Bernard de Jonghe, Het leven van Joannes den Onbevreesden · dbnl

(1)

Bernard de Jonghe

Editie Ph. Blommaert

bron

Bernard de Jonghe, Het leven van Joannes den Onbevreesden (ed. Ph. Blommaert). C.

Annoot-Braeckman, Gent 1852

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/jong205leve04_01/colofon.php

© 2012 dbnl

(2)

Het leven van Joannes den Onbevreesden,

Hertoch van Borgonien, Graef van Vlaenderen,

Behelsende de chronijcke van de voornaemste gheschiedenissen, tsedert sijn inhuldinghe (in Vlaenderen besonderlijck) voorghevallen tot het jaer 1419.

1371.

Joannes, daer naer om syne cloeckmoedicheit ghenoemt den Onbevreesden, is gheboren tot Dijon, in Borgonien, op den achtentwintichsten mey een duysent dry hondert een en seventich. Sijn vader is gheweest Philippus, ghenoemt den Stauten, hertoch van Borgonien, syne moeder Margarita van Male, gravinne van Vlaenderen.

Sijn peter van het doopsel

Bernard de Jonghe, Het leven van Joannes den Onbevreesden

(3)

is gheweest synen oom Joannes, hertoch van Berry, Joannes Roger, bisschop van Carpentras, uyt den naem van den Paus; syne meter mevrouw Margarita van Arthois, grootmoeder van syne moeder.

Desen jonghen prins is van syne jonckheyt af met sooveel princelijcke gaven begaeft gheweest, dat hy noch maer 12 jaren audt sijnde met sijn vaders legher te velde getrocken is teghen de gentsche rebellen, dat Carel den Sesden, coninck van Vranckrijck hem, noch maer ses en twintich jaren audt wesende, ghemaeckt heeft het opperhooft van sijn legher, om daer mede te gaen vechten teghen den turck.

1396.

In 't jaer 1396 heeft Sigismundus, coninck van Hongaryen, syne ambassadeurs ghesonden naer den coninck van Vranckrijck om van hem hulpe te versoecken teghen Bajazeth, ghemeynen vyandt van het christendom. Den coninck stondt hun het selve toe ende maeckte synen cosijn, desen Joannes, synen lieutenant-general over gheheel het legher. Als den coninck van Hongaryen die blyde tydinghe ontfinck, heeft hy oock den grooten meester van Pruyssen ende de ridders van Rhodes doen versoecken, dat sy sich souden bereydt maecken om den toecommenden somer den Grooten Turck aen te gaen tasten.

Philippus, hertoch van Borgonien, overdenckende de groote jonckheydt van synen sone, ende dat hy noch niet teenemael ervaren en was in den oorloch, heeft den heere De Coucy, den heer De la Tremouille ende Joannes De Vienne, admirael van Vranckrijck ghebeden, dat sy synen sone met raedt ende daet in alles souden helpen.

+Groote gheltsommen tot den turckschen oorlog.

+

Mits datter tot dese onderneminghe groote oncosten noodtsaeckelijck waren, hebben de steden ende het plat-

(4)

land van Borgonien daer toe ghegheven hondert

⁽¹⁾

ende twintich duysent gauden croonen. Den hertoch, synen vader, heeft oock een ghebodt ghegheven aen alle syne leenheeren in persoone synen sone op dese reyse te vergheselschappen t'hunnen coste, oft dat deghene die te audt oft ombequaem waren, als oock de mevrouwen oft joffrauwen, de welcke gheenen man en hadden, sauden betalen eene sekere somme ghelts naer de weerde van hun landen, niemandt daer van uytghenomen; soodat dese contributie noch uytbracht sestich duysent gauden croonen.

Guilielmus van Beyeren, swaegher van Joannes, vraechde oock oorlof van Albertus, sijn vader, graef van Hollandt; maer hy en wilde dien noch aen hem, noch aen gheene van sijn edelieden toestaen, om dat hy hun noodich had teghen de rebellen van Vrieslandt; evenwel Joannes settede syne onderneminghe voort, ende vertrock ontrendt half maerte van Parijs met de gheseyde heeren Coucy, De la Tremouille, De Vienne, admirael van Vranckrijck, Philippus van Arthois, conestabel van Vranckrijck, den graef van Lamarche, Henricus ende Philippus De Bar, de twee broeders van den conestabel ende den admirael, den marischal De Bouciquaut, Regnaudt De Roye, de dry bastarden van Ludovicus, graef van Vlaenderen, twee duysent edelieden

⁽²⁾

ende een seer talrijck legher van crijchs-volck, met de welcke hy in corten tijdt ghecommen is tot in 't hertochdom van

(1) Fabert seght hondert vijfentwintich duysent écus d'or, ghegheven van de staten van Borgonien.

Den edeldom gaf ses hondert duysent, ende Vlaenderen twee hondert duysent.

(2) Fabert rekent acht duysent ruyters, vier duysent voetganghers, ende dry duysent edelmans.

(5)

Oostenrijck, alwaer hy van Leopoldus, synen swaegher, seer treffelijck onthaelt is.

Van daer is hy wederom vertrocken ende seer gheluckelijck binnen Buda aenghecommen, alwaer den coninck Sigismundus hem was verwachtende.

Soohaest als sy aldaer aenghecommen waren heeft den coninck hun seer vriendelijck verwillecomt, ende seer prachtelijck onthaelt. Joannes heeft op het versoeck van den coninck den crijchsraedt doen vergaderen, in den welcken den coninck voorstelde oft men de aencomste van de Turcken saude afwachten, ofte hun op hun eyghen landt gaen opsoecken; waer op den heer De Coucy uyt den naem van alle de andere heeft gheantwoordt, dat men (aenghesien sy evenwel ghecommen waren om aen den Turck den oorloch aen te doen) beter den Turck eerst saude gaen aentasten; welcken raedt oock goedt ghevonden werdt door de Duytschen, Bohemers ende andere vremde natien; waer op terstondt een yder ghewaerschauwt werdt sich bereydt te hauden teghen de octave van St. Jan-Baptiste.

Alswanneer den ghestelden tijdt nu aenghecommen was heeft den conestabel van Hongaryen eerst de avantgarde ghenomen, ende met de Hongaren ende Duytschen in 't velt ghetrocken; om dieswille dat hy de beste kennisse hadde van de

gheleghentheyt van het landt. Naer hem sijn ghevolcht den graef van Eu, den graef Dela Marche, den heer De Coucy met den franschen edeldom, den welcken ghevolcht werdt van den eoninck van Hongaryen, op wiens syde reedt Joannes den

Onbevreesden, graef van Nevers, ende daer naer alle den principaelsten edeldom van Hongaryen; ende sijn alsoo voortghetrocken tot voor Nicopoli

(6)

met een legher van ontrendt de hondert duysent mannen.

+Nicopoli beleghert.

Terwylen dat sy alles bereyt maeckten om Nicopoli te

⁺

belegheren is den heere De Coucy heymelijck uyt het legher ghetrocken met ontrendt duysent mannen, ende onder weghen een legherken van de Turcken ontmoetende heeft sich in eenen bosch gheleydt, ende de heeren De Roye en De S. Piat met hondert mannen

uytghesonden om de Turcken aen te locken, het welcke de voorseyde heeren soo aerdich ghedaen hebben, dat de Turcken terstondt sijn omringhelt gheweest. De

+De Turcken verslaghen.

Turcken hebben wel eenighen

⁺

teghenstandt ghedaen; maer siende de couragie van de Christenen, ende meynende dat sy stercker van ghetal waren, hebben terstondt den vlucht ghenomen; het meeste deel is door de Christenen achterhaelt ende als beesten in stucken ghecapt.

De tydinghe in 't legher ghecommen sijnde dat den heere De Coucy met duysent mannen leghen twintich duysent Turcken ghevochten, ende de selve verslaghen hadde, sijn daer verscheyden discoursen van ghehauden gheweest, principael van Philippus van Arthois, graef van Eu, conestabel van Vranckrijck, den welcken aen den heer De Coucy die eere benyde, ende seyde dat hy seer qualijck ghedaen hadde met sooveel volck in 't perijckel te stellen ende sulckx te doen sonder eerst het selve te kennen te gheven aen den graef van Nevers, het hooft van het legher, ende sedert dien tijdt heeft de jalousie van den conestabel soo aenghegroeyt dat hy daer naer met den heer De Coucy noydt goeden vriendt en is gheweest tot groot verlies der Christenen.

