De zoektocht naar samenhang tussen de kunstzinnige vakken in het Nederlandse basisonderwijs.
Door verschillende Nederlandse overheidsorganisaties, kunstvakverenigingen, in beleidsnotities en publicaties wordt benadrukt dat het aanbieden van samenhangend kunstonderwijs in het basisonderwijs van belang is (BDD et al., 2017; Commissie onderwijsbevoegdheden, 2021; Fonds voor Cultuurparticipatie & het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap., 2019; Hagenaars et al., 2019; Van den Eijnden et al., 2016).
Dit geluid komt ook uit basisonderwijs zelf. Uit de rapportage van de enquête PO en VO – Curriculum.nu, leergebied Kunst & Cultuur (2019) blijkt dat driekwart van de
basisschoolleerkrachten voorstander is van samenhang tussen de verschillende kunstvakken.
Als zowel organisaties als leerkrachten in het basisonderwijs het van belang vinden de kunstvakken in samenhang aan te bieden, zou je kunnen veronderstellen dat leerkrachten weten hoe zij dit in de praktijk aan kunnen pakken. Dat blijkt niet het geval.
In het Nederlands basisonderwijs worden de kunstzinnige vakken van het vakgebied kunstzinnige oriëntatie in afzonderlijke vakken aangeboden; beeldende vorming, muziek, dans en drama. Driekwart van de basisschoolleerkrachten meent dat hun deskundigheid niet of matig toereikend is tot succesvolle uitvoering van samenhang tussen de verschillende kunstvakken (rapportage van de enquête PO en VO – Curriculum.nu, leergebied Kunst &
Cultuur, 2019). In hetzelfde rapport pleiten leerkrachten voor scholing en training over interdisciplinaire vakinhouden, passende vakdidactiek en voor meer concrete methoden, handreikingen en voorbeelden.
Het frequent verschijnen van het begrip ‘samenhangend kunstonderwijs’ wekt de mogelijk de veronderstelling dat dit onderwerp in het curriculum van de Pabo verwerkt zou moeten zijn en dat leerkrachten hier al eerder in geschoold hadden moeten worden. Die
veronderstelling klopt niet met de werkelijkheid. Samenhangend kunstonderwijs is namelijk niet automatisch verwerkt in het curriculum van kunstzinnige oriëntatie omdat het niet in de kennisbasis beschreven staat.
Het onderwijsaanbod van de Pabo is gebaseerd op de doelen die beschreven staan in de landelijke kennisbases, waarin is opgenomen wat een afgestudeerd student moet
beheersen. In de kennisbases lerarenopleiding basisonderwijs is het vakgebied ‘kunstzinnige oriëntatie’ verdeeld in drie vakken; 1. beeldende vorming, 2. dans & drama en 3. Muziek. Bij de doelen van het vakgebied kunstzinnige oriëntatie komt het begrip ‘samenhang’ niet voor, de samenhang is enkel terug te vinden in de overkoepelende termen ‘verbeeldingskracht,
‘ervaren’ en ‘creëren’ (Landelijke Kennisbases, z.d.).
Uit gesprekken met lerarenopleiders van verschillende Nederlandse Pabo’s kan ik opmaken dat de vakken van kunstzinnige oriëntatie in de opleidingen over het algemeen afzonderlijk van elkaar aangeboden worden en dat zowel de lerarenopleider van de kunstzinnige vakken
als de leerkracht in het basisonderwijs niet (op een uitzondering na) is opgeleid om de vakken van kunstzinnige oriëntatie in samenhang aan te bieden. Daarbij ben ik binnen mijn werkzaamheden als lerarenopleider bij Hogeschool Inholland tot de ontdekking gekomen dat scholing, trainingen, methoden en handreikingen over dit onderwerp niet of nauwelijks voor handen is. Moniek Warmer, de leerplanontwikkelaar van het SLO (persoonlijke
communicatie 11 november 2021) merkte op tijdens een landelijke Pabo bijeenkomst van het afgelopen jaar dat lerarenopleiders hiermee worstelen. Dit herken ik in mijn praktijk.
Tijdens vergaderingen van de vakgroep kunstzinnige oriëntatie van de Pabo van Hogeschool Inholland wordt ook met regelmaat gesproken over- en gezocht naar wat precies bedoeld wordt met samenhangend kunstonderwijs.
