Jan Baptist David, Vaderlandsche historie. Deel 6 · dbnl

Jan Baptist David

bron

Jan Baptist David, Vaderlandsche historie. Deel 6. Vanlinthout, Leuven 1857

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/davi003vade06_01/colofon.htm

© 2008 dbnl

Niet weten wat voor uwen tyd gebeurde, is altyd kind zyn. CIC.

Voorrede.

H

land, waer de graven van Henegau vorstelyke regten over uitoefenden, was, by

den aenvang, vry eng beperkt. Zy noemden zich oorspronkelyk graven van Bergen,

naer den naem eener plaets in welke zy een erfelyk burgslot bewoonden, maer dat

niet eens op eigen bodem stond (deze hoorde toe aen het klooster van Sinte Waldruit,

en maekte deel van de allodiale bezittingen der vrome stichteres), terwyl zy nog op

het overige van hun grafelyk grondgebied, en in de naestgelegen

gauen, andere baronnen aentroffen, die, alhoewel van minderen rang, in magt tegen hen bestand waren, en met wie zy dan ook gedurig te worstelen hadden.

Met der tyd echter, en reeds van in het begin der elfde eeuw, vermeerderden zy hunne heerlykheid door erfenissen of verbonden, en voegden aldus het oude

graefschap van Valencyn by dat van Henegau. Kort daerna werd dit laetste door een huwelyk vereenigd aen Vlaenderen, gelyk later, door een anderen echt, Vlaenderen op zyne beurt vereenigd werd met Henegau; en, ofschoon beide landen, in het vervolg weêr gescheiden, tot verschillige erfgenamen overgingen, hadden niet te min de vorsten, welke sedert in Henegau heerschten, uit die tydelyke vereeniging eene grootere magt verworven, en een hooger aenzien, dat hun den weg baende tot echtverbindtenissen met de koninklyke huizen van Frankryk en van Engeland.

Maer de grootheid en het vermogen der

Henegauwsche graven dagteekenen inzonderheid van het laetste der dertiende eeuw, toen zy by hunne voorvaderlyke erflanden nog de graefschappen van Holland en Zeeland voegden, mitsgaders de heerlykheid van Friesland, dry groote leenen, welke bykans anderhalve eeuw in dezelfde handen gebleven zyn, om vervolgens, te samen met Henegau, tot het huis van Burgondië over te gaen.

Al deze vermeerderingen, dat beurtelings vervoegen en scheiden van graefschappen,

waer wy in dit Boekdeel de oorzaken en gevolgen van na te gaen hebben, breekt

noodwendig den geregelden loop van 't verhael, en maekt de taek des schryvers

moeijelyker, als wy, onder het opstellen, meer dan eens hebben beproefd. 't Is waer,

gedurende het tydvak dat Vlaenderen en Henegau aen éénen vorst gehoorzaemden,

volstonden wy, voor zekere daedzaken beide landen betreffende, met te verwyzen

naer een ander Deel van dit werk, alwaer zy op hare plaets reeds voorge-

dragen zyn. Doch dit konden wy niet meer doen, na het bykomen van Holland en Zeeland, alswanneer het belang zelf der Geschiedenis ons noodzaekte buiten Henegau te gaen, en den lezer te verplaetsen in die noordelyke gewesten, waer de voornaemste gebeurtenissen voorvallen, gelyk zulks begint omtrent het jaer 1345, en voortgaet tot het jaer 1434. Wy mogten die feiten niet ter loops aenstippen, veel min nog ze stilzwygend voorby zien, zonder des Lezers weetgierigheid te leur te stellen, en in de vaderlandsche Historie eene groote gaping over te laten, dewyl die zelfde gewesten eeuwen lang met Brabant, Vlaenderen, Henegau en de andere belgische provinciën deel gemaekt van de Nederlanden, en zelfs later daer, een geruimen tyd, den hoofdrol gespeeld hebben.

Om deze reden dan hebben wy aen de regering onzer graven in Holland en Zeeland

even zoo veel zorg besteed als aen hun beheer in Henegau. Wy hebben zelfs gemeend

over

het tydvak van vrouw Jakoba van Beijeren eenigerwyze te moeten uitweiden, niet alleen uit hoofde van zyne belangrykheid, maer tevens, en vooral, omdat het by de ons bekende nederlandsche schryvers met weinig nauwkeurigheid voorgedragen is.

Wagenaar en Bilderdijk verloopen zich deerlyk in hunne tydrekening, en verwarren daerdoor de feiten, welke wy met eene byzondere aendacht in hunne chronologische orde hebben trachten te herstellen, daertoe gebruik makende van menige oorkonden, die sedert den leeftyd der opgenoemde en andere geleerden aen het licht zyn gekomen, en waer wy gedurig naer hebben verwezen, in het vertrouwen dat, ook aen onze Noordnederlandsche taelverwanten, dit gedeelte van onzen arbeid eenig nut bieden en hun daerom niet onaengenaem wezen zal.

Voor het overige hebben wy in dit Boekdeel, even als in de vorige, vele daedzaken,

behoorende tot het Utrechtsche Sticht of tot andere aengrenzende staten, slechts

kortelyk

aengeduid, of ja geheel ter zyde gelaten, wanneer zy niet onontbeerlyk waren tot het volkomen verstand onzer geschiedenis. Eene enkele uitzondering nogtans meenden wy ons dienaengaende te mogen veroorloven: namelyk wy hebben den Luikschen kryg van 1407 en 1408 vry omstandig verhaeld, en wel om de dubbele reden dat hy in het nauwste verband staet met onze Historie, en inzonderheid omdat zekere hoogstgewigtige gebeurtenissen, welke wy in ons achtste Deel zullen te verhandelen hebben, niet wel kunnen begrepen worden zonder de kennis van dien kryg, waer het onmogelyk was in ons werk eene andere plaets voor te vinden.

Leuven, 24 January 1857.

Vaderlandsche historie.

Zesde deel. Geschiedenis van Henegau.

Geschiedenis van Henegau.

Eerste hoofdstuk.

O

. - H

.

875-1013.

Het land der Nerviërs, van in de zevende eeuw

gekend onder den naem van Henegau

, is een der vruchtbaerste van België: geen twyfel dus of het zal dan ook, sedert de vroegste tyden af, meer bevolkt zyn geweest dan sommige andere streken, wier lagere, moerassige gronden min

(1) De oudste oorkonde, waer Henegau in vermeld wordt, is het leven van den heiligen Ansbertus, die vóór het einde der zevende eeuw stierf. Zie de Acta SS. Belgii, V, bl. 141.

(2) In 't Latyn Hanagavia. De naem komt voort van de rivier Haina of Hagna, in 't Fransch la Haine, die, omtrent Fontaine-l'Evêque ontsprongen, voorby Bergen loopt, en te Condé in de Schelde stort. - Zie, over de verdeeling der franksche ryken in gauen, ons tweede Deel, bl.

132.

geschikt waren voor den akkerbouw, en in welke, uit dien hoofde, de bewooners grooter moeite hadden om zich het noodige onderhoud te verschaffen.

Eene tweede oorzaek welke, naest die gunstige gesteldheid van den bodem, ja meer nog dan deze, medewerkte om Henegau spoediger te doen vooruitgaen in welvaert en bevolking, waren de kloosters die daer, eerder en talryker dan in andere gewesten, tot stand kwamen. Zoo stichtte, reeds in 637, de heilige Geretrudis het klooster van Hamage

in Oosterbant

. Het jaer daerna ontstond, in dezelfde buert, de abtdy van Elno

, gesticht door den heiligen Amandus, die mede te Leuze

eene geestelyke gemeente vestigde

. In 644 stichtte de H. Landelinus het klooster van

(1) Of Hamaye, by Marchiennes. Zie de Acta SS. Belgii, II, bl. 428, en ons tweede Deel, bl. 509.

(2) Hiervan later.

(3) Naem eener kleine rivier die, niet verre van daer, in de Scarpe uitloopt. Heden heet de plaets Saint-Amand, bewesten Condé. Zie ons tweede Deel, bl. 509.

(4) Tusschen Ath en Doornik.

(5) Zie de Acta SS. Belgii, IV, bl. 213.

Wallers

, terwyl in 650 het woeste Ursidonk

bewoond werd door de leerlingen van den heiligen Ghislenus

. In 653 werd de abtdy van Marchiennes ingewyd

, en dry jaer later die van Aulne op de Sambre

. In 661 stichtte de heilige Aldegondis een vrouwen-klooster te Maubeuge

, en hare zuster, de H. Waldetrudis, een ander te Bergen

, terwyl der laetste echtgenoot, de H. Vincentius, aen Hautmont

en Soignies

de zelfde gunst bewees. Eindelyk, in 667, ontstond de abtdy van Maroilles

, door de zorg van den

(1) Bewesten Valencyn. Zie ons tweede Deel, bl. 509 en 510.

(2) Het huidige St-Ghislain, een paer mylen bewesten Bergen.

(3) Zie ons tweede Deel, bl. 510.

(4) Zie de Acta SS. Belgii, IV, bl. 549, en ons tweede Deel, bl. 511.