Bajazeth bracht een legher te veldt van twee hondert vijftich duysent mannen, terwylen dat de Christenen Nicopoli

(7)

belegherden, ende quamp daer mede lanckx eenen bedeckten wech; soo dat hy hun seer naby was eer dat sy hetselve wisten. Den coninck van Hongaryen met den graef van Nevers ende andere heeren aen de tafel sittende is de tydinghe ghecommen, dat de Turcken hun seer naby waren ende op hun aenquamen. Terstondt spronghen alle de heeren te peerde, ende den coninck sondt syne spien uyt om het legher van de Turcken af te spien; degenen die dese tydinghe brachten en hadden maer de

avant-garde ghesien, ende seyden daer om dat sy maer acht duysent mannen sterek en waren; maer den coninck hetselve niet willende ghelooven, heeft de Franschen

+Twist in 't leger van de Christenen.

doen waerschauwen, dat sy niet en souden beghinnen

⁺

ten sy dat de spien wederom gheeommen en waren. Den heere De Coucy dese waerschauwinghe ontfanghen hebbende heeft gheseydt dat men de selve spien moeste afwachten; maer den conestabel, die de eere aen Couci benyde (ghelijck wy gheseydt hebben) heeft daerop gheantwordt dat den coninck hun maer en dede wachten om selve de eere van de victorie te hebben, dat sy de avant-garde hadden, ende de selve oock wilde blyven houden. Hier mede heeft hy terstondt sijn banniere doen voortryden. Den heere De Coucy dit siende heeft daer over raedt ghevraecht van den admirael: waer op den admirael heeft gheantwoordt, dat sy beter den coninck saude afwachten om also t'samen op den vyandt te vallen; maer aenghesien dat gheenen goeden raedt plaetse

+Nederlaghe der Christenen.

en hadde ende den conestabel niet wachten en wilde, dat

⁺

men hem noodtsaeckelijck moeste volghen, terwylen sy op die maniere recht op den vyandt reeden, sonder kennisse te hebben van de twee vleughels van hun legher, waer van yder ontrendt de sestich duysent mannen sterek was, hebben sy

(8)

den vyandt de gheleghentheydt ghegheven om de selve van beyde canten by een te brenghen, ende de Christenen daer in te sluyten, sonder daer te connen uytvluchten.

Daer en tusschen vochten de Christenen met eene groote cloeekmoedichheydt teghen de avant-garde van de Turcken, soo dat sy se dreven tot in eene valeye daer den Grooten Turck Bajazeth, met eene seer groote macht gheposteert stondt, de welcke hun te sterck dochte te wesen om aen te tasten; soo dat sy meynden naer de Hongaren weder te keeren; maer siende dat sy van alle canten besloten waren, sijn sy van hun peerden ghespronghen om alsoo te voet te beter te connen vechten. De Turcken hebben de peerden laten wechloopen, waerdoor de Hongaren, meynende dat de ruyters van de Turcken alreede in stucken ghecapt waren, hebben oock beghinnen de vlucht te nemen, ende alle de arme Christenen, de welcke aldus besloten waren, sijn van de Turcken ghedoodt ofte ghevanghen ghenomen. Onder de principaelste dooden waren: de heeren Philippus De Bar, Joannes De Vienne, admirael van Vranckrijck, Guilielmus Dela Tremouille met synen sone, Guilielmus d'Ugelle;

Reginaldus De Roye, ende de dry bastaerden van graef Lodewijck, te weten:

Ludovicus Aze, Ludovicus van Vrieslandt, ende Joannes Sonderlandt, als oock de heeren van Lembeke, Joannes van Cadsant, Rolandus Houweel. Onder de meeste

+Joannes den Onbevreesden ghevanghen.

heeren de welcke ghevanghen waren: Joannes den Onbevreesden,

⁺

graef van Nevers, opperhooft van het fransch legher, Philippus van Arthois, graef van Eu, conestabel van Vranckrijck, den graef Dela Marche, Henricus De Bar, Guido Dela Tremouille, den marischal Bouciquaut, ende veel andere edelieden, soo fransche als van andere natien,

(9)

dewelcke uyt de costelijckheydt van hun wapenen onder de andere meest onderkent werden, als waren de heeren Nicolaus Utenhove, ridder ende daernaer borghemeester van Brugghe, Joannes, heere Van Warsenaer, Robertus, sone van Robertus van Beyeren, roomschen keyser.

Naer dat den slach nu gheheel gheeyndicht was, is Bajazeth onder het ghespeel van verscheyden soorten van instrumenten ghecommen tot in de tente van den coninck van Hongaren, alwaer hy syne wapenen afgheleyt ende andere cleederen

aenghetrocken heeft, ende heeft terstondt een ghebodt laten uytgaen, dat al die eenighe ghevanghene heeft, deselve saude voor hem brenghen, dat men alle de dooden saude oversien, ende deghenen die sauden schynen groote heeren te sijn t'samen aen den candt saude legghen ende de lichamen op het velt saude laten ligghen tot dat hy de selve saude oversien hebben, dat men neerstich ondersoeck saude doen om te weten oft den coninck van Hongaryen ghedoodt oft ghevanghen was. Naer dat Bajazeth eenighen tijdt in de tente van den coninck gherust hadde, is hy curieus gheworden om te gaen het velt sien, mits dat hem gheseyt werdt dat daer wel vele heeren ghebleven waren, maer dat die victorie hem seer diere ghecost hadde, het welcke hy

+Groot verlies van de Turcken in hun victorie.

niet wel en conde ghelooven. Als hy het velt

⁺

wel doorsien, en de dooden seer nauw overtelt hadde bevondt hy dat die tydinghe waer was; want hy sach datter teghen éenen dooden Christenen, wel dertich Mahometanen doodt laghen

⁽¹⁾

. Dit heeft hem soo groote gramschap ver-

(1) Fabert secht dat Bajazeth in desen slach twintich duysent mannen saude verloren hebben.

(10)

oorsaeckt dat hy luydt uyt seyde dat hy dit verlies op de ghevanghenen saude vreken.

's Anderdachs heeft hy den graef van Nevers, den graef van Eu, den graef De la Marche, den heer De Coucy, den heer Henrieus De Bar, den heer Guido Dela

+Groote vreedtheyt van Bajazeth tegen de ghevanghenen.

Tremouille ende weynighe andere

⁽¹⁾

(dewelcke

⁺

door Jacques De Helly, eenen picaerschen ridder, die oock ghevanghen was, ende Bajazeth te vooren ghedient hadde, aen hem ghenoemt werden) van den eenen cant doen staen, ende alsoo in hunne teghenwordicheydt tot het ghetal van dry hondert soo Fransche als andere ghevanghene

⁽²⁾

edelmans in stucken doen cappen. Den heere De Bouciquaut was oock ghestelt om op den ooghenblick deselve doodt te sterven. Den graef van Nevers dit siende heeft voor Bajazeth op syne knien ghevallen ende (mits dat hy de turcksche tale niet en conde) met teecken aen hem ghewesen dat hy voor hem een goedt rantsoen saude betalen, ende dat hy eenen grooten vriendt van den coninck van Vranckrijck was, waer mede Bajazeth te vreden is gheweest, ende heeft hem het leven

gheschoncken. Naer dat dese bloedighe tragedie ghespeelt was, ende Bajazeth hoorde dat den coninck van Hongaryen ontvlucht was, is hy met de noch-ghevanghene naer Turkyen ghetrocken naer syne stadt Prusias, ende heeft sijn legher afghedanckt. Den graef van Nevers heeft van Bajazeth oorlof vercreghen om den heer Jacobus De Helly naer Vranckrijck de tydinghe te laten draghen, mits conditie dat hy naer syne ghevanghenisse saude wederom

(1) Mezeray stelt'er vijftien; Fabert vijfentwintich.

(2) Fabert schrijft ses hondert edelmans ende een groot ghetal van andere ghevanghenen.

(11)

keeren, ende heeft hem brieven medeghegheven aen den coninck, sijn cosijn, ende aen synen vader ende syne moeder, den hertoch ende hertoghinne van Borgonien.

+Droeve tydinghe voor den coninck van Vranckrijck.

Op Kersdach is den heer Jacobus De Helly binnen Parijs

⁺

ghearriveert, ende heeft den coninck ghevonden in sijn paleys van S. Paul, vergheselschapt met sijn dry ooms, de hertoghen van Berry en Borgonien ende Bourbon, dewelcke door eenighe edelmans, die ten tyde van de bataillie gaen fourageren ende het perijckel ontvlucht waren, al eenighe tydinghe van dese nederlaghe ghehoort hadden. Soo haest als hy van sijn peert ghespronghen was, is hy noch gheleerst ende ghespoort by den coninck gheleyt ende heeft aen den coninck alles overgheseyt, hetghene Bajazeth, den graef van Nevers ende de ghevanghenen aen hem belast hadden. Den coninck ende ghcheel het hof gaven hem gheloove te meer om dat hy hun de brieven van den graef van Nevers in handen gaf. Den hertoch van Borgonien, vader van den graef van Nevers, vereerde hem met twee hondert livres t'jaers, gheduerende sijn leven. Naer dat hy van ghelijcke van den coninck en de andere vrienden van de ghevanghene edellieden met veel giften vereert was, heeft hy hun kenbaer ghemaeckt dat hy wederom naer de ghevanghenisse op synen eedt moeste wederom keeren.

Den coninck hoorende dat Helly noch ghevanghen was ende voor de tweede reyse gheen tydinghe meer en soude connen wederom brenghen, heeft met synen raedt gheaedtsaem ghevonden eenen anderen edelman daer naer toe te senden, ende daertoe vercosen den heer De Chasteau-Morant; mits dat dit eenen edelman was, met de tale ende alle andere conditien daertoe noodich wel begaeft.

(12)

Den heer Jacobus De Helly bleef daer en tusschen noch ontrendt de twelf daghen binnen Parijs om te rusten ende de vrienden van de ghevanghene heeren alles kenbaer te maecken, hetghene aengaende deselve ghepasseert was.

1397.