Wat wordt precies met “samenhangend kunstonderwijs bedoeld? Volgens het SLO (2016) is er een verschil tussen samenhang binnen vakken; waar het gaat over de samenhang tussen verschillende deeldomeinen, tussen samenhang tussen de vakken; waar het om afstemming tussen vakken gaat, twee samenhangende deelcurricula, of volledig geïntegreerd onderwijs en tussen samenhang tussen het binnen en buitenschools leren of over samenhang in doorlopende leerlijnen. (Curriculaire samenhang, slo, nationaal expertisecentrum
leerplanontwikkeling 2016). Volgens Wilschut en Pijls (2018) hebben we te maken met een definitieprobleem.
In de praktijk worden tegelijkertijd ook andere termen gebruikt die over hetzelfde of iets soortgelijks gaan, zoals de volgende begrippen; geïntegreerd onderwijs, vakoverstijgend onderwijs, projectonderwijs (Landelijke Kennisbases, z.d.), vakintegratie, verbonden onderwijs, gefuseerd onderwijs, multidisciplinair onderwijs, interdisciplinair onderwijs, transdisciplinair onderwijs (Rens Gresnigt), art integration (julia marshall), horizontale samenhang, verticale samenhang (cultuur 2). Deze begrippen worden te pas en te onpas door elkaar gebruikt, zo ook bij de Pabo van Hogeschool Inholland, zonder de definities met elkaar vastgesteld te hebben. Mijn voorstel is nu eerst met de definitiebepaling te beginnen.
Daarbij wil ik de vraag stellen in hoeverre het een must is om alleen de kunstzinnige vakken aan elkaar te verbinden. In een recent onderzoek naar vakkenintegratie (Wilschut & Pijls, 2018) wordt aanbevolen dat het binnen een lerarenopleiding tot de te ontwikkelen professionele identiteit van leraren zou moeten behoren dat toekomstig leraren over grenzen van vakken heen leren kijken. Deze aanbeveling overstijgt de samenhang tussen alleen de kunstzinnige vakken.
Het kerndoelenboekje wijst ook op samenhang tussen alle vakken en niet alleen de
kunstzinnige vakken. De kerndoelen (de streefdoelen voor het Nederlandse basisonderwijs) dienen als referentiekader voor de leraar basisonderwijs voor verantwoording en
garanderen een breed en gevarieerd onderwijsaanbod. Volgens het kerndoelenboekje dienen inhouden en doelen van alle vakken zoveel mogelijk op elkaar te worden afgestemd en in samenhang aangeboden te worden (Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2006). Ook dit overstijgt de samenhang tussen alleen de kunstzinnige vakken.
Ook de Commissie Onderwijsbevoegdheden (2021), die in opdracht van de ministers het advies van de Onderwijsraad ‘Ruim baan voor leraren’ uitgewerkt heeft, adviseert dat er
samenhang moet zijn tussen het brede palet van vakken, vakgebieden en de (kern)vakken.
Dat reikt dus ook verder dan alleen de kunstinnige vakken.
De focus op het integreren van kunstonderwijs met andere vakken kan toch ook wel
voordelen hebben. Rinne et al. (2011) verklaren dat integratie van kunstonderwijs tot betere kennisverwerving leidt. Lesstof kan bijvoorbeeld via kunstonderwijs net op een andere manier herhaald worden, wat zorgt voor een spoor in het geheugen. Het kunstonderwijs kan ook ingezet worden om informatie dieper te verwerken en beter te laten beklijven.
Niet iedereen is hier een voorstander van. Hagenaars (persoonlijke communicatie 23 november 2021) zegt bijvoorbeeld dat je muziek best ten dienste het rekenen aan mag bieden, maar dan moet je niet denken dat je een muziekles geeft. En vakkenintegratie waar vakken eerder instrumenteel dan inhoudelijk worden ingezet leidt volgens de Vugt en de Baets (kunstzone 1, 22) tot oppervlakkigheid en kwaliteitsverlies.