(5) Niet verre van Thuin. Zie ons tweede Deel, loc. cit.

(6) In 't zuidoosten van Valencyn.

(7) Zie ons tweede Deel, bl. 512.

(8) Bewesten Maubeuge.

(9) Dry mylen in 't Noorden van Bergen.

(10) Heden nog een dorp, benoorden Landrecies.

heiligen Humbertus

; kort daerna die van Hasnon in het Valencynsche

, en in 689, die van Lobes op de Sambre

.

Zoo vele geestelyke gestichten, in min dan eene halve eeuw tot stand gekomen, en over het henegauwsche grondgebied verspreid, moeten niet alleen het heidendom, met al zyne ongeregeldheden, uit die streken eerlang verdreven hebben, om, naest de kennis van den waren God, zachtheid van zeden en christelyke deugd onder de landzaten te doen heerschen; maer de arbeidzame kloosterlingen maekten op korten tyd de wildernissen bewoonbaer, ontgonnen de barre heigronden, doorsneden de bosschen, en strooiden, mag men zeggen, de eerste zaden, waer naderhand eene menigte van dorpen, van steden zelfs uit ontsproten zyn

.

(1) Zie ons tweede Deel, bl. 512.

(2) Zie ons tweede Deel, loc. cit.

(3) Benoorden Thuin. Zie ter beroepen plaets.

(4) Inderdaed, niet alleen dorpen, maer het meerendeel der henegauwsche steden, Condé, Maubeuge, Hautmont, Soignies, Bergen zelf en vele andere, zyn of wel hare opkomst, of hare ontwikkeling en voorspoed aen kloosters verschuldigd. Zie de Acta SS. Belgii, III, bl.

555.

Men mag van dat alles afleiden dat Henegau ook al vroeg onder het bestier van eenen byzonderen landvoogd zal gestaen hebben, zoo wel als Vlaenderen en andere gauen.

De oudere schryvers beweren zelfs

dat reeds omtrent het midden der vyfde eeuw dat deel van het veroverde België zyne eigen graven had, en beginnen de reeks dier vorsten met Clodio's zoon, Albero genaemd, wiens nazaten zy getrouw opgeven zonder eenige onderbreking in de geregelde opvolging. Zulks heeft echter weinig of geenen grond in de geschiedenis, en is daerenboven nauwelyks onderzoek waerd;

want zoo lang de gauen bestierd werden door hooge ambtenaren, welke de koningen naer welbehagen aenstelden en herriepen, komt het er niet op aen om te weten in welke handen die gauen waren. Het historisch belang vangt aen met de tyden dat, ten gevolge van het verval der koninklyke magt, de graefschappen erfelyk zyn geworden, en byzondere staten hebben uitge-

(1) Zie Vinchant, Annales de la province et comté de Hainaut, uitgave van 1848, I, bl. 42.

maekt, leenroerig het zy van de fransche, het zy van de duitsche kroon.

In deze hoedanigheid vertoont zich Henegau sedert het laetste der negende eeuw, toen Lotharingen het geslacht zyner eigen koningen hebbende zien uitsterven, verdeeld was tusschen Frankryk en Duitschland

, of nu eens aen deze, dan weêr aen gene kroon toebehoorde. Omtrent dien tyd vindt men in het bezit van Henegau graef Raginer, bygenaemd Lankhals, wiens nakomelingen hem in het leen zyn opgevolgd, en dien wy dan ook houden voor den eersten erfgraef Van Henegau.

Deze vorst, hoogst waerschynlyk van Karolinger afkomst

, speelde eenen grooten rol in de gebeurtenissen van zynen tyd, en was, zegt men, van eene uitstekende dapperheid

. Hy gaf daer blyken van in of omstreeks het jaer 875, toen de Noordmannen

, onder het beleid van den ver-

(1) Zie ons derde Deel, bl. 451, vlgg.

(2) Zie de gronden dier meening opgehaeld in ons derde Deel, bl. 532, aenteek. 3. Zie mede Vinchant, uitgave in-folio, bl. 176.

(3) Al de gelyktydige schryvers getuigen dat van hem. Zie Folcuinus, by Bouquet, VIII, bl. 226.

(4) Zie, over de Noordmannen en hunne togten, ons derde Deel, bl. 137, vlgg. alsmede bl. 284, 298, 432 en 466, vlgg.

maerden Rollo, in het eiland Walcheren vielen, en daer alles plunderden en

verbrandden

. De landzaten hadden reeds eene zware nederlaeg beproefd, wanneer zy, naest Radbout van Friesland, ook Raginer van Henegau tot bystand riepen om hen de Barbaren te helpen uitdryven. De graef aerzelde niet met manschap derwaert te trekken; maer hy werd zelf verslagen, en genoodzaekt de vlugt te nemen: waerdoor de Noordmannen nog stoutmoediger geworden, en thans byzonder verbitterd op den Henegauwschen vorst, hem weldra in zyn eigen land kwamen bestoken. De Schelde opgevaren zynde, verwoestten zy beide oevers, en klommen tot Condé

, alwaer zy hunne eerste woede op het klooster uitwerkten

, om vervol-

(1) Zie over den inval van 875, Bolhuis, de Noormannen in Nederland, bl. 123, vlgg.

(2) Aen den samenloop van Haine en Schelde, vyf mylen bewesten Bergen.

(3) Zie over het toenmalig vrouwen-klooster van Condé, de Acta SS. Belgii, V, bl. 385, vlgg. en het Chronicon Cameracense, uitgegeven door Le Glay, bl. 239.

gens in het land te dringen, doende overal zoo veel kwaed als zy konden. Te vergeefs spande Raginer al zyne krachten in om de woestaerts tegen te houden of op het veld te bestryden: hy kon ze nergens meester worden, en moest telkens het onderspit delven; zoodat de Noordmannen den geheelen winter in Henegau doorbragten, tot oneindige schade der inwoonders, die alles verloren wat zy roerende hadden, velen zelfs hun leven zoo wel als hun goed.

Het jaer daerna, beproefde de graef om met krygslist den vyand te kortwieken, doch zulks viel even kwalyk uit; want hebbende zich met een handvol volks in eene hinderlaeg verborgen, ten einde de vreemdelingen onvoorziens op het lyf te vallen, werd hy ongelukkiglyk zelf verrast door den sluwen Rollo, en ja gevankelyk weggevoerd.

Hiermede had de Noordman zyn voornaemste doel bereikt, want hy wist by ondervinding dat zulk edele prooi zware rantsoenen liet verhopen. Inderdaed, des graven echtevrouw Albrada

(1) De naem van Raginers gemalin is gekend uit een diploom van 968, by Miraeus, I, bl. 48;

doch men kent zoo wel haren stam niet. Volgens Vinchant, II, bl. 152 en 155, was zy afkomstig uit de grafelyke huizen van Namen en Henegau.

kwam welhaest van uitkoop spreken, en kreeg voor antwoord dat zy de Deensche opleiders, ten getalle van twaelf, welke Raginer voor en na had gevangen gemaekt, weêr moest geven, en meteen al het goud en het zilver, dat er in 't land was, opbrengen, of haer gemael zou het met de dood vergelden. Aen tegenstribbelen of afdingen kon hier niet gedacht worden: daer bleef der edele vrouw niet over dan al hare kleinooden en het luttel schats, dat zy bespaerd mogt hebben, op te offeren, waerby vooral de kerken van heel het graefschap hare rykste gewaden en gevlugte kostbaerheden verpligt werden in te schieten, gelyk het toen ter tyd meestal ging, want buiten de groote huizen en de geestelyke gestichten kon men haest geen goud of zilver vinden.

Dit alles werd dan ook aen den Noordman afgeleverd, die, vertederd door de trouw

en de edelmoedigheid der henegauwsche vorstin, niet alleen haren gemael in vryheid

stelde, maer met hem een vredever-

bond sloot, en, volgens het zeggen van sommigen

, de helft van den losprys aen Albrada wederschonk

.

Rollo vertrok met de zynen naer Frankryk. Maer eenige jaren later kwamen er anderen, in zyne plaets, Vlaenderen en de naburige streken ontrusten

. Zoo duerde het, met korte tusschenpoozen van verademing voor de arme landzaten, tot dat, in 891, de magt der noordsche plonderaers te Leuven geknakt werd door de groote overwinning van koning Arnulf

. Sedert dan had men van hen hier minder te vreezen, vooral sedert dat, in 895, Arnulfs zoon Zwendebout koning van Lotharingen gekroond zynde, in deze gewesten zyn verblyf kwam nemen, en die thans

(1) Zulks getuigt Dudo, in zyne Hist. Nordmann. en eenige romanschryvers der middeleeuwen zeggen het hem na; maer anderen twyfelen met regt aen de grootmoedigheid van Rollo. Zie Bolhuis, bl. 129, vlg.

(2) Zie Vinchant, II, bl. 157.

(3) Zie ons derde Deel, bl. 466, en ons vierde, bl. 19, vlgg.

(4) Zie dat feit omstandig verhaeld in ons derde Deel, bl. 508, vlgg.

zelf, gezamentlyk met 's ryks vasallen, kon verdedigen tegen de aenvallen der vreemdelingen

.