In 't beginsel van het jaer 1397 is den heer Jacobus De Helly van Parijs wederom naer Turckyen vertrocken met belofte dat hy den heer De Chasteau-Morant in Hongaryen saude afwachten ende aen hem van den Grooten Turck vrygheleydt soude besorghen, om naer Turckyen te moghen gaen.

+Costelijcke presenten van den coninck van Vranekrijck naer Bajazeth ghesonden.

Naer dat den heer De Helly vertrocken was hebben den

⁺

coninck ende den hertoch van Borgonien vele presenten doen opcoopen om daer mede het vreedt ghemoedt van Bajazeth eenichsints te versoeten, ende ses seer schoone peerden daer mede gheladen: twee met costelijcke tapyten van Arras, waer op uytghebeelt werdt de historie van Alexander den Grooten; twee met de fijnste lijnwaden van Reims, ende twee met het schoonste scharlaecken. Daer en boven sondt den coninck oock eenighe witte valcken, dewelcke seer schoon waren. Den heer De Chasteau-Morant daer mede in Hongaryen ghecommen sijnde heeft den heer De Helly tot Buda by den coninck van Hongaryen ontmoedt ende werdt van den selven coninck seer treffelijck onthaelt. Naer dat sy eenighe daghen t' samen ghehandelt hadden, heeft Helly van den coninck sijn afscheyt ghenomen, om naer Turckyen wederom te keeren ende het belofde vrygheleydt te gaen verzoecken. Wanneer den heer De Helly by Bajazeth ghecommen was, heeft hy alles met soo groote behendicheyt uyt ghewerckt dat Bajazeth aen hem niet alleen het versocht vry-gheleydt voor den heer

Chasteau-Morant; maer oock

(13)

+Den heer De Helly los ghelaten.

+

den vrydom voor synen persoon heeft toeghestaen, ende oorlof ghegheven om Joannes den Onbevreesden, graef van Nevers, voor sijn vertreck te moghen spreken; den welcken hem versocht om besondere neersticheyt te willen doen om syne verlossinghe, als oock die van syne medeghevanghenen op het spoedichste te becommen. Hier mede heeft Helly van den graef sijn afscheyt ghenomen ende is met het vry-gheleydt naer Buda ghecommen.

Den coninck van Hongaryen ghesien hebbende de costelijckheit van de

gheschenken van den coninck van Vranckrijck en heeft aen den heer De Helly gheenen oorlof willen gheven om die aen den Turck te draghen, segghende dat het teghen de eere was van het Christendom den Turck met soo costelijcke giften te verceren, de welcke hy tot spot van de Christenen noch langhen tijdt soude connen bewaren; maer dat hy den Turck maer alleenelijck de valcken en saude vereeren, de welcke maer beesten en waren, die niet lanck en souden leven; maer den grooten meester van Rhodes heeft den coninck soo claerlijck voorgheleydt de quade ghevolghen, die daer uyt saude connen voort commen, dat hy de selve heeren met de gheseyde giften heeft laten hun reyse vervolghen. Bajazeth seer wel te vreden sijnde met de giften, dewelcke den coninck van Vranckrijck aen hem was sendende, heeft de selve heeren seer beleefdelijck onthaelt, ende aen hun oorlof ghegheven om aen den graef van Nevers ende andere ghevanghenen soo lanck te spreken, als het hun soude believen. Naer dat sy met den graef eenighen tijdt hadden ghesproken, hebben sy van malcanderen hun afscheyt ghenomen, ende sijn de heeren De Helly ende Chasteau-Morant wederom

(14)

naer Vranckrijck wederghekeert, ende hebben aen den coninck van Vranckrijck, den hertoch van Borgonien ende andere vrienden van de ghevanghenen van alles bescheet ghegheven.

Alswanneer den coninck van Vranckrijck ende den hertoch van Borgonien kennisse ghecreghen hadden van den gheheelen staet van de ghevanghenen, hebben sy alle hunne vrienden ende middelen trachten te ghebruycken om de selve ghevanghenen

+Present van den coninck van Cyprus aen Bajazeth ghesonden.

te verlossen. Jacobus, coninck van

⁺

Cyprus, vereerde aen Bajazeth een gouden scheepken, weerdt sijnde thien duysent dueaten, ten opsichte van den coninck van Vranckrijck ende van den hertoch van Borgonien.

+De doodt van den heere De Coucy.

Terwylen dat de verlossinghe van dese ghevanghenen soo

⁺

seer beherticht werdt is Enguerrandus De Coucy, graef van Soissons, in de ghevanghenisse ghestorven.

Den Turck vreesende dat de andere ghevanghenen oock op de selve maniere hun leven mochten eyndighen, ende hy daer door hun losghelt soude verliesen, heeft aen den coninck van Cyprus ende andere, dewelcke van hem de verlossinghe waren versoeckende, beginnen ghehoor te geven. Den hertoch en de hertoghinne om dese occasie niet vruchteloos voor by te laten gaen, hebben Gyselbertus De Leeuwerghem, een seer verstandighen ridder ende gouverneur van Vlaenderen, naer Bajazeth ghesonden, om met hem te handelen over de verlossinghe van hunnen sone, den graef van Nevers, ende syne ghevanghene medeghesellen. Den gheseyden heer Guillebertus van Leeuwerghem, voor synen taelman ghebruyckende den heer De Helly, voor de middelaers de Methelin ende Stalimene, voor borghen van 't rantsoen Bartholomeus de Polegrine, een Genuesche coopman, woonende op het eylandt

(15)

+Hantsoen van de ghevanghene edellieden.

+

Scio, ende eenen Italienschen banquier, woonende binnen Parijs, ghenoemt Dino di Rappondi, heeft soo veel ghemaeckt by Bajazeth dat hy te vreden is gheweest met een rantsoen van twee hondert duysent ducaten voor de verlossinghe van den graef van Nevers ende syne medeghesellen. Hier op heeft den graef het accordt gheseghelt ende besowren voor hem ende syne medeghevanghenen, dat hy tot Venetien ghecommen sijnde van daer niets en saude vertrecken voor aleer de selve somme soude voldaen sijn. Bajazeth was met dit accordt seer wel te vreden, mits dat hy sach dat de ghesontheydt ende het leven van vele der ghevanghenen in slechten

+De doodt van den graef van Eu, conestabel van

Vranckrijck.

staet was, ende naer het overlyden

⁺

van den heere De Coucy den graef van Eu oock alreede ghestorven was. Den heer van Leeuwerghem ende De Helly, naer dat het accordt aldus ghesloten was, hebben van Bajazeth hun afscheyt ghenomen om de blyde tydinghe aen den coninck ende het hof van Vranckrijck te gaen kenbaer maecken. Bajazeth thoonde sich seer wel voldaen over den handel van de selve heeren, ende vereerde hun met twintich duysent ducaten, waer over sy hem seer bedanckten, ende begaven sich op zee met meyninghe tot Methelin aen te landen;

+De doodt van den heer Guillebertus van Leeuwerghem.

maer naer dat sy een weynich op zee geweest

⁺

waren, is den windt ghekeert ende een seer schroomelijck tempeest opghestaen, waer door den heer van Leeuwerghem soo ontstelt is gheweest, dat hy op de zee ghestorven is, voor dat sy noch aen de eerste haven conden landen; soo dat den heer De Helly den eenighen bode was om dese blyde bodtschap aen het hof te vercondighen. Bajazeth op dese maniere voldaen sijnde, heeft aen den graef van Nevers ende syne medeghesellen hunnen vrydom gegeven, ende

(16)

hun seer prachtichlijck onthaelt. Alswanneer de galeyen van de heeren van Methelin ende Stalimene nu ghearriveert waren om de verloste heeren over te halen, heeft den graef De Nevers met syne medeghesellen van Bajazeth sijn afscheydt ghenomen.

Bajazeth door een opgheblasen hooverdicheydt siende dat de heeren stonden om te vertreeken, eer hy hun afscheydt gaf, heeft met een clare stemme door synen taelman

+Hoochmoedighe woorden van Bajazeth.

aen den graef van Nevers doen segghen dese

⁺

woorden: ‘Mijn heer, ghy sijt noch jonck ende het soude connen gheschieden dat ghy metter tijdt noch soude connen de wapenen teghen my aennemen om u te vrecken over hetghene alsnu geschiedt is; om my daer over in ruste te stellen soude ick voor uw vertreck u connen doen sweeren op uw gheloof ende op uwe wet dat ghy noydt gheenen oorloch en sult voeren, noch oock gheene van u medeghesellen; maer ick en wille u, nochte hun door dierghelijcken eedt verbinden; soo dat ick te vreden ben dat ghy ende sy daer in vry sijn om u vraecke te commen nemen, als het u belieft, ende ghy sult my altijdt bereydt vinden om u in bataille te ghemoeten.’ Dit gheseydt hebbende heeft hy hun

+Graef Jan ende

synemedeghesellen verlost.

afscheydt ghegheven, ende doen vergheselschappen met

⁺

de principaelste heeren van sijn hof tot op de plaetse, alwaer de heeren van Methelin ende Stalimene hun met hunne galeyen waren afwachtende, waermede sy in het eylandt van Methelin gheluckichlijck sijn aenghecommen ende van den selven heer ende mevrouwe scer vriendelijck onthaelt; alwaer den heer Jacobus De Brasemont, borgonion, marischal van Rhodes, met eenighe galeyen van de ridders van Rhodes, hun heeft afghchaelt, ende tot in de stadt Rhodes gevoert, alwaer sy van den Grooten Meester van 't selve eylandt ende

(17)

den Grooten Prior van Aquitanien sijn ontfanghen gheweest, met soo groote teeckenen van vriendtschap, dat den graef van Nevers aldaer dertich duysent guldens by leeninghe becommen heeft om sich ende syne medeghesellen in staet te stellen.