‘Als je de doelen nastreeft die binnen die in de kunstvakken aan de orde zijn en die per discipline aan de orde zijn, dan levert het samenhangend kunstonderwijs niks op, want samenhang beloof niet een extra of meer of een plus.’ (persoonlijke communicatie 23 november 2021
De rapportage van de enquête PO en VO – Curriculum.nu, leergebied Kunst & Cultuur (2019) onderstreept deze uitspraak. In de rapportage wordt verondersteld dat vakoverstijgend kunstonderwijs zou kunnen leiden tot het verdwijnen van het eigene van de kunstvakken en tot het verwateren van het kennen en kunnen per kunstvak.
Terug naar de start van dit artikel. Als door verschillende Nederlandse overheidsorganisaties, kunstvakverenigingen, in beleidsnotities en publicaties wordt benadrukt dat het aanbieden van samenhangend kunstonderwijs in het basisonderwijs van belang is…
En als driekwart van de basisschoolleerkrachten voorstander is van samenhang tussen de verschillende kunstvakken en leerkrachten pleiten voor scholing en training over
interdisciplinaire vakinhouden, passende vakdidactiek, voor meer concrete methoden, handreikingen en voorbeelden…
Dan is het nodig om de lerarenopleiders van de kunstzinnige vakken bij te scholen. Om lerarenopleiders van de kunstzinnige vakken bij te kunnen scholen is het nodig in beeld te brengen wat precies bedoeld wordt met samenhangend kunstonderwijs en wat nodig is om samenhangend kunstonderwijs te bewerkstelligen is in het basisonderwijs.
‘Voor alle samenhang geldt gewoon dat je daarvoor onderlegd moet zijn. Je moet weten waar je het over hebt.’ (warmer, persoonlijke communicatie 25 november 2021)
‘Ga eerst aan de basis werken, er is nog heel veel winst te behalen in de basis, de
basiscompetenties die onze studenten nodig hebben om elk kunstvak aan te bieden. Zoals het nu is moet je laten en daar moet je aan schroeven. (dagmar baars persoonlijke
communicatie 19 november 2021)
Ino de groot
Dus het gaat inderdaad over didactiek die je heel goed beheersen, vakinhouden, die moet je beheersen,
Vanuit een pedagogische blik kan ook worden gekeken naar samenhang, dat richt zich op samenhang tussen domeinen. Volgens de Franse pedagoog Meirieu (2019) is de
basisschoolleerkracht een pedagoog die samenhang dient aan te brengen tussen: 1: het waartoe, 2, het wat en 3, het hoe. Dat wil zeggen, de samenhang tussen bedoelingen, inhouden en methoden. Een pedagoog brengt op een logische wijze samenhang in deze verschillende soorten kennis en streeft naar het aanbrengen van samenhang tussen domeinen.
Rinne, L., Gregory, E., Yarmolinskaya, J., & Hardiman, M. (2011). Why Arts Integration Improves Long-Term Retention of Content. Mind, Brain, and Education, 5(2), 89–96.
https://doi.org/10.1111/j.1751-228x.2011.01114.x
Wilschut, A., & Pijls, M. (2018, 1 januari). Effecten van vakkenintegratie. Een literatuurstudie.
www.hva.nl. https://www.hva.nl/kc-onderwijs-opvoeding/gedeelde-
content/publicaties/publicaties-algemeen/2018/effecten-van-vakkenintegratie.html Kennisbases en profilering. Lerarenopleiding basisonderwijs. (z.d.).
https://kennisbases.10voordeleraar.nl/pdf/kennisbasis-pabo.pdf. Geraadpleegd op 6 april 2021, van https://kennisbases.10voordeleraar.nl/pdf/kennisbasis-pabo.pdf
Landelijke kennisbases. (z.d.). 10voordeleraar. Geraadpleegd op 6 april 2021, van https://10voordeleraar.nl/achtergrond
Meirieu, P. (2019). Pedagogiek: De plicht om weerstand te bieden (2de editie). Phronese, Uitgeverij.
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. (2006, 28 april). Kerndoelenboekje basisonderwijs. Rapport | Rijksoverheid.nl.
https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2006/04/28/kerndoelenboekje
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. (2021, 24 maart). Tijd voor focus. Advies | Onderwijsraad. https://www.onderwijsraad.nl/publicaties/adviezen/2021/03/25/tijd-voor- focus
Monsma, D. (2021, 31 maart). Benoem