden?
823: 1, 3
Gij hebt o Vader van het leven, de aarde aan de mens gegeven, het land, de zee is zijn domein.
Gij hebt hem aan het woord doen komen om tussen werkelijkheid en dromen getuige van uw geest te zijn.
Door een geheimenis omsloten, door alle dingen uitgestoten, gaat hij op alle dingen in.
aleen uw woord geeft aan zijn falen, zijn rustloos zoeken en verdwalen een onuitsprekelijke zin.
orgelspel
voorbeden
Trouwe God, Eeuwige, om licht en levensadem, mensheid naar uw beeld.
Dankbaar zijn we voor het leven, ons leven,
en voor alles wat ons helpt om steeds weer voor het leven te kunnen kiezen.
Om Jezus die ons heeft gezegd wat leven is ons heeft voorgedaan wat liefde doet:
dat niets onmogelijk is, geen nieuw begin,
geen opstanding der doden,
dat liefde niet vergeefs gegeven wordt.
Doe komen over ons uw levensadem,
de liefdeskracht waaruit ook Jezus heeft geleefd.
Maak ons tot mensen in uw geest.
Zo bidden wij ook voor de mensen in Oekraïne,
voor hun familie en vrienden die elders wonen en zich grote zorgen maken, voor de mensen die moedig blijven protesteren tegen geweld en onrecht en niet ophouden aandacht te vragen voor hun medemensen in nood.
voor mensen die volhouden om ook voor anderen vrijheid en vrede te zoeken en zich voor hen inzetten in bestuur, politiek, journalistiek,
mensenrechtenorganisaties, of waar ook maar.
voor mensen die ademruimte en leven willen geven aan vluchtelingen door hun ogen, harten, handen en huizen voor hen te openen.
De dood kan op veel manieren in ons leven aanwezig zijn.
In de stilte kunnen onze eigen gebeden hun weg vinden
Samen bidden we zingend:
Onze Vader die in de hemel zijt
uw naam worde geheiligd, uw koninkrijk kome uw wil geschiede op aarde zoals in de hemel.
Geef ons heden ons dagelijks brood en vergeef ons onze schulden
gelijk ook wij vergeven onze schuldenaren.
En leid ons niet in verzoeking maar verlos ons van den boze want van u is het Koninkrijk
en de kracht en de heerlijkheid tot in eeuwigheid. Amen.
Mededelingen, bloemen, collecte
Uitzending en zegen
Zingen: 818 Niet is het laatste woord gesproken Uitzending en zegen
Wij zijn hier samen in verbondenheid met elkaar en met de wereld waarin wij leven,
in vertrouwen op God
die ons op weg stuurt met zijn naam:
Ga maar, en Ik zal met je gaan.
De vrede van de Levende, de liefde van Christus
en de gemeenschap in Gods geest zij met u allen.