+De dood van den heer Guido Dela Tremouille.

Terwylen dat sy in 't selve cylandt eenighe daghen overbleven,

⁺

is den heer Guido De la Tremouille sieck gheworden ende aldaer ghestorven. Soo haest de

venctiaensche galeyen aenghecommen waren, heeft den graef met syne

medeghesellen van den Grooten Meester ende de ridders van 't orden hun afscheydt ghenomen, ende sijn met de selve galeyen in corten tijdt tot Venetien aenghecommen;

maer aenghesien de belofde somme van het rantsoen aldaer nog niet aenghecommen en was, hebben sy daer eenighen tijdt moeten verblyven, op welcken tijdt binnen Venetien eene groote sterfte opstondt, door dewelcke den heer Henricus De Bar oock overleden is. Den graef van Nevers ende syne medeghesellen om het perijckel te vluchten hebben hun vertreckplaetse gecosen tot Trevise.

1398.

In 't beghinsel van 't jaer 1398 is het rantsoen van den graef ten vollen byeen ghebracht door de contributien van de steden van Vlaenderen, Arthois ende Borgonien, waer

+Miltheyt van de Ghentenaers.

in

⁺

de Ghentenaers hunne goede gheneghentheyt tot hunnen toecommenden graef besonderlijck ghetoont hebben; want de stadt Ghent alleen heeft daertoe ghegheven vijftich duysent guldens; den coninck van Vranckrijck heeft oock van ghelijcke groote gheltsommen daer toe besteet, waer mede den Italiaenschen banquier Dyno di Rappondi, den welcken alsdan binnen Venetien was, ten vollen is voldaen gheweest.

+Graef Jan comt in Vranckrijck.

+

Naer dat alles nu effen ghestelt was, is den graef met de

(18)

overgheblevene medeghesellen van Venetien naer Vranckrijck vertrocken, ende aldaer aenghecommen sijnde, van den coninck, het hof ende hunne vrienden met de uyterste blijtschap ontfanghen. Alsdan heeft den coninck den heer De Bouciquaut marischal van Vranckrijck ghemaeckt, in de plaetse van den heer Ludovicus De Sancerre, denwelcken den coninck conestabel maeckte in de plaetse van den graef van Eu.

A

ENMERCKINGHE

. - Hier is te aenmercken dat somighe autheurs verschillen in den naem van dien prins, den welcken alsdan in Turckyen regneerde; evenwel heeft de authoriteyt van de vermaertste ende het ghemeyn ghebruyck den naem van Bajazeth by naer ontwijffelijck ghemaeckt. Aengaende het ghetal der ghevanghenen wordt het meestendeel op dry hondert gherekent; vande welcke maer een cleyn ghetal, als van ontrent de vijfentwintich en sijn overghebleven: de andere sijn met veel sorten

+Ellendich eynde van Bajazeth.

van tormenten door Bajazeth omghebracht; maer Godt almachtich en heeft sijn

⁺

vreedtheyt ende cleynachtinghe van de Christenen niet onghestraft ghelaten; want alswanneer hy door eenen eerghierighen yver het griecksche rijck meynde te overrompelen, is Tamerlan, coninck van de Tartaren teghen hem oock te velde ghetrocken, ende heeft hem in eenen veltslach ontrent den berch Stella in cleyn Asien ghevanghen ghenomen, ende hem in een honde-vel doen naeyen, met een yseren keten doen binden, ende ghelijck aen eenen hondt sijn eten doen werpen. Hy heeft hem oock in een yseren kevie doen sluyten ende alsoo spotsghewijs ontrendt vier jaren lanck met hem doen medevoeren. Bajazeth en thoonde daerom noch gheen groot ghevoelen; maer als hy sach dat syne vrauw

(19)

half naeckt Tamerlan over tafel diende, en conde hy dit niet langhor meer verdraghen, ende smeet sijn hooft soo lanck teghen de traillien van de yseren kevie tot dat hy machteloos werdt ende alsoo ellendich sijn leven eyndichde.

In 't jaer 1403 is begonst het convent te 's Gravenhaghe der Predickheeren-orden.

Siet de Beschryvinghe van de conventen.

1405.

+Gheslachte van graef Jan.

+

Naer de doodt van Philippus den Stouten, hertoch van Borgonien, overleden den ses-en-twintichsten april 1404, heeft Margarita van Male, gravinne van Vlaenderen, Borgonien, Arthois, Nevers, Retel, mevrauwe van Mechelen ende Saline, hare landen gheregheert tot den ses-thiensten meert 1405, alswanneer sy van dese wereld is ghescheyden, achterlatende seven wettelijcke kinderen: Joannes, Anthonius, Philippus, Margarita, Catharina, Maria, Bona.

Joannes is ghesuecedeert in het hertochdom en de graefschappen van Borgonien, Vlaenderen ende Arthois, als oock in de heerlijckheden van Saline ende Mechelen.

Anthonius in het hertochdom van Brabant ende Limborch, Lotrick ende het marquisaet van het Heylich Rijck, te weten: Antwerpen met syne dependentien.

Philippus in de graefschappen van Nevers ende Retel.

Margarita, ghetrauwt met Guilielmus, eenighen sone ende erfghenaem van Albertus van Beyeren, graef van Hollandt, Zeelandt, Henegauw, heere van Vrieslandt, dewelcke voortghebracht heeft een eenighe dochter, ghenoemt Jacoba, dewelcke daer naer in de historien seer bekent gheworden is.

Catharina, ghetrauwt met Leopoldus, ghenoemt den Hooveerdeghen, hertoch van Oostenrijck, sonder kinderen.

Maria, ghetrauwt met Amadeus, hertoch van Savoyen.

(20)

Bona is naer alle waerschynelijckheyt onghetrauwt ghestorven.

+Joannes den Onbevreesden wordt graef van Vlaenderen binnen Ghendt.

Den een-en-twintichsten april is Joannes binnen Ghendt,

⁺

graef van Vlaenderen gheworden. Alsdan sijn de vier leden van Vlaenderen by hem ghecommen ende hebben van hem versocht, dat hy in Vlaenderen een vaste woonste soude kiesen, dat hy alle de vrydommen, wetten ende privilegien van de steden soude

bevestighen, dat niet tegenstaende den twist van de coninghen van Vranckrijck ende van Engelandt, sy met de Enghelschen souden moghen handelen, hunne wollen ontfanghen ende den coophandel dryven, dat Grevelinghen ende de omligghende casteelen van Vlaenderen gheensints en souden afghescheyden worden; dat hy in Vlaemsch-Vlaenderen een raedts-huys soude oprechten in het welcke alle de processen ende andere saecken in de duytsche tale souden ghehandelt worden. Op welcke vraghen den heer Henricus Vander Zype, procureur van het landt van Rijssel, antwordede uyt den naem van den graef, dat hy dit alles aenveerde ende syne woonste verkoos by Audenaerde. Alswanneer hy binnen Ghendt van de staten den eedt van ghetrauwicheyt afnamp, soo heeft hy verboden dat niemandt de schattinghen, dewelcke binnen Parijs opghestelt waren, en soude betalen, waerdoor hy de

ghemoederen van syne ondersaeten seer heeft ghewonnen; maer de vriendtschap van den hertoch van Orleans, denwelcken de oorsaecke was van deselve, soo veel te meer verloren.

De vyantschap tusschen de twee hertoghen, Ludovicus, hertoch van Orleans, broeder van Carel den Sesden, coninck van Vranckrijck, ende Philippus den Stauten, hertoch van Borgonien, oom van denselven coninck, is begonst in 't jaer

(21)

1401. Om reden dat denselven coninck, dickwils uyt-sinnich sijnde, onbequaem was om sijn rijck selve te regeren, ende diesvolghens beyde de gheseyde hertoghen naer deselve regheringhe seer begeerich waren, ghelijck wy gheseyt hebben in 't tweede deel van Philippus den Stauten. Dese vyandtschap is na de doodt van Philippus den

+Oorsaecke van nieuwe verschillen tusschen de hertoghen van Orleans ende Borgonien.

Stauten vervallen

⁺

op synen sone, Joannes den Onbevreesden; te meer om dat Joannes tot Parijs by den coninck ghecommen sijnde om hommagie te doen over het

hertochdom van Borgonien, het graefschap van Vlaenderen enz. van den coninck versocht hadde de huwelijcken tusschen synen eenighen sone, Philippus, graef van Charolois (daer naer ghenoemt den Goeden) ende Michaelis, dochter van den coninck, alsoock het huwelijck tusschen Ludovicus, hertoch van Aquitanien, dolfijn ende sone van den selven coninck, ende van syne dochter Margarita, ende soo den coninck als het gheheel hof deselve hadden toeghestaen, uytghenomen den hertoch van Orleans, den welcke seer vreesde ende benyde de verheffinghe van het huis van Borgonien, soo dat dit wederom eenen nieuwen brandstock gheweest is om het vier van gramschap tusschen de huysen van Orleans ende Borgonien te ontsteken.