Jammer maer, de nieuwe koning vond meer moed dan gehoorzaemheid onder zynen adel, met wien hy nimmer vrede hebben kon

. Graef Raginer zelf, die hem in 't begin als raedsman en als vriend had ter zyde gestaen

, viel op zyne beurt af, en werd 's konings gezworen vyand, tot zoo verre dat Zwendebout hem van zyn graefschap beroofde, en beval het ryk te ruimen binnen de veertien dagen

. De henegauwsche vorst had te veel aenhang om zich aen zoo streng een bevel te onderwerpen: in tegendeel, hy ging voort in zyne wederspannigheid, en verre van Lotharingen te ruimen, gelukte het hem, met anderen, den koning zelf van den troon te krygen, en diens

(1) Zie ons derde Deel, bl. 516.

(2) Wy hebben daer de redenen van opgegeven in ons derde Deel, ter pas beroepen plaets.

(3) De Annales Mettenses, by Bouquet, VIII, bl. 74, noemen Raginer den vertrouwdsten vriend en eenigen raedgever van Zwendebout: ducem sibi fidissimum et unicum consiliarium.

(4) Zie ons derde Deel, bl. 520.

broeder, Lodewyk het Kind, de kroon op het hoofd te zetten, terwyl Zwendebout, al zyne magt gebruikende om boven te blyven, te midden der worsteling den dood vond, in het jaer 900

.

Met Lodewyk het Kind

zouden misschien 's ryks edellieden beter huis hebben gehouden, dewyl hy tevens in Duitschland zyn' vader Arnulf op den troon gevolgd zynde, ook in meer gevorderden ouderdom tyd noch gelegenheid vinden moest om zich met de zaken van Lotharingen veel te bemoeijen, en er de leenmannen in den weg te staen. Maer hy ontviel hun in 911, door eene vroegtydige dood weggerukt, en liet de germaensche kroon, zoo wel als die van Lotharingen, zonder erfgenaem

.

De duitsche Grooten waren niet sterk of niet eensgezind genoeg, om zonder opperhoofd te blyven, en kozen tot koning hertog Koenraet van Frankenland

. Zoo deden ook, van hunnen

(1) Zie dat alles wydloopiger verhaeld in ons derde Deel, bl. 520-525.

(2) Hy was maer zeven jaer oud, toen zyne voogden voor hem de kroon van Lotharingen aenveerdden.

(3) Zie ons derde Deel, bl. 527.

(4) Zie daer, ter zelver plaets.

kant, ja om dezelfde reden, die van Lotharingen. Zy wendden zich tot Karel, bygenaemd den Eenvoudige, en boden hem de kroon aen, welke hy gereedelyk aenveerdde. Maer deze vorst, die in 893 op den troon van Frankryk geklommen was

, had daer met velerlei moeijelykheden de handen zoo vol, dat hy op geen zelfbestier in Lotharingen denken mogt. Neen, hy kon anders niet dan zich hier te lande door eenen stadhouder of onderkoning te doen vervangen, gelyk hy er dan ook eerlang toe overging, stellende in 912 graef Raginer Lankhals aen, om, met den titel van hertog, het bewind des ryks te voeren in zynen naem

.

Raginer Lankhals had meest van allen bygedragen tot Karels verheffing, wat niet te verwonderen is, indien hy zelf van de Karolingers afstamde; want in dat geval plaetste hy een' zyner bloedverwanten op den troon: en Karel, met hem het onderkoningschap van Lotharingen op te dragen, begunstigde, op zyne beurt, een' nabestaende, wien hy daerenboven dankbaerheid schuldig was.

(1) Zie ons derde Deel, bl. 514.

(2) Zie het zelfde boekdeel, bl. 531, 33. - Zie mede, bl. 536.

Ook leefden sedert beide vorsten in eene nauwe vriendschap; doch het duerde niet lang, want de hertog overleed in het paleis van Meersen

ten jare 916, twee zonen nalatende

, de oudste van welke Gislebertus genaemd was, terwyl de jongste Raginer hiet, als zyn vader

.

Het stond den koning vry van de hertogelyke weerdigheid te beschikken naer welgevallen; doch volherdende in het gevoel van dankbaerheid voor den aflyvige, wiens begrafenis hy was komen bywoonen, vertrouwde by het hoogbestier van Lotharingen aen Gislebertus, in de hoop dat deze nieuwe gunsteling het vaderlyk spoor zou betreden, en het gegeven voorbeeld van getrouwigheid nagevolgd hebben.

Gisleberts broeder Raginer II erfde het graefschap van Henegau.

(1) Zie over Meersen, ons derde Deel, bl. 430, aenteek. 7. Het paleis van Meersen, door de Noordmannen verwoest, was sedert heropgebouwd, en diende waerschynlyk tot het gewoon verblyf der hertogen van Lotharingen.

(2) Hy liet ook eene dochter na, met naem Symphoriana, die in huwelyk trad met graef Berengarius van Namen. Zie Vinchant, II, bl. 159.

(3) Zie Vinchant, II, bl. 158, en Delewarde, Hist. générale du Hainaut, II, bl. 141.

Karels verwachting werd deerlyk te leur gesteld. De onweerdige Gislebertus hield niet op zynen weldoener naer de kroon te steken, om zelf koning van Lotharingen te worden, gelyk wy elders verhaeld hebben

, en leefde zelfs in vyandschap met zyn' eigen broeder. Dit is nagenoeg het eenigste wat de geschiedenis meldt omtrent de daden van den tweeden Raginer, die in of omstreeks 932 moet gestorven zyn

, latende van zyne vrouw, Adelheid van Burgondië

, dry zonen na, Raginer III, welke hem in het graefschap van Henegau

(1) Zie ons derde Deel, bl. 538, vlgg.

(2) Sommige historieschryvers erkennen slechts vier Raginers (geen vyf) in de volgreeks der graven van Henegau, en meenen dat Raginer II en III een en dezelfde vorst geweest is, overleden omtrent het jaer 971. Daer is inderdaed grond voor deze meening; doch wy volgen, met de schryvers der Art de vérifier les dates, het gevoelen van Butkens, hetwelk ons waerschynlyker voorkomt, en laten overigens het vraegstuk onbeslist, als van weinig belang zynde voor de geschiedenis.

(3) De schryvers der Art de vérifier les dates houden haer voor dochter van Richard I, hertog van Burgondië.

opvolgde, en twee andere

.

Hertog Gislebert, die, sedert dat de kroon van Lotharingen tot de duitsche keizers was overgegaen

, Gerberga, de dochter van Hendrik den Vogelaer, ten huwelyk had ontvangen

, en mitsdien in zyn ambt van koninklyken stedehouder gehandhaefd was, hernam, na Hendriks dood

, zyn oproerig gedrag tegen diens opvolger Otto den Groote, maer schoot er dit mael het leven by in; want hebbende de wapens opgevat om Otto's leger tegen te houden, kreeg hy de nederlaeg en versmoorde in den Rhyn anno 936

. Hy liet, 't is waer, een' zoon van Gerberga, Hendrik namelyk, die, nog een kind zynde, geene schuld hebben kon in 's vaders misdryven: ook bestemde Otto dezen zynen neef voor het hertogdom, en gaf hem eenen

(1) Litardus, van wien men geene andere bescheiden heeft, en Rudolf, die de stamvader schynt geweest te zyn van het oude huis der graven van Loon. Zie Mantelius, Historia Lossensis, bl. 34.

(2) Zie ons derde Deel, bl. 542, vlg.

(3) Zie daer, bl. 546.

(4) Hendrik de Vogelaer stierf in 936.

(5) Zie ons derde Deel, bl. 550.

voogd, die middelerwyl de landen bestieren zou; maer voogd en pleegkind stierven beide in 943, waerdoor het stadhouderschap open viel, tot groot onheil van geheel Lotharingen

.

Het hoofd des ryks benoemde Koenraet den Wyze, een duitsch leenman, die reeds blyken van buitengewoone bekwaemheid had gegeven; weshalve Otto's keus daerdoor zelf aller byval verdiende. Niettemin verwekte deze benoeming eene algemeene opspraek onder den adel, welke van toen af op erfelykheid begon aenspraek te maken

, en niet dulden kon dat een vreemdeling het opperbevel in Lotharingen voeren zou. De hevigste tegenstrever was graef Raginer III, die, als neef van wylen Gislebertus, en als erfgenaem van diens zoon den jongen Hendrik, regt beweerde te hebben om dezen in het stadhouderschap op te volgen. Te vergeefs werd hem geantwoord dat het hertogdom van Lotharingen geen erfelyk leen was, maer afhing van de vrye be-

(1) Zie ons derde Deel, bl. 551.

(2) Zie deze strekking des adels nader aengeduid in ons derde Deel, bl. 552.

schikking des konings: Raginer wilde zulks niet erkennen, en bleef te halsstarriger by zyne eischen, omdat hy nagenoeg al de inlandsche edellieden meê had.