De tweede oorsaecke is gheweest de schattinghe, dewelcke door het toedoen van den hertoch van Orleans binnen Parijs opgestelt was ten laste van alle de ondersaten van den coninck, aen dewelcke graef Jan noch sijn selven, noch sijn volck en wilde onderwerpen; ja ter contrarie verbode hun, ghelijck geseyt is, de selve te betalen.

+Schattinghen van den teghenpaus.

+

Den teghen-paus Benedictus dede oock groote schattinghen stellen op de gheestelijcke goederen ende persoonen, op

(22)

voorgeven van deselve te ghebruycken tot de vereeninghe van de heylige kercke;

maer men can wel peysen wat goede intentie hy daertoe hadde, ende oft het niet eer en geschiede om sijn selven machtich te maecken, ende met dit ghelt nieuwe vrienden te coopen.

+Graef Jan gaet naer Parijs.

Den hertoch van Orleans socht daer en tusschen de voorseyde

⁺

huwelijcken op alle manieren te beletten, ende maeckte soo veel dat de ambassadeurs van graef Jan daer over van den coninck seer slechte antworde creghen; om welcke reden heeft graef Jan voor hem ghenomen selve in persoone naer Parijs te gaen, ende heeft met hem ghenomen ontrendt acht hondert mannen, ghewapent onder hunne cleederen, ende is daermede ghecommen tot binnen Louvre, alwaer hem eenen brief behandicht is, waer van den inhoudt was dat den coninck wederom by sijn verstant was, ende dat den hertoch van Orleans ende de coninghinne naer Meleun vertrocken waren om van daer naer Chartres te gaen, ende dat sy den dolfijn oock by hun verwachteden.

Als graef Jan binnen Parijs ghecommen was, is hem gheseydt gheweest dat den dolfijn alreede vertrocken was. Graef Jan, om tijdt te winnen, is sonder van sijn peert te gaen, dweers door de stadt ghereden, ende heeft hem ghevonden tusschen de Jodenstadt ende Corbeuil. Met hem waren den broeder syner moeder Ludovicus van Beyeren, den marquis Du Pont, sone van den hertoch van Bar, graef van Dammartin, den heer de Montagu, grooten hofmeester van den coninck ende een groot ghetal van edeldom. Den dolfijn sat in eene litiere met syne suster, de huysvrauwe van

+Staut bestaen van graef Jan.

Jacobus De Bourbon. Graef Jan by de litiere ghecommen sijnde, heeft den dolfijn

⁺

met grooten cerbied ghegroet, ende van hem versocht dat

(23)

hy met hem soude believen naer Parijs wederom te keeren. Ludovicus van Beyeren, ter contrarie, badt hem dat hy synen wech soude vervolghen ende by syne moeder gaen; daer by voeghende seer deftighe woorden. Dit niet teghenstaende heeft graef Jan met ghewelt de litiere doen wederom keeren ende den dolfijn mede wederom naer Parijs ghevoert. Den marquis Du Pont, den graef van Bar, den graef van Dammartin ende andere heeren van het huys van Orleans dit ziende, sijn met haeste naer Corbueil ghereden, ende hebben aen de coninghinne kenbaer ghemaeckt hoe graef Jan, hertoch van Borgonien, teghen hunnen danck den dolfijn naer Parijs wechghevoert hadde; waer over de coninghinne ende den hertoch seer verwondert ende vergramt waren, niet wetende tot wat eynde sulckx gheschiedt was.

+Den dolfijn van graef Jan naer Parijs ghevoert.

+

Als graef Jan met den dolfijn ontrendt Parijs was aengecommen, sijn den coninck van Navarre, de hertoghen van Berry ende Borbon, den graef Dela Marche ende eene groote menichte edellieden ende inwooners van Parijs hem te ghemoet ghegaen, ende is alsoo met sijn twee broeders ende hun ghevolch met groote eere binnen Parijs ghecommen, ende heeft den dolfijn gheleydt naer het casteel de Louvre, alwaer hy van sijn oom, Ludovicus van Beyeren, is uyt de litiere gheleydt ende heeft aldaer met graef Jan eenighen tijdt sijn verblijf ghehouden. Graef Jan namp sijn quartier in de camer van S. Louis ende aengaende camers; ende den dolfijn in het opperste quartier daer boven. Graef Jan vreesende dat hy gheen macht ghenoech en soude hebben om syne meyninghe uyt te wercken, heeft terstondt naer alle sijn landen bevel ghesonden om hem crijchs-volck naer Parijs te senden.

(24)

's Anderdaechs is den rector ende het meeste deel van de universiteyt graef Jan gaen verwillecommen ende hem bedancken over den yver, denwelcken hy betoont hadde in de bescherminghe van des coninckx gheslachte ende het rijck (want het gheruchte liep binnen Parijs dat den hertoch van Orleans den dolfijn hadde meynen naer een ander landt te voeren), ende dat sy niet en twijffelden oft hy hadde hetselve met eene goede meyninghe ghedaen.

Eenighe daghen daerna is graef Jan gaen sijn logement nemen in sijn paleys van Arthois, ende heeft rontom het selve op de straten, barrieren, pallisaden ende dierghelijcke sterckten doen maecken om van syne vyanden niet overrompelt te worden. Oock heeft hy van den coninck vercreghen dat de ketenen souden

wederghegheven worden ende op de straten van Parijs ghespannen worden, ghelijck eertijds gheschiedt was.

+Den dolfijn onder de bestieringhe van den hertoch van Berry ghestelt.

Den coninck heeft de bewaernisse van het casteel de

⁺

Louvre ghegheven aen Renaudt d'Enghien, ende die van de Bastille van S. Anthone aen den heer De Montagu, grooten hofmeester van sijn hof. Den coninck ende synen grooten raedt hebben het gouvernement van den persoon van den dolfijn ghegheven aen den hertoch van Berry.

+Requeste ende clachten van graef Jan aen den coninck.

De dry ghebroeders: graef Jan, hertoch van Borgonien,

⁺

in qualiteyt van hertoch van Borgonien, graef van Vlaenderen, pair ende deken van de pairs van

Vranckrijck, graef van Arthois; Anthonius, in qualiteyt van graef van Retel; ende Philippus, in qualiteyt van graef van Nevers, baron de Doussy, hebben aen den coninck ende synen grooten raedt eene requeste ghepresenteert ende in deselve aen hem voorghehouden dat sy, als syn lieve bloedtvrienden ende ghe-

(25)

trouwe vasallen, wilden syne eere ende rijck voorstaen, ende daer om aen hem vier pointen waren voorhoudende in de welcke ten tyde van syne sieckte seer misdaen

+Aengaende den persoon van den coninck.

was teghen

⁺

syne eere ende authoriteyt, te weten: ten eersten, dat ten tyde van syne sieckte vele dinghen toeghestaen waren door somighe van synen raedt, dewelcke hy selve ten tyde van syne ghesontheydt gheweyghert hadde; dat hy oock gheen cleederen, juweelen ende huysraedt en hadde ghelijck synen staet was vercyschende;

dat niemant by hem audientie oft voordeel conde becommen.

+Aengaende de justicie.

Ten tweede, aengaende de justitie; dat te vooren de

⁺

officie-bedienders uytghecosen werden door persoonen, dewelcke het welvaren van den coninck ende het rijck ter herte namen, ende aen groot en cleyn justitie gheschiede; dat teghenwoordich gheheel contrarie gheschiede, dat de officien door giften ende smeeckinghen werden wechghegheven; waerdoor syne rechten daeghelijckx vermindert ende het volck daghelijckx meer beswaert werdt.

+Aengaende de domeynen.

+

Ten derden, aengaende syne domeynen; dat deselve seer qualijck bestiert werden, soo datter veel huysen, casteelen, ende bouwen vervielen; dat de bosschen,

meulens, rivieren, vyvers, incomsten van vry-jaermerckten, ende generalijck alle syne domeynen op eenen niet quamen.

+Aengaende de

geestelijckheyt, den edeldom en het volck.

+

Het vierde, aengaende de geestelijckheyt, den edeldom ende het volck. De gheestelijckheyt wordt soo verdruckt ende lijdt soo groote schade door de rechters ende het crijchsvolck, dat sy mocyte hebben om te leven, ende den goddelijcken dienst behoorlijk te volbrenghen. Den edeldom wordt dickwils opgheroepen, op pretext van oorloch, ende en wordt daer over niet betaelt; soodat sy

(26)

dickwils hun goederen moeten vercoopen om peerden, wapenen enz., te coopen.

Soo veel als het ghemeyne volck aengaet, die worden van de ballius, provosten ende fermiers soo overvallen, als oock van de soldaten ende anderen, dat het te vreesen is dat Godt daer over sal vergramt worden; ten sy dat den coninck daer in voorsiet.

De groote schade, dewelcke de vyanden ghedaen hebben in het rijck, hoe den coninck van Enghelandt 's coninckx dochter ghetrauwt hadde, van synen throon was afghestelt, ende deselve dochter teghen synen wille soo lanck in Enghelandt

opghehouden was, ende daerom soo veel edeldom om hals ghebrocht ende in de zee verdroncken was, den stilstant van wapenen ghebroken, ende het koninckrijck in soo veel plaetsen door plunderen ende branden bedorven was, te weten: in Picardien, in Vlaenderen, Normandien, Bretagne ende Aquitanien, welcke schade onherstellijck is. Den oorloch, denwelcken den coninck teghen syne vyanden aenghenomen heeft, tot den welcken hy tot tweemael toe soo groote schattinghen opghestelt heeft, sonder datter nochtans yet daer toe ghebruyckt is; daerom is het te vreesen datter eene groote opspraecke sal oprysen van de gheestelijckheyt, den edeldom ende het ghemeene volck, hetwelcke eene seer perijckeleuse saecke soude sijn voor het coninckrijck;

daerom versochten de dry ghebroeders (gelijck sy seyden, ende naer alle

waerschynelijckheyt waer was) niet uyt vraecke van eenighe injurie oft begeeringhe van eenighe regeringhe, dat den coninck daer in middel soude believen te stellen, ende onsuspecte persoonen te roepen om de waerheyt daervan te segghen, ende aen hem goeden raedt te gheven; dat sy tot

(27)

dien einde waren opdraghende hunne lichamen, rijckdommen ende vrienden, ende dat sy van hunne vraghe niet eer en souden ophouden, ten sy dat daer middel in ghestelt was.

+Groote partiaelheyt van de schryvers in de saecke tusschen Orleans ende Borgonien.

+

Somighe historieschryvers, dewelke al te partiael sijn in hun schriften, ende de vuylicheyt van den eenen afnemen om den anderen te becladden (Belle-Forest mach onder die wel gherekent worden in de affairen van den hertoch van Orleans teghen den hertoch van Borgonien, ende Meyerus in die van Borgonien teghen Vranckrijck), willen alle de schult legghen op graef Jan; maer hoort wat dat Mezeray hier van secht, schryvende in sijn abregé op het jaer 1404: ‘De financien, secht hy, gantsch uytgheput sijnde door den hertoch van Orleans, denwelcken eenen afgrondt was, die nievers mede en conde ghevolt worden, hy heeft doen den raedt vergaderen om nieuwe schattinghen te ordonneren. Jan, hertoch van Borgonien, denwelcken de plaetse van sijn vader ghenomen hadde, heeft sich daer publiekelijck teghen ghestelt, ende creech daer door de liefde van de Parisiens, niet te min den meerderendeel van de voisen dit ghebracht hebbende op het advies van de andere;

men heeft nieuwe schattinghen ghedaen op pretext van eene groote wapeninghe. De princen waren overeen ghecommen van het ghelt te sluyten in eenen van de torens van het paleys, ende dat het niet en soude aengheraeckt worden, ten sy met een ghemeyn consent van allen. Den hertoch van Orleans en liet niet van daer op eenen nacht met ghewelt te commen, ende het beste deel mede te nemen.’ Ende schryvende op het jaer 1405 secht hy: ‘Men schandalizeerde sich in 't hof, ende binnen Parijs van de al te strenge vereeninghe, die verscheen tusschen den hertoch van Orleans ende de coninghinne, principaelijck

(28)

na de doodt van Philippus den Stauten, denwelken sy altijdt ghevreest hadde, ende dat sy naer hun trocken het gheheel gouvernement, ende het rijck overvielen door dobbele ende gheweldighe uytpersinghen. De coninghinne, seyden sy, sondt een deel naer Duytschlandt, ende bestede het andere tot alle sorten van uytghestortheden; soo dat de kinderen van den coninck in arme equipagie waren, ende dat men synen persoon selve liet rotten in de vuylicheydt, sonder sorghe te hebben hem te onteleeden ofte te veranderen van lijnwaet.

Den hertoch van Orleans ende de coninghinne hoorende alles wat binnen Parijs gheschiede, hebben beginnen bevreest te worden voor de meyninghe van den hertoch van Borgonien, ende alle hunne vrienden ter hulpe gheroepen, te weten: den hertoch van Loreynen, den graef van Alençon, den marquis Du Pont, den sone van den hertoch van Bar, den graef van Armignac, den graef van Clermont, den oudsten sone van den hertoch van Bourbon, den graef Du Perche, den graef van Harecourt, den viscomte van Castellerault, den heere van Beaumont ende veel anderen edeldom ten ghetalle van vijf oft ses duysent ridders ende schiltknapen, dewelcke al te samen op het eynde van hun lancien droeghen dese woorden: Je l'envie, Ick begheere hem. Den hertoch van Borgonien hadde oock vele van syne vrienden ter hulpe ghecreghen, waervan Jan (ghenoemt Sonder Godvruchticheyt) van Beyeren, bischop van Luyck, den graef van St. Paul, den prins van Orange, den heer De Vergy ende den marischal van Borgonien de opperhoofden waren, dewelcke allegader op hunne lancien geschreven hadden: Ick houde hem, Je le tiens. Dese woorden worden op soo veel manieren uytgheleyt, als de schryvers van ghesintheyt sijn;

(29)

maer mits dat de leste woorden in 't vlaemsch uytghedruckt waren, oft de fransche schryvers en hebben de selve niet verstaen, oft het vlaemsch werdt alsdan gheheel anders gheschreven; want sy schryven: Hie houd. Van ghelijcke en was alsdan het fransch soo seer in ghebruyck niet in Vlaenderen, dat sy daer seer in ervaren soude connen schynen; want Meyerus secht dat dit speelschewijs soude geschiedt sijn, als oft den eenen soude gheseyt hebben: Ick legghe het af; ende den anderen: Ick houde het. Maer schijnt dat dit opschrift beter past op het wechleyden van den Dolfijn, waer uyt dese wapeninghe haren oorspronck heeft ghenomen; soo dat die van Orleans daerdoor wilden te kennen gheven: Ik begheere hem (te weten den dolfijn wederom te hebben), ende die van Borgonien daer teghen: Ick houde hem (te weten, in bewaernisse.)

Den hertoch van Orleans wetenschap ghecreghen hebbende van de aencomste van den hertoch van Borgonien, heeft de coninghinne haer naer Bois de Vincenne

+Den peys tusschen de hertoghen van Orleans en Borgonien.

vertrocken; ende beyde de leghers sijn by Montfaucon soonaer by malcanderen

⁺

ghecommen, datter alle uren eenen veltslach verwacht werdt. Den cancellier van den coninck ende andere heeren van den raedt, vreesende voor de quade

ghevolghen sijn by de hertoghen van Anjou, Berry ende Bourbon ghegaen,

dewelcke ten lesten de twee twistige hertoghen hebben tot peys ghebracht; soo dat sy malcanderen omhelsden ende kusten, ende t' samen naer Bois de Vincenne vertrocken, ende de coninghinne wederom binnen Parijs brochten, den hertoch van Orleans, rydende aen de rechte, ende den hertoch van Borgonien aen de slincke syde van de litiere tot groote blijdtschap van het rijck.

(30)

Door het maecken van desen peys was den hertoch van Orleans ghemaeckt gouverneur van Guyenne, alwaer hy met den helft van het legher moeste den oorloch voeren teghen de Engelschen. Den hertoch van Borgonien werdt gouverneur van Picardien om met den anderen helft van het legher oock teghen de Engelschen te oorloghen.

Tot het uytvoeren van desen oorloch werdt wederom eene nieuwe schattinghe van twee hondert duysent oude pattacons opghestelt, waervan elcken hertoch den helft hadde.

1406.

Na dat den peys op dese maniere vast ghestelt scheen te wesen, sijn beyde dese hertoghen elck naer sijn gouvernement ghetrocken. Den hertoch van Orleans ginck

+Blaye belegert.

de stadt

⁺

Blaye belegheren. De mevrauwe aen wie de selve stadt toebehoorde willende de selve ende hare inwoonders onbeschadighen, heeft met den selven hertoch een accordt aenghegaen, ende te vrede gheweest, dat sy aen hem de stadt soude overgheven soo haest hy de stadt Bourch soude hebben inghenomen, ende dat sy door haer ondersaten, gheduerende de belegeringhe van Bourch, aen de fransche alle

+Bourch belegert.

noodsaeckelijcheden voor eenen redelijcken prijs soude doen toevoeren.

⁺

Dit accordt ghesloten sijnde is den hertoch van Orleans Bourch gaen belegheren, gheduerende welcke belegheringhe is den heer Clugnet de Brabant, admirael van Vranckrijck met neghen-en-twintich schepen in zee ghesteken om de Engelsche zeemacht te crencken.

+Zeeslach tusschen de Franschen en de Engelschen.

De twee zee-vloten van Enghelandt ende Vranckrijck malcanderen ontmoetende

⁺

hebben den slach gewaecht, waer in van beyde canten veel dooden ende

ghequetsten ghesien werden; waermede sy van malcanderen scheyden, sonder dat den eenen op den anderen eenich merckelijck voordeel bequamp, ten sy dat de Fran-

(31)

schen eene van hun schepen verloosen, hetwelcke de Enghelschen tot Bordeaux opbrachten. Den hertoch van Orleans dese tydinghe becommen hebbende, siende dat hy dry maenden lanck de selve stadt vruchteloos aenghetast hadde, ende vele van

+Bourch verlaten.

sijn volck door eene groote sterfte wechghenomen werden,

⁺

heeft sich ten lesten beraden het belech op te breken, ende is wederom naer Parijs vertrocken. De franschen siende den slechten uytval van dese belegheringhe en hebben den selven hertoch met gheen goede ooghen besien, ende met noch erghere termynen van hem beghinnen te spreken; te meer omdat hy de oorsaecke gheweest was van de onlanckx gheledene schattinghen, dewelcke ten opsichte van het selve legher opghestelt gheweest was.