De koning hield echter zyn besluit staende, en handhaefde Koenraet in het hertogdom. Maer deze werd sedert ook ongetrouw aen zynen heer

, tot zoo verre dat Otto geraden vond hem af te zetten, om dit mael de hooge weerdigheid toe te vertrouwen aen zyn' eigen broeder Bruno, onlangs verheven tot den

aertsbisschoppelyken Stoel van Keulen

. De kerkvoogd ontving het verlei des hertogdoms in den nazomer van 953.

Het was tyd dat er een man als Bruno, van wyzen raed en van onverzettelyken wil, aen het roer kwame, want alles in Lotharingen stond het onderste boven. De Leenmannen, van dag tot dag meer geneigd tot onafhankelykheid, happig naer

(1) Zie ons derde Deel, bl. 553, vlg.

(2) Het bisdom van Keulen, zoo wel als die van Luik, van Trier en andere, maekten toen ter tyd deel van Lotharingen, en waren nog tot geene afzonderlyke staten geworden. Zie ons derde Deel, bl. 555, aenteek. 4.

rykdommen en magt, en zonder ontzag voor regt of wetten, stelden geen palen aen hunne roofzucht, inzonderheid gepleegd op de kerkelyke goederen, welke zy met geweld aenmatigden, ja en elkander afhandig maekten, volgens dat de kans gunstig scheen. Raginer van Henegau was een der begerigsten. Hy had, met den woesten aert van zyn' oom Gislebertus, al diens ondeugden geërfd, en zag naer heilig noch onheilig om zynen heblust bot te vieren

. Zelfs het weduwgoed zyner moei Gerberga, welke na Gisleberts dood met koning Lodewyk van Frankryk hertrouwd was

, sloeg hy feitelyk aen, luisterende zoo min naer de stem zyns gewetens, als naer de

vermaningen van den aertsbisschop, Gerberga's broeder. Deze vorstin deed dan klagten aen haren zoon Lotharis, onlangs op den troon geklommen

, die een' zyner edellieden, met naem Rudolphus,

(1) Zie de getuigenis van den bykans gelyktydigen Baldericus, in zyn Chron. Cameracense, bl.

148.

(2) Zie ons derde Deel, bl. 550.

(3) Lotharis, oudste zoon van Lodewyk van Over-Zee, en van Gerberga, volgde zyn' vader op, overleden den 10 September 954.

herwaerts zond om den roekeloozen graef het onregtveerdig goed uit de handen te halen. Wat gebeurt er? Raginer was juist bezig met op zyn slot te Bergen de muren te herbouwen, waer, in dat oogenblik, eene menigte van steenhouwers en andere werklieden aen arbeidden. Tusschen deze wist Rudolphus eenige vertrouwelingen, in metselaers wambuizen verkleed, binnen te krygen, om de gelegenheid der plaetsen te kennen, de huiselyke gewoonten af te spieden, en vooral te weten in welk gedeelte van het slot des graven gemalin en kinderen zich ophielden. Nadat zy dit alles onderzocht en er verslag van gedaen hadden, kwam Rudolphus met toereikende krygsmagt naer Bergen, en verraste, den volgenden nacht van zaterdag tot zondag, den grafelyken burg met zoo veel geluk, dat hy er niet alleen meester van werd, maer Raginers echtgenoot en hare twee zonen opschepte en naer Frankryk voerde, terwyl zyn volk geheel de bezetting krygsgevangen maekte, en voorts het kasteel in brand stak, om 's graven magt te breken

.

(1) Zie dat alles omstandig verhaeld door Richerus, den eigen zoon van Rudolphus, in het derde boek zyner Historiae, cap. 8, 9, 10, by Pertz, III, bl. 611, vlgg.

Thans moest de Henegauwer het hoofd in den schoot leggen. Beroofd van alles wat hy lief had, en geknakt in zyn vermogen, verzocht hy nu zelf hertog Bruno om by Gerberga voor hem ten beste te spreken, met stellige belofte dat hy de alloden der koningin weduwe gereedelyk af zou staen, mits men hem zyne vrouw en kinderen wedergave. De kerkvoogd verhoorde die bede, en had overigens geene moeite om zyne zuster tot verzoening te bewilligen, zoodat deze zaek eerlang afliep tot Raginers genoegen; want nauwelyks had hy Gerberga's goed los gelaten, of zyn kroost werd hem met de moeder t'huis gezonden

.

Dit voorval maekte echter den graef niet wyzer. Aldra zag men hem de geleden schade verhalen op de eigendommen van kerken en kloosters

, terwyl hy zyne arme onderdanen dusdanig knevelde en uitschudde, dat heel Henegau van klagten weêrgalmde

. Daer moest een eind gesteld

(1) Zie Richerus, loc. cit.

(2) Zie Folcuinus, cap. 26, by Pertz, IV, bl. 68.

(3) Zie de Hist. de Hainaut, van Jacques de Guyse, uitgegeven door den Markies de Fortia, IX, bl. 362.

worden aen zoo veel moedwil en baldadigheid. Koning Otto

zelf bemoeide er zich meê. Van alles onderrigt door zyn' broeder, dagvaerdde hy Raginer om te Mainz, in eene vergadering van ryksvorsten, rekenschap te komen geven van zyn woest gedrag.

Maer de graef, in stede van zelf derwaert te gaen, deed zich vertegenwoordigen door eenige afgeveerdigden, die ja hun' meester met woorden zochten te verschoonen

, doch met klein gewin; want de regters, verre van zich door welsprekendheid te laten misleiden, voelden dat men hun leugenen wys maekte, en gaven vervolgens last aen hertog Bruno om de zaken van nader by te onderzoeken, met volmagt tevens van zulke maetregelen te nemen als blyken zou naer geregtigheid noodig te wezen.

De graef had dan andermael met 's konings broeder alleen te doen. Hy ging dien in persoon vinden te St. Sauve by Valencyn, hopende hem nog eens, door uitwendige teekens van onderwer-

(1) Otto de Groote was koning van Germanië sedert 936, maer werd eerst keizer gekroond in 962.

(2) Zie hunne redenen by De Guyse, IX, bl. 369.

ping en schoone beloften, op zyne hand te krygen, doch zulks gelukte niet meer.

Bruno eischte andere waerborgen voor het toekomstig gedrag zyns leenmans: hy wilde dat de graef hem pandslieden uitleverde, die voor hem in het vervolg zouden instaen. Ei! dit was te veel gevergd van eenen mensch wiens driften toom noch band duldden, en die ten andere wist dat niemand ter wereld voor hem zou willen borg blyven. Hy weigerde dan. Maer de hertog, op zyne beurt geduld verliezende, deed den wreveligen graef in hechtenis nemen, sloeg al zyne leenen aen als verbeurd ten voordeele van de kroon, en zond kort daerna den gevangen over den Rhyn, om in eeuwigdurend ballingschap zyn wangedrag te boeten

.

Dat was loon naer werken.

Des graven beide zonen, Raginer en Lambrecht, verloren aldus hun erfgoed, maer niet hunne vryheid, dewyl zy in 's vaders misdaden geene schuld hadden. Zy namen, met hunne moeder

, de

(1) Zie ons derde Deel, bl. 561, en de aldaer aengehaelde oorkonden.

(2) Deze was, volgens de getuigenis van De Guyse, IX, bl. 385, Adelheid, dochter van graef Hugo van Dasburg en Egisheim; doch men heeft daer geene zekerheid van, want by de oudere schryvers vindt men haer niet genoemd. De gravin stierf in 961.

wyk naer Frankryk, alwaer de koningin Gerberga schuilplaets vergunde aen de edele vlugtelingen

.

Het openstaend graefschap van Henegau werd, in 958, door hertog Bruno, met toestemming van zyn koninklyken broeder, te leen gegeven aen zekeren Ricarius, wiens afkomst onbekend is, en van wien men anders ook niets geboekt vindt. Na zyne dood, welke omstreeks 965 moet gesteld worden

, kwamen Wernher en Reinout, hoogstwaerschynlyk Ricarius kinderen, in bezit van het graefschap, en behielden dit ettelyke jaren zonder eenige tegenspraek

, tot dat in 973 keizer Otto de Groote uit het leven scheidde. Naer dat oogen-

(1) Zie ons derde Deel, bl. 563.

(2) De naem van graef Ricarius komt nog voor in een charter van dat jaer, door Reiffenberg meêgedeeld in zyne Monuments pour servir à l'Hist. des provinces de Namur, de Hainaut et de Luxembourg, VIII, bl. 296.

(3) Zie Le Glay, in zyne aenteekeningen op het Chron. Camerac. van Baldericus, bl. 473.

blik wachtten de zonen van Raginer III

om ernstige poogingen aen te wenden ten einde de vaderlyke leenen weêr te krygen. Daer scheen inderdaed de kans gunstig voor; want koning Lotharis van Frankryk, die er zelf op uit was om Lotharingen onder zyn gebied te brengen

, werkte hun in de hand, gelyk tevens sommige inlandsche edellieden gereed waren te doen, onder anderen graef Robrecht van Namen

. Aldus goed gerugsteund kwamen de gebroeders met krygsmagt naer Henegau, terwyl Wernher en Reinout hun haestig tegen trokken tot op de henegauwsche grenzen. Maer het zy dat de man-

(1) Deze was in den vreemde overleden sedert 971 of daeromtrent, volgens de schryvers der Art de vérifier les dates. Zie mede Vinchant, II, 169.