Terwylen den hertoch van Orleans besich was de Enghelschen in Aquitanien aen te tasten, was graef Jan in gheduerighe bereydselen om hun oock uyt Calais te doen verhuysen, ende volgens alle waerschynelijckheydt soude de meeninghe van graef Jan beteren ende glorieuseren uytval ghehadt hebben als die van den hertoch van Orleans, ten waer saecke dat den selven hertoch uyt schaemte van sijn schandeleus vertreck van voor Bourch, de eere van het veroveren van Calais aen graef Jan niet benijdt en hadde. Hy ghebruyckte alle middelen om den coninck te verblinden ende hem het belech van Calais te ontraden, waer door het geschiedt is dat den coninck aen graef Jan verboden heeft syne meyninghe uyt te wercken, ende aen alle de edelmans, dewelcke graef Jan ghevolcht waren, gheboden heeft op pyne van den hals terstondt naer huys te vertrecken. Graef Jan conde wel dencken wie dat de oorsaecke daer van was, al was het saecke dat hy corts te voren met hem peys ghemaeckt hadde. Dit en

(32)

was het eerste staeltjen niet, waer uyt hy het herte van den hertoch van Orleans conde leeren kennen; want een weynich te vooren hadde den selven hertoch op eenen avondt in het hof, met dansen ende dierghelijcke hof-plaisieren sich vermaeckende, de huysvrauwe van graef Jan tot overspel versocht; maer die suyvere matroone hier door seer vergramt sijnde heeft het selve aen haren man kenbaer ghemaeckt, hetwelcke wederom een sweert was in sijn herte, ende eenen brandstock aen 't vier gheleydt.

Den gheveynsden peys begon den hertoch van Orleans te verdrieten; hy was met eenen heer op sijn casteel, alwaer hy met hem heeft beghinnen te spelen. Den heere verloos al sijn ghelt, silverwerk, juweelen, ja sijn casteel ende landt selve, ende bovendien noch eene groote somme ghelts, dewelcke hem onmogelijck was te connen betalen. Denselven heere gheenen middel wetende om sich uyt desen dolhof te helpen, is voor den hertoch op syne knien ghevallen ende heeft van hem quydtscheldt versocht van het verlies. Den hertoch gheen beter occasie verhopende, om synen inwendighen haet uyt te wercken, heeft aen den edelman gheantwoordt dat hy te vreden was hem alles quyt te schelden, is 't saecke dat hy aen hem wilt sweeren dat hy, 't sy in 't heymelijck, 't sy in 't openbaer, graef Jan soude om hals brenghen. Den edelman, denwelcken graef Jan seer beminde hier over seer verbaest sijnde, immers gheenen anderen middel wetende om aen den hertoch over sijn schult te voldoen, heeft hem het selve ghesworen. Den hertoch van Orleans heeft hem tot dien eynde eenighe ruyters ghegeven, met dewelcke hy op eenen wech ghegaen is, alwaer hy wiste dat den hertoch van Borgonien moeste passeren. Als den selven hertoch

(33)

aldaer passeerde met eene goede wacht ende groot ghevolch van sijn crychsvolck wel bewaert, hebben de orleansche ruyters den moedt verloren ghegheven, ende hem niet durven aentasten; waer over den edelman seer is verblijdt gheweest, eensdeels om dat den graef Jan het perijckel ontgaen was, eensdeels om dat hy daer door aen den hertoch van Orleans conde bethoonen dat hy sijn beste ghedaen badde om syne belofte uyt te wercken.

Den worm van de beswaerde conscientie doorcnaechde soo seer het herte van den selven edelman, dat hy niet en conde sich wederhouden aen den gheseyden hertoch van Borgonien de boose meyninghe van den hertoch van Orleans kenbaer te maecken.

Joannes, niet twijffelende ofte hetselve was een teecken van goedtjonsticheydt, dewelcke den selven edelman tot hem was draghende, heeft hem daer op gheantwordt, dat hy den hertoch van Orleans selve soude om hals brenghen, ende hy aen hem alsdan dobbelen loon soude gheven.

Joannes, om dese voordachte moordt daer naer te beter te connen verschoonen, heeft den hertoch van Orleans by het volck soecken in den haedt te brenghen, hem rekenende als de schult ende eerste oorsaecke van alle de schattinghen, dewelcke van tijdt tot tijdt opgesteld werden.

Den eersten december is ghestorven Joanna, weduwe van Wenceslaus, hertoghinne van Brabant, naer dat sy een-en-vijftich jaren haer landen gheregheert hadde. Naer haer is in 't selve hertochdom ghesuccedeert Anthonius van Borgonien, broeder van Joannes den Onbevreesden, uyt reden dat sy sonder kinderen ghestorven was, ende sy aldus by testamente verclaert hadde. Siet het tweede deel van 't leven van Philippus den Stauten.

(34)

1407.

Alswanneer den tijdt ghecommen was, denwelcken graef Jan verwacht hadde om den hertoch van Orleans het leven te nemen, heeft hy alles daer toe bereyt ghemaeckt.

Den twee-en-twintichsten november op S. Clemens-avont is den hertoch van Orleans

+Den hertoch van Orleans vermoordt.

de coninghinne, dewelcke in het hof van

⁺

Barbette

⁽¹⁾

in 't kinderbedde lach, gaen besoecken. 's Avondts ontrendt den acht uren is eenen van de bondtghenooten van graef Jan, Thomas Cortez de Courteuse, camerlynck van den coninck (daer toe opghemaeckt sijnde) naer het selve hof ghegaen, ende heeft aen den hertoch van Orleans gheseydt, dat den coninck hem dede roepen, ende hy terstondt by hem moeste commen. Den hertoch van Orleans niets wetende dat dese tydinghe valsch was ende desen camerlynck door syne teghenpartye tot hem ghesonden was, heeft terstondt van de coninghinne sijn afscheydt ghenomen, ende heeft sich alleenelijck met een cleyn ghevolch op den wech begheven. Als hy ghecommen was ontrent de poorte van Barbette voor het hof van den marischal d'Evreux is Raoul d'Oquetonville, een normansch edelman, Guilielmus ende Thomas Corteheuse, Jan Dela Motte met noch seventhien andere hem toegheschoten, dewelcke de flambeeuwen van de knechten hebben uyt de handen gheslaghen, den hertoch de handt afghecapt, waer mede hy den toom hielt, ende voorder van synen muyl-esel gheworpen. Eenen duyts-man, dienaer van den selven hertoch, siende dat sijn meester soo mishandelt werdt, heeft sich laten op hem vallen om hem te bevryden, ende tot de andere gheseydt: ‘Het is den hertoch van

(1) Dit paleys heeft verscheydene namen; men placht het te noemen: het Hof van Barbette, het Hof van S. Paul, teghenwordich recht over de Jesuiten van St Louis.

(35)

Orleans!’ Waer op sy terstondt gheantwordt hebben: ‘Het is hy, die wy soecken!’

Ende hebben den hertoch voorts het hooft ingheslaghen, ende den selven duytsman oock het leven ghenomen. Dit gheschiedt sijnde, hebben de moordenaers uyt vreese van vervolcht te worden, het vier in een huys ghesteken, ende op de straten eenighe instrumenten met yseren pinnen laten vallen, ende sijn daermede naer het hof van Arthois

⁽¹⁾

, het welcke het paleys was van graef Jan, ghevlucht.

+Begraeffenisse van den hertoch van Orleans.

+

Dese moordt aldus gheschiedt sijnde, is de tydinghe daer van terstondt door de gheheele stadt Parijs verspreyt, waerop den hertoch van Anjou ende vele andere princen daer terstondt sijn ter plaetse ghecommen, ende hebben het doodt lichaem doen draghen in 't hof van den marischal d'Evreux, tot dat het den selven avondt, in een looden kiste gheleydt sijnde, ghevoert is naer de kercke van de Guilielmeten, alwaer het den gheheelen nacht ghewaeckt werdt van de religieusen der selver order, onder het lesen van psalmen ende andere ghebeden.

's Anderdaechs is de afghecapte handt met de herssenen op de straet ghevonden, ende by het lichaem in de kiste gheleydt, het welcke ghedaen sijnde, is het lichaem met groote pompe ende magnificentie ghedraghen naer de kerke van de Celestinen, vergheselschapt van alle de geestelijckheydt, edeldom ende princen van het hof.

Ludovicus, hertoch van Anjou, coninck van Sicilien, de hertoghen van Berry, Bourbon ende graef Jan, hertoch van Borgonien self, droeghen alle vier yder een eynde van het cleedt, waer

(1) Somighe noemen het: het hof van Borgonien.

(36)

mede de kiste overdekt was; soo dat graef Jan daervan scheen onnoosel te sijn.

Daechs daer naer sijn de hertoghen van Anjou, Berry, Bourbon ende Borgonien self in den conincklijcken raedt verschenen om te ondersoecken naer de ghenen, dewelcke plichtich souden connen sijn van dese moordt; maer soo haest als graef Jan hoorde dat den prevost van Parijs van den raedt consent was versoeckende om alle de paleysen, oock van de princen van het hof te moghen doorsoecken, heeft de hertoghen van Anjou ende Berry

⁽¹⁾

terstondt aen den candt gheroepen, ende hun

+Graef Jan bekent de moordt.

gheseydt dat hy selve den persoon

⁺

was, den welcken den hertoch van Orleans hadde doen ter doodt brenghen. De selve hertoghen hoorende dese onverwachte

belydenisse, sijn daer scer over verwondert gheweest, ende en hebben daer niet weten wat op antworden.

Daechs daer naer is graef Jan, hertoch van Borgonien, wederom, volghens syne ghewoonte, ghecommen om den conincklijcken raedt by te woonen; maer soo hy daer meynde binnen te commen heeft den hertoch van Berry hem aengheseydt dat hy daer dien dach niet en soude verschynen, ende terstondt is de deure ghesloten.

Desen aenslach ende inwendighe vermaninghe van syne cnaghende conscientie, deden sijn onbevreest ghemoedt terstondt buyghen onder de vreese. Hy hadde van den graef van S. Paul wel raedt ghevraecht; maer en derfde syne antworde niet afwachten, ende resolveerde eenen gherusten wech in te gaen. Hy heeft terstondt ses

+Graef Jan vlucht uyt Parijs.

van syne dienaren medeghenomen ende daer mede

⁺

(1) Mezeray zecht dat hy dit maer en soude bekent hebben aen den hertoch van Bourbon.

(37)

naer Bapaume ghevlucht. De andere dewelcke hem in 't bedryven van den moordt gheholpen hadden, hebben sich verandert van cleederen, ende lanckx verscheyden weghen hem ghevolcht; soo vlucht den ongherusten eer hy vervolcht wordt: Fugit impius nemine persequente.

Dese vlucht heeft eene groote beroerte veroorsaeckt binnen Parijs; principalijck onder syne vyanden; want sy wisten wel dat het ghemeene volck graef Jan beminde, ende sich verheuchde over de doodt van den hertoch van Orleans, waer van sy veel schimperyen spotsghewijs uytstroyden. Van den anderen cant, soo kenden sy sijn macht ende onbevreest ghemoedt, hetwelcke hun allegader dede vreesen, dat hy noch meer het vier van de oneenicheyt soude ontsteken, ende waer 't saecken dat sy hem straffelijck hadden willen handelen, dat hy daer door de occasie soude connen nemen hebben om sich te vreken ende, met de vyanden van het rijck een verbondt maeckende, veel quaet soude hebben connen veroorsaecken. Dit overdenkende heeft den conincklijcken raedt besloten met alle soeticheydt hem tot een accordt te brenghen.

De hertoghen van Berry ende Anjou, sijn besondere vrienden, namen den last op hun by hem te gaen ende in 't minnelijck dese saecke by te legghen. Sy spraecken malcanderen binnen Amiens ende graef Jan belofde hun selve binnen Parijs te commen, ende sich voor den coninck te ontschuldighen, mits conditie dat de poorten niet en souden bewaert worden.

Valentina, huysvrouwe van den hertoch van Orleans, tot Blois vernomen hebbende de droeve doodt van haren man, is met haer dry soontjens (den outsten en was maer veerthien jaer) naer Parijs ghegaen, ende heeft sich voor den

(38)

coninck daer over seer beclaecht. Den coninck haer cenichsints willende vertroosten heeft aen haer de vochdye van haer kinderen toeghestaen; maer uyt vreese van sijn rijck in meerdere ellenden te brenghen en heeft hy haer gheen justitie derven beloven.

Belleforest beschrijft dese historie gheheel op eene ander maniere, dewelcke oock wel schijnt de waerschynelijckste te wesen, aenghesien dat hetghene de andere maer met stucken en beschryven ende daerdoor aen malcanderen schynen contrarie te sijn, hy in het langhe met alle de omstandigheden uytlecht, waerdoor de andere contrarie sententien vereenicht worden. Naer dat de begraeffenisse gheschiedt was, secht hy, de bovengheseyde princen werden vergadert in den raedt, in het hof van den coninck tot S. Paul, ende aldaer werdt den gheseyden hertoch van Borgonien ende den cancellier commissarissen ghestelt om de gheseyde misdaedt ende moordt te ondersoecken, ende den provost van Parijs meester Pieter L'orfevre, raedtsheer van den gheseyden ghewesen hertoch van Orleans, ende meester Robert De Tuilliers, raetsheer van den coninck ende lieutenant van den gheseyden provost, met hun; ende door hun werdt soo veel ondersocht dat de gheseyde moordt soude gheschiet sijn, door eenen waterdragher van de keuken van den hertoch van Borgonien, denwelcken ghegaen was in 't hof van Arthois, alwaer den hertoch van Borgonien woonde.

Bovendien alsdan was het de maniere dat gheen officiers en derfden ymandt vanghen, noch gheen executie doen in het hof van eenen prins, sonder oorlof te hebben van den gheseyden prins; daer om sijn de gheseyde commissarissen weder ghekeert in het hof van den coninck, denwelcken alsdan ghelogeert was in de Louvre, alwaer de

(39)

gheseyde prineen waren om van den gheseyden hertoch van Borgonien oorlof te vraghen om dien waterdragher te moghen vanghen in sijn hof, ende alsoo sy dien oorlof vraechden van den hertoch, den coninck van Sicilien, te weten, den hertoch

+Graef Jan bekent de moordt.

van Anjou, synen cosijn, vernamp dat hy roodt

⁺

ende stom werdt van

wederhoudentheydt; daer om riep hy hem aen den candt, ende vraechde hem oft hy van dit feyt niet en wiste, denwelcken hem al weenende seyde dat hy door quaden raedt dit feyt hadde doen doen, ende alsdan is den hertoch van Berry by hun

ghecommen om dies wille dat hy hun sach weenen, ende terstondt is den hertoch van Borgonien van de camer ghegaen, ende afgaende vondt hy den hertoch van Bourbon, die naer den raedt quamp, den welcken hem vraegde waer hy gonck, ende seyde hem dat hy ginck sijn water maecken; als den hertoch van Bourbon boven in de camer ghecommen was, vondt hy den coninck van Sicilien ende den hertoch van Berry weenende, de welcke hem het gheheel feyt verhaelden, denwelcken hun seyde:

Waerom en hebt ghylieden hem niet vast ghehouden? Den hertoch van Berry begon terstondt noch meer te weenen, segghende: ‘Helaes! wat fortune is dit? Ick verlies vandaech alle beyde myne cosijns.’ Alsdan sijn sy alle dry vandaer vertrocken ende ghinghen het segghen aen den coninck in de teghenwordicheydt van den gheheelen raedt, ende daer werdt gheordonneert dat men den hertoch van Borgonien soude ghevanghen nemen. Terwylent dat die dinghen aldus geschiedden was den hertoch

+Graef Jan vlucht uit Parijs.

van Borgonien

⁺

met haeste naer sijn hof van Arthois ghegaen; hy spronck terstondt op een goedt peerdt, met eenen knecht alleen op een ander, ende reedt alsoo sonder stilstaen tot Bapaulme,

(40)

alwaer hy een weynich sliep, ende van daer naer Atrecht, hetwelcke vier en veertich groote mylen van Parijs is. Daer naer ginck hy sonder uytstel naer Rijssel in

Vlaenderen, ende passerende over de brugghe S. Maxence, welcke brugghe is op de riviere d'Oise, dede hy door synen knecht afsmyten ende in 't water werpen eenighe houte plancken van de gheseyde brugghe, opdat men hem niet en soude connen vervolghen. Somighe van het volck van den ghewesen hertoch van Orleans ende veel ander volck reden hem naer; maer alswanneer sy de brugghe van S. Maxence afghesmeten vonden, ende den tijdt wisten dat hy daer ghepasseert was, ende de neersticheydt die hy dede, sijn sy wederom ghekeert.

Ten tyde van de moordt was de hertoghinne van Orleans tot Chateauthiery, hetwelcke toebehoorde aen den hertoch van Orleans, ende met haer waren Carel, graef van Valloys, haren oudsten sone, ende madame Isabelle de France, syne huysvrouwe, dewelcke te vooren gheweest was de huysvrouwe van Richard, coninck van Enghelandt, ende oock was met haer, Philippus, graef van Vertus, ende Joannes, graef van Angoulesme, hare kinderen; welcke kinderen sy terstondt sondt naer de stadt Blois, om in ruste te sijn, uytgenomen Joannes, graef van Angoulesme,

+De hertoghinne van Orleans claecht aen den coninck over de moordt van haren man.

denwelcken sy by haer hielt, ende quamp naer Parijs by den coninck vraghen

⁺

justitie ende erstellinghe van het gheseyt voorval, hetwelcke men haer beloofde te doen, soo haest het soude connen gheschieden, ende naer dat sy hommagie ghedaen hadde aen den coninck van de landen, dewelcke haren ghewesen man besat, is sy naer Blois ghegaen met haer gheseyde kinderen.