(2) Hy had reeds den titel van koning van Lotharingen aengenomen. Zie ons derde Deel, bl. 567.

(3) Dit gedrag der Lothryksche Grooten is des te gemakkelyker te verstaen, dewyl zy, sedert de dood van hertog Bruno, in 965 overleden, zoo goed als zonder hoofd waren, hebbende de keizer geenen opvolger aen zynen broeder gegeven, maer Lotharingen onder zyn eigen bestier gehouden. Zie ons derde Deel, bl. 566 en de aenteek. 4 aldaer.

schap dier beide graven min sterk was dan die hunner mededingers; het zy dat er aen dezen kant verraed in het spel kwam, zy moesten deinzen, ja byna tot Bergen toe, althans tot waer zy sloten of burgten, en dus een vasteren voet hadden. Meteen drong de vyand al verder het land in, en zocht maer slaegs te worden, om het pleit door de wapens te beslissen: zoodat het dan ook welhaest tot een bloedig treffen kwam tusschen Binche en Péronne

, alwaer Wernher en zyn broeder met alleen verslagen werden, maer beide den dood vonden met een groot deel hunner voorstanders

.

Wat, na de overwinning, de gebroeders moge belet hebben naer Bergen voort te rukken, en zich daer zelf, in den hoofdzetel van het graefschap te vestigen, meldt de Geschiedenis niet. Misschien hadden zy van hunnen eigen kant te veel volk verloren om, met het overschot, eene sterke plaets te gaen belegeren, die waerschynlyk reeds de vlugtelingen had opgenomen. Hoe 't zy, Raginer

(1) Beoosten Bergen.

(2) Zie de aenteekeningen van Le Glay op het Chron. Camerac. bl. 473, in de note.

en Lambrecht betrokken het slot van Bossud

, en verschansten zich daer, om met de eerste gelegenheid verder te grypen.

Hunne verwachting werd te leur gesteld. Het hoofd des ryks, Otto II

, had zoo haest niet vernomen wat er in Lotharingen omgegaen was, of hy kwam met de bloem zyner ridderschap naer deze landen, en ging Raginers kinderen in hun slot belegeren.

Dit werd eerlang verkracht, ter neêr geworpen en aen de vlammen prys gegeven, terwyl de gebroeders, op eene of andere wyze uit de voeten geraekt, haestig naer Frankryk wederkeerden, om ten minste hunne vryheid te behouden

. Wat het openstaende graefschap raekt, dit werd in tweeën gesplitst en verleend, deels

(1) Zoo komt de naem voor in het Chron. Camerac. bl. 148. Sommigen verstaen het huidige Boussoit op de Haine; anderen Boussu, by St. Ghislain. Voor beide is grond. Zie Vinchant, II, bl. 194, 95.

(2) Zoon en opvolger van Otto den Groote. Zie ons derde Deel, bl. 567.

(3) Volgens Balderik, bl. 148, werden zy door Otto gevangen en in ballingschap gezonden, wat zich echter niet goed laet opvatten. Zie overigens Vinchant, II, bl. 195.

aen Godevaert den Oude, graef van Verdun

, deels aen Arnulf, des graven zoon van Kameryk

. In vrede nogtans konden zy die leenen niet bezitten; want de beide uitwykelingen, voortdurend begunstigd door koning Lotharis, smeedden weêr nieuwe plannen, om die, na het vertrek van 's ryks opperhoofd, ten uitvoer te brengen. Ook was kwalyk de winter van 976 ten einde, of zy verschenen andermael in het

Henegauwsche, voorzien van groote krygsmagt, waermeê zy tot by Bergen doordrongen, en dat belegerden. Gelukkiglyk hadden Godevaert en Arnulf den tusschentyd waergenomen om zich tot wederstand te bereiden, zoo wel zelfs dat zy den 20 April eenen uitval op de belegeraers waegden. De kans sloeg hun meê. Na een vry hevig gevecht behielden zy het veld, en dwongen ja hunne tegenstrevers tot

(1) Zie ons derde Deel, bl. 574, aenteek. 4.

(2) Zoo zegt het Delewarde, II, bl. 208, wiens gevoelen aennemelyker is dan dat dergenen welke dezen Arnulf houden voor den graef van Vlaenderen, aldaer geregeerd hebbende tusschen 961 en 988. - Zie mede D'Outreman, Hist. de Valenciennes, bl. 75 vlgg.

den aftogt, die, even als vroeger, de wyk naer Frankryk namen, zonder door deze nieuwe nederlaeg den moed te laten zinken

.

Aldra trouwde Raginer met Hedwigis, dochter van Hugo Capet, terwyl zyn broeder Lambrecht verloofd werd aen Gerberga

, Karel van Frankryks dochter en de eigen nicht van koning Lotharis

. Door deze hooge echtverbindtenissen moest beider hoop van in het bezit der vaderlyke leenen vroeg of laet hersteld te worden noodwendiger wyze aengroeijen, vooral toen, in 977, keizer Otto II het hertogdom van

Neder-Lotharingen aen dien zelfden Karel van Frankryk te leen gaf, met besprek dat hy het tegen de aenslagen zyns eerzuchtigen broeders verdedigen zou

.

Het duerde inderdaed niet lang, of de gebroe-

(1) Zie Vinchant, II, bl. 196. - Delewarde, II, bl. 210. - Zie mede het Chron. Camerac. bl, 149.

(2) Zie ons vyfde Deel, bl. 13, en de aenteek. 2 aldaer.

(3) Lotharis was de oudste, Karel de jongste zoon van koning Lodewyk van Over-Zee. Zie ons derde Deel, bl. 568, en de aenteek. 2.

(4) Zie ons derde Deel, bl. 568.

ders herwonnen een aental sloten van Henegau, wat ook Arnulf en Godevaert zich weren mogten om meester te blyven

. En die vorderingen zouden waerschynlyk nog sneller geworden zyn, zonder de nieuwe twisten, welke omtrent dien tyd oprezen tusschen Lotharis en Otto

, doch vooral zonder de verwarring waer beide ryken, dat van Duitschland zoo wel als het fransche, in vervielen, het eene door de dood van keizer Otto in 983

, het andere door die van koning Lotharis in 986

. De onlusten daeruit voortgesproten verwekten groote wanorde, ook in Neder-Lotharingen, en beletten de gebroeders al het voordeel te trekken dat zy van hunne maegschap verwacht hadden. Alles samen genomen kwamen zy echter gedurig vooruit, maer het was slechts in 998, dat Raginer voor goed boven raekte, door de verovering van Bergen, hetwelk Godevaert niet meer houden kon

, en sedert ophield het graefschap

(1) Zie Delewarde, II, bl. 213.

(2) Zie ons derde Deel, bl. 568, vlg.

(3) Zie aldaer, bl. 570.

(4) Zie daer, loc. cit.

(5) Van graef Arnulf is geen spraek meer in de Geschiedenis.

aen den overwinnaer te betwisten

. Diens broeder was toen reeds voorzien van het graefschap van Leuven

.

Sedert dat oogenblik bleef Raginer, de IV

van dien naem, in het vreedzaem bezit van Henegau, hetwelk by, als erfelyk leen, in 1013 door de dood weggerukt zynde, achterliet aen zyn eenigen zoon Raginer V.

(1) Het jaer 998 wordt opgegeven door de schryvers der Art de vérifier les dates.

(2) Zie ons vyfde Deel, bl. 12.

Tweede hoofdstuk.

HENEGAU ONDER VROUW RICHILDIS

. -

. -

BESCHRYVING VAN HET GRAEFSCHAP

. -

. -

. -

. -

.

1013-1086.

De graef van Henegau moest voortaen niet meer beducht wezen dat iemand hem den voet zou ligten, en in zyne plaets komen regeeren, gelyk het zyn' vader gebeurd was.

De groote leenen waren thans in den vollen zin erfelyk geworden, ook voor zulken

die ze te voren plagten te verbeuren door opstand of ontrouw: niet dat de vasallen

geene pligt van hulde en manschap meer te vervullen hadden; maer omdat het

koninklyk gezag te zwak geworden was om de regten der kroon met de noodige klem

te handhaven. Wie toch zou in 't vervolg de leenen hebben aengeslagen? De troon

van Frankryk werd thans bezeten door Hugo Capet, die zelf langs slinksche wegen

tot den troon geraekt was, en voor 't minst zoo veel

kwaed le vreezen had van zyne vasallen, als deze van hem goed konden verhopen.

En wat de koning van Duitschland raekt, hy ook was, als gekozen hoofd des ryks, aen de leenmannen te veel, verschuldigd, om hen niet gedurig te moeten ontzien, en zelfs, waer deze of gene zyne pligten te buiten ging, het vergryp ontveinzen, om verdere onheilen voor te komen.

Het is dus geen wonder dat Raginer V met zyn' oom graef Lambrecht van Leuven tegen keizer Hendrik II dorst opstaen, omdat deze het hertogdom van

Neder-Lotharingen te leen had gegeven aen Godevaert van Eenhame

, bygenaemd den Wyze

, terwyl de leuvensche vorst, als schoonbroeder des laetsten hertogs

, hem in die weerdigheid wilde opvolgen, gelyk wy elders verhaeld hebben

. 't Is waer, het gelukte hun niet dit opgeworpen regt te doen gelden, of hunne aenspraek

(1) Zie ons derde Deel, bl. 574, aenteek. 3.

(2) Hy was de eigen zoon van Godevaert den Oude, vroeger beleend met een deel van Henegau.

(3) Otto namelyk, met wiens zuster Gerberga Lambrecht getrouwd was. Zie ons vyfde Deel, bl.

13.

(4) Zie ons vyfde Deel, bl. 16, vlgg.

met geweld door te dryven: verre van daer zelfs, Lambrecht sneuvelde in den slag van Florennes, ten jare 1015

, en diens opvolger deed op zyne beurt vergeefsche moeite om in het bezit van het hertogdom te komen. Maer toch ziet men nergens dat de keizer, of zyn stedehouder hier te lande, de wederspannige vasallen gestraft hebbe door het aenslaen hunner verbeurde leenen. In tegendeel, de kryg eindigde door een vredeverdrag

, waerby er een huwelyk besproken werd tusschen Raginer V en Mathilde, des graven erfdochter van Eenhame

, de eigen nicht van hertog Godevaert, met wien de Henegauwer zich aldus verzoende. Daer Mathilde kind alleen was, en Herman haer vader reeds in gevorderden ouderdom, stond by haer zyn graefschap ten bruidschat af

, hetwelk

(1) Zie daer, bl. 24.

(2) Waerschynlyk in 1016 of 1017. Zie ons vyfde Deel, bl. 27, aenteek. 2. Zie mede Vinchant, II, bl. 213.

(3) Eenham of Eenhame, een dorp niet verre van Audenaerde, was eertyds eene villa, voorzien van een kasteel, en de hoofdplaets van een gau, dat denzelfden naem droeg, in 't Latyn pagus Eenhamensis.

(4) Het land of graefschap van Eenhame, deel makende van het oude Brabant (zie ons vyfde Deel, bl. 5 en 6 ) strekte zich uit, van eenen kant tot aen Dendermonde, van den anderen tot aen Bergen, zynde zuidwaert bepaeld door de Haine, oostwaert door den Dender, west- en noordwaert door de Schelde en den Rupel. Aelst, Ninove, Ronsse, Ath en andere plaetsen waren in dat land gelegen. Zie ons derde Deel, bl. 574, aenteek. 3.

op deze wyze aen Henegau werd toegevoegd, en Raginers grondgebied niet weinig vermeerderde

.

Mathilde bragt haren gemael nog een ander bruidstuk meê, namelyk een deel des lands van Valencyn, dat haer vader erfelyk toebehoorde

, terwyl een ander gedeelte van dat land, sedert 1007

, in de handen was van Boudewyn Schoonbaert, graef van Vlaenderen

, en het ove-

(1) Mathildes vader ging het overige zyner dagen doorbrengen in de abtdy van Sint-Vannus te Verdun, alwaer hy monik werd, en in 1029 overleed. Zie Delewarde, II, bl. 264.

(2) Herman, Mathildes vader, was een zoon des graven van Valencyn. Zie D'Outreman, bl. 90 en 96. Zie mede Leo, Niederländische Geschichten, I, bl. 129.

(3) Zie ons vierde Deel, bl. 60, vlgg.

(4) Het schynt dat de graef van Vlaenderen, sedert zynen kryg met keizer Hendrik II, in bezit was gebleven van het eigentlyk gezegde Oosterbant, in 't Fransch Ostrevant, hetwelk zich uitstrekte tusschen Schelde en Scarpe, of dat hy daer ten minste leenheerlyke regten op behouden had.

rige bezeten werd door onderscheiden afstammelingen uit het grafelyk huis van Valencyn

.

Men ziet dat Raginer V by zyn huwelyk wel voer, en voortaen reden genoeg had om met het hoofd des ryks, even als met diens plaetsvervanger in Neder-Lotharingen, vreedzame betrekkingen te onderhouden. Zulks moet by dan ook gedaen hebben;

want toen in 1023 hertog Godevaert kinderloos te sterven kwam, volgde diens broeder Godelo hem in dat hooge eerambt op, zonder dat de graef van Henegau of die van Leuven dit mael daer iets tegen inbragten

. 't Is waer, Raginer had nog eene byzondere reden om geenen wederstand te beproeven, of om ongegronde regten vooruit te stellen. Hy zelf was beroofd van mannelyke oiren, hebbende van zyne gemalin niet dan eene enkele dochter, met name Richildis

, aen wie hy der-

(1) Het land of graefschap van Valency u was toen ter tyd verbrokkeld tusschen onderscheidene eigenaers, die ieder hun deel bezaten, het zy als leengoed, het zy als allode. Zie daer meer van by D'Outreman, bl. 272, vlgg.

(2) Zie ons derde Deel, bl. 579.

(3) Richildis schynt geboren te zyn in 1018. Zie Vinchant, II, bl. 215.

halve geheel zyn erfdeel, de leenen even als de alloden van zyn stamhuis, wilde nalaten. Hy had er dus het meeste belang by om met den keizerlyken leenheer in goed verstand te leven, op dat er, na zyne dood, van diens kant geene moeijelykheid zou gemaekt worden omtrent de henegauwsche opvolging

. Inderdaed, Raginer stierf omstreeks 1036

, en Richildis erfde al zyne landen, niet slechts met

toestemming van Koenraet den Saliër, maer onder diens begunstiging zelfs; want hy gaf haer tot echtgenoot Herman van Saxen, graef van Thuringen en bloedverwant der keizerin Gisela

.

Aldus in onbetwist bezit van hare vaderlyke leenen, vermeerderde zy die nog in 1040, toen de laetste graef van Valencyn overleden zynde, zy

(1) Zie daerover de in 1783 bekroonde memorie van Corn. Smet, bl. 33, vlgg.

(2) Zoo zegt het Delewarde, II, bl. 289, en Vinchant ook in de oude uitgave, bl. 175. Het blykt door een diploom, uitgeveerdigd van keizer Koenraet II in 1034 (by Miraeus, I, bl. 510) dat Raginer V in dat jaer nog leefde. Zie daeromtrent de Monuments van Reiffenberg, VIII, bl.

316, vlg.

(3) Zie Reiffenberg, Hist. de Hainaut, I, bl. 139.

aenspraek maekte op diens erfenis, welke haer inderdaed toegewezen werd, terwyl zy met geld andere regt hebbenden uitkocht, zoodat aldus geheel dit naburig grondgebied onder Richildis hand kwam, uitgezonderd het deel waer de graef van Vlaenderen meester van bleef, en op hetwelk de keizer niets te zeggen had, dewyl het aen den linken kant der Schelde, derhalve buiten zyn ryk gelegen was

.

Lang echter duerde het niet of Richildis wist mede dat afgescheiden gedeelte aen hare bezittingen toe te voegen. Namelyk in 1045 verwikkelde zich de graef van Vlaenderen, Boudewyn V, in de twisten destyds ontstaen tusschen den hertog van Neder-Lotharingen en keizer Hendrik den Zwarte

. Herman van Henegau toonde zich geneigd om Boudewyns party te volgen; doch zyne gemalin, willende de trouw niet schenden die zy aen het hoofd des ryks verschuldigd was, wederhield hem, en brak het verbond dat hy reeds met

(1) Zie Delewarde, II, bl. 292. - Zie mede het Chronicon Gisleberti, dat met Richildis aenvangt, bl. 2.

(2) Zie ons derde Deel, bl. 582, vlgg. alsmede ons vierde, bl. 72, vlgg.

den Vlaming gesloten had. Hierover ten zeerste gebelgd, kwam Boudewyn weldra de Schelde over, en verraste het slot van Eenhame, hetwelk hy geheel tot puin keerde, met het geheime inzigt van zich voor altyd te ontmaken van eene burgt die naest aen zyn grondgebied palende, ja daer mag men zeggen aen rakende, hem en zyne voorzaten immer in het oog gestoken had, dewyl men van daer Vlaenderen gemakkelykst kon overvallen

. Vervolgens rukte hy voort tusschen Schelde en Dender, en hield daer huis gelyk men het in die tyden gewoon was op vyandlyken bodem: het is te zeggen dat hy er alles plat liep en verwoestte, tot groot leed van Richildis, die de magt niet had om haren vlaemschen nabuer tegen te houden of krachtdadiglyk te keer te gaen.

De Lothryksche onlusten duerden tot in 1049, alswanneer, door de tusschenkomst van paus Leo IX, er gelukkiglyk een eind aen kwam

. Het was ter gelegenheid van den vrede, alsdan te Aken

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 74.

(2) De oude geschiedschryvers van Henegau geven paus Leo IX voor den eigen oom van de gravin Richildis; maer die meening is ongegrond.

gesloten

, dat Richildis te rade werd om, onder toestemming van het hoofd des ryks, eene ruiling van grondgebied aen den graef van Vlaenderen voor te stellen. Het land van Eenhame, waer Boudewyn een begerig oog op had, was als in tweeën gesplitst door de verschillende talen welke daer gesproken werden. In het noordelyk gedeelte, waer Aelst, Ninoven, Geertsbergen, Ronsse, enz. gelegen zyn, heerschte het

Nederduitsch als volkstael; terwyl meer naer 't Zuiden, waer men Lessines, Ath, Leuze, Chièvres, Condé en andere plaetsen aentreft, het Waelsch zoo goed als uitsluitelyk in zwang was, en de landaert ook gansch verschillend. Dit laetste gedeelte zou dan aen Richildis blyven, en de vlaemsche vorst zoo het eerste verruilen tegen het grondgebied dat hy in 't Valencynsche bezat, medebegrepen zyne leenheerlyke regten op dusgenaemd Oosterbant. Dit voorstel werd door graef Boudewyn gereedelyk aengenomen

, die, schynt het, terstond van 's keizers

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 78.

(2) Echte bescheiden heeft men van deze ruiling niet. Maer behalve de getuigenis van Delewarde, II, bl. 296, en van D'Outreman, bl. 105, alwaer hy zich mede op De Guyse beroept, is de zaek in haer zelve hoogst waerschynlyk, en allenzins overeenkomstig met de Geschiedenis.

wege beleend werd met de hem afgestane gronden

, terwyl, van haren kant, Richildis in het bezit trad van geheel het voormalig graefschap van Valencyn.

Van dien tyd af strekte zich het regtsgebied der graven van Henegau hoofdzakelyk uit over vyf onderscheidene gauen, die zyn: 1

het eigentlyk gezegde Henegau, dat met der tyd zynen naem aen geheel het graefschap heeft gegeven

; 2

het land

(1) Zie ons vierde Deel, bl. 78. - Zie mede het Chron. S. Bavonis, ad ann. 1049, by De Smet, Corpus Chron. Fl. I, bl. 553. Men mag hier opmerken dat de verdragende vorsten geene genoegzame zorg gebruikten om de grenzen van beider bezittingen nauwkeurig te bepalen;

want sedert hebben zy dikwerf getwist over Lessines en Flobecq met de omliggende dorpen, welke de graven van Henegau zoo wel als die van Vlaenderen beweerden tot hun gebied te behooren. Uit dien hoofde dragen die plaetsen in de Geschiedenis den naem van betwiste landen, in 't Latyn terrae litigiosae, in 't Fransch terres de débat. Daer zal later spraek van zyn. Zie ons vierde Deel, bl. 96, aenteek. 4.

(2) Aenvankelyk droegen de Henegauwsche vorsten veelal den naem van graef van Bergen. Het eigentlyk gezegde Henegau, noordwaert bepaeld door de Haine, strekte zuidwaert tot Bavai, welke stad er in gelegen was, even als Maubeuge. Van deze liep het langs de Sambre op tot naby Charleroi, en tot Binche, dat er mede in begrepen was. Zie Wastelain, Description de la Gaule Belgique, uitgave in-8^o, bl. 401. Zie mede de Memorie van Des Roches, bekroond in 1770, bl. 41.

van Famars

of het Valencynsche; 3

het land van Fagne

; 4

het dusgenaemde Oosterbant

;

(1) In 't Latyn pagus Fanomartensis, waer Valencyn in gelegen was. Het gau strekte zich uit van de Schelde, die het westwaert bepaelde, tot over de Sambre; noordwaert raekte het aen Henegau en zuidwaert aen het Kameryksche. Zie Wastelain, bl. 409, en Des Roches, bl. 43.

(2) In 't Latyn pagus Fania. Dit gau paelde noordwaert aen Henegau, zuidwaert aen het dusgenaemde Theoracia, in 't Fransch la Thiérache, een deel van het groote Ardennenwoud, boven de Sambre (zie Wastelain, bl. 306); oostwaert aen het Naemsche, en westwaert aen het land van Famars. Avesnes en Chimay maekten er deel van. Zie Wastelain, bl. 413, en Des Roches, bl. 44.

(3) In 't Latyn pagus Ostrebannus, tusschen Scarpe en Schelde. Men vindt er Denain in, en Bouchain, dat er de hoofdstad van was, alsmede de abtdyen van Hasnon en Anchin. Douai, dat op de Scarpe ligt, behoorde aen Vlaenderen, maer zyn kasteel aen de graven van Henegau.

Zie Wastelain, bl. 341, en Des Roches, bl. 48.

en eindelyk 5

Burbant

. Het is niet nogtans dat de graven van Henegau in die verschillende landen vrymagtig waren, of dat zy die alle in vollen eigendom bezaten.

Verre van daer: uitgestrekte gronden hoorden toe aen kloosters en abtdyen; andere waren in de handen van edellieden, het zy als alloden, het zy als leenen, waer zy enkel aen de graven van Henegau hulde en manschap voor deden. Zoo was, in den leeftyd van Richildis, het

(1) Waerschynlyk bedorven uit den ouden naem van Bracbant of Brabant. Daertoe behoorde het deel van het oude graefschap van Eenhame, dat aen de henegauwsche vorsten gebleven is, en waer Ath de hoofdplaets van was. Wat Halle betreft, van ouds in Brabant gelegen, dit behoorde tot de alloden van de heilige Waldetrudis, en, op dien titel, aen Henegau. Op dezelfde wyze mogen er nog andere plaetsen aen dezen kant der Haine tot Henegau zyn betrokken geworden. Edingen, of Enghien, wankte tusschen Henegau en Brabant, en was daerenboven eene allodiale heerlykheid. De Boussu, in zyne Histoire de la ville d' Ath, bl.

51, wil dat Halle en Enghien tot het Burbantsche behoorden, maer geeft daer geene bewyzen van, en op haer zelve is de zaek onwaerschynlyk.

kasteel van Valencyn, met het daer aenklevend grondgebied en de heerlykheid van Oosterbant, nog immer erfelyk in eenen tak stammende uit het grafelyk huis van Valencyn. Zoo bezat de heer van Ath het grootste gedeelte van Burbant: ja Bergen zelf was niet volstrekt het eigendom der graven, als behoorende de grond, waer hun slot op gebouwd was, tot de alloden van de heilige Waldetrudis

, stichteres der vermaerde vrouwen-abtdy welke in die hoofdstad eeuwen lang bestaen heeft, en waervan de overste zekere heerlyke regten behield, even als in de andere alloden derzelfde heilige

.

(1) De H. Waldetrudis, in het Nederduitsch Sinte Waldruit, was van een hoogadelyk geslacht, geboren in of na 621, en overleden omstreeks 686. Zie de Acta SS. Belgii, IV, bl. 422 en 440.

(2) De andere alloden van Sinte Waldruit, opgenoemd in het Chronicon Gisleberti, bl. 19, waren Quaregnon naby Hornu, Jemmapes bewesten Bergen, Frameries in dezelfde buert, Quévy meer zuidelyk, Braine-le-Château tusschen Halle en Nyvel, Hérinnes op de Schelde benoorden Doornik, de stad Halle, en het dorp Castre in 't westen van Halle. Zie daeromtrent een diploom van paus Lucius III, by Miraeus, III, bl. 350.

De kloostergemeente, in 661 door Waldetrudis op haren erfgrond gesticht en met giften verrykt, bestond aenvankelyk uit edele vrouwen, welke aldaer belofte van zuiverheid deden, en, onder het bestier eener Abtdisse, zich vooral toewydden aen den choordienst, levende als dusgenaemde kanonikessen, volgens den regel van den H. Augustinus

. Met verloop van tyd, doch eerst lang na de dood van Karel den Groote, werden aen dit gesticht, even als aen vele andere kerken, zekere heerlyke regten vergund door de duitsche keizers, waervoor de Abtdisse hulde deed aen het hoofd des ryks, en uit zyne handen de eigentlyk gezegde regalia

ontving. Al vroeg ook werd de graef van Henegau de Voogd of beschermer van het bergsche sticht

, die, in zyne hoedanigheid, soms den

(1) Dergelyke gestichten van kanonikessen bestonden er, in den voortyd, te Maubeuge en te Denain in Henegau, te Nyvel in Brabant, te Andenne en te Moustier in het Naemsche, te Thorn by Maseyck, en elders. Zie Vinchant, II, bl. 74, vlg.

(2) Of temporalia. Versta vorstelyke regten. Zie overigens Du Cange op het woord, V, col. 1246.

(3) Zie, over de instelling der Voogdyen, ons derde Deel, bl. 243, vlgg.

keizer verving en, in diens naem, het verlei gaf aen de nieuw gekozen Abtdis. Maer, gelyk het veelal ging

, de graef met te vrede met zyne voogdy en de inkomsten daeraen verknocht, wist zich van lieverlede tot wereldlyken Abt

van het klooster op te dringen, en, door zynen hoogen leenheer geholpen, voor dusdanig te doen erkennen van de kanonikessen zelf, welke vergeefsche poogingen aenwendden om hare onafhankelykheid te behouden

.

Zoo ver schynt het Raginer IV gebragt te hebben

, met wien dan ook de kanonikessen, ge-

(1) Zie ons derde Deel, bl. 246.

(2) Men noemde zulk eenen abl abbacomes. Zie over de instelling der abbacomites, en wat de Kerk van hen te lyden had, Du Cange, I, col. 20, of breedvoeriger by Thomassinus, Vetus et nova Ecclesiae Disciplina, II, bl. 287, vlgg.

(3) Wy hebben deze byzonderheden getrokken uit den Commentarius praevius van Cornelis De Smet op het leven van de H. Waldetrudis, in de Acta SS. Belgii, IV, bl. 428, vlgg. De geleerde schryver onderzoekt en vergelykt de verschillende gevoelens der Annalisten, en tracht er de waerheid uit op te maken. Zie mede Vinchant, II, bl. 76, vlgg.

(4) Het blykt echter niet dat het juist die Raginer geweest zy; maer was hy het niet, dan toch zyn voorganger of zyn opvolger.

noodzaekt zynde hare oude regten op te geven en voortaen zonder eigene Abtdis te blyven, de volgende overeenkomst troffen:

1

Dat een derde der goederen van het klooster

aen den graef zou toebehooren, op voorwaerde dat het kapittel der kanonikessen in het bezit van de twee overige derden bevestigd wierden, en vry bleven van alle regten

die konden gevorderd worden zoo van 's Pauzen wege, als van de bisschoppen van Rheims en van Kameryk, zullende die regten voortaen tot 's graven last wezen.

2

Dat de stad van Bergen het eigendom der kerk zou blyven, met al de tienden en renten daeruit voortkomende

, behoudens de tollen en

(1) Versta de inkomsten voortkomende uit de alloden van Sinte Waldruit.

(2) Het Latyn zegt gistae et personia. Het eerste hebben wy verklaerd in ons derde Deel, bl. 260, aenteek. 4. Het laetste, in oud Fransch poursoigne geheeten, kan niets anders geweest zyn dan een regt-hetwelk de bisschoppen hadden op kerkelyke beneficiën of dusgenaemde personaten. Zie Du Cange, V, col. 405, sqq.

(3) Hiermede overeenkomstig moesten, zoo wel daerna als te voren, al de huizen der stad een jaerlykschen cyns betalen aen het kapittel van Sinte Waldruit. Dit regt bestond eertyds in al de steden welke op heerlyken grond gebouwd waren. Zie ons vierde Deel, bl. 103, aenteek.

4.

wynlasten

, welke des graven zouden zyn.

3

Dat de graef zyn burgslot van de kerk te leen zou houden

, mits een jaerlykschen cyns van vyf stuivers

, op Witten-Donderdag te betalen: gelyk hy tevens cyns zou schuldig blyven, jaerlyks op Kersdag aen het kapittel uit te keeren, voor al de andere huizen welke hy bezat in de stad, alwaer hy ook geene nieuwe mogt bouwen, ten ware met toestemming der kanonikessen, en mits die insgelyks te vercynzen.

4

Dat het kapittel, zoo wel in 't vervolg als voorheen, zou mogen huizen, erven en andere giften ontvangen, zonder daer de toestemming van den graef of van diens ambtenaers toe noodig te hebben.

(1) Het Latyn zegt foragia. Versta eenen last dien men, voor ieder vat wyns dat ontstoken werd, aen den landheer te betalen had. Zie Du Cange, III, col. 587.

(2) Dewyl dit slot op Sinte Waldruits allodialen grond gebouwd was.

(3) Het Lalyn zegt solidi, toen ter tyd nog eene gouden munt. Zie ons tweede Deel, bl. 290, aenteek. 2.

5

Dat de graef, als wereldlyke Abt, regt zou spreken in de stad van Bergen, mogende hy aldaer eenen Meijer en Schepenen aenstellen. Daerentegen zou het kapittel regt oefenen, door eigen Meijer en Schepenen, in al de dorpen en plaetsen behoorende tot de alloden van Sinte Waldruit

.

6

Dat, zonder de toestemming van het kapittel, kerk, toren, noch kapel in de stad van Bergen zou mogen gebouwd worden.

7

Dat iedere nieuw aenkomende graef door het kapittel zou worden in bezit gesteld van zyn graefschap

, van de Abtdy en de hooge Voogdy des gestichts, alsmede van de goederen en de erfelykheden welke hy van de kerk te leen hield

. Op zyne beurt zou hy zweren het kapittel en diens leden te

(1) Vinchant, II, bl. 82, noemt de twee-en-twintig meijeryen, welke van de kerk van Sinte Waldruit afhingen.

(2) Versta van het eigentlyk gezegde graefschap van Bergen.

(3) Deze leenen, by Vinchant, II, bl. 79 opgenoemd, hield de graef van Sinte Waldruits Ring, in 't Fransch l'Affique de Ste. Waudru. By de verheffing dier leenen, offerde hy op den hoogen autaer een gouden laken. Zie De Boussu, Hist. de la ville de Mons, bl. 22.

zullen handhaven in al hunne vryheden, voorregten, eigendommen en gebruiken; en schriftelyk bewys geven van den gedanen eed

.

8

Indien het geviel dat de graef van Henegau of eenig andere heer Sinte Waldruits kerk ongelyk, geweld of hoon aendeed, zoo zou het kapittel regt hebben den

goddelyken dienst te staken, en het lichaem der heilige op den grond te plaetsen, tot dat het onregt hersteld ware

.

Zie daer, in 't kort, de voornaemste bepalingen

van het akkoord door 't kapittel van Sinte Waldruit met den graef van Henegau gesloten in den loop der elfde eeuw.

Sedert dit verdrag beschikten dan ook de graven, als wereldlyke abten, van de weerdigheden des kapittels, als daer waren de Proostdy, de Dekeny, de Kostery, welke zy met der tyd aen geestelyke manspersoonen verleen-

(1) Het formulier van dezen eed, eeuwen lang onderhouden, is medegedeeld door de uitgevers van Vinchant, VI, bl. 285. Op de vorige bladzyde staet de eed, door de kanonikessen aen den graef te doen.

(2) Zie ons vyfde Deel, bl. 192.

(3) Wy hebben die getrokken uit het Chron. Gisleberti, bl. 19-21, vergeleken met Vinchant, II, bl. 78, vlgg.

den

, als kunnende deze de pligten dier ambten beter waernemen dan de kloostervrouwen

. Allengskens ook werden de kanonikale prebenden door den grafelyken abt wel eens vergeven

aen godvruchtige jonkvrouwen, maer die zich niet geneigd voelden tot kloosterlyke beloften; of edele weduwen werden in het sticht toegelaten, zonder gehouden te wezen om in eene cel te woonen, op den dormter te vernachten, en in den gemeenen refter te spyzen

. Zoo week men al gaende weg meer en meer af van de oorspronkelyke instelling, tot dat in 't eind de beloften geheel opgeheven werden

, en de kanonikessen van Sinte Wal-

(1) Zoo werd Gislebertus, de schryver van het Chronicon, Proost van Sinte Waldruit in 1188.

Zie De Boussu, bl. 30.

(2) Zie het pasgemeld Chronicon, bl. 22.

(3) Dat de graven van Henegau de kanonikaten van Sinte Waldruit vergaven, blykt uit een diploom van 1213, by Vinchant, VI, bl. 26.

(4) Zie daer meer van by Thomassinus, I, bl. 838, vlgg.

(5) Wanneer dit plaets heeft gehad is niet te bepalen. De Bollandist Smetius meent dat het tydstip der verandering moet gesteld worden tusschen 1250 en 1300. Zie de Acta SS. Belgii, IV, bl.

434.

druit voortaen als wereldlyke damen tot den gewoonen choordienst verpligt bleven, maer overigens vryheid hadden om, ieder naer haren zin te leven, zelfs ja om, naer willekeur, af te zien van hare prebenden, en het huwelyk aen te gaen, zonder uit dien hoofde berispelyk te wezen

.

Gedurende de eerste tyden werd, in de kerk van Sinte Waldruit

, de goddelyke dienst verrigt en de heilige Sacramenten bediend door Benediktyner moniken

, welke hun klooster hadden

(1) Op dezen nieuwen voet is net kapittel van Bergen, even als dat van Nyvel en andere, in wezen gebleven tot aen de fransche omwenteling van het einde der voorledene eeuw. Het bestond uit dertig Kanonikessen, hebbende, om aenveerd te worden, bewys gedaen van zestien kwartieren adels. Zy woonden in byzondere huizen, rondom de kerk, moetende voor den middag, in geestelyke gewaden, den choordienst waernemen; maer dragende voor het overige van den dag wereldlyke kleederen, en altyd vry zynde van eenen anderen staet te kiezen.

(2) Ook genaemd van O.L.V., zynde de kerk oorspronkelyk gesticht ter eere der H. Maegd. Zie Vinchant, II, bl. 172, en De Boussu, bl. 17.

(3) Hunne kerk was toegewyd aen de HH. apostelen Petrus en Paulus, en droeg den naem van Sint Pieters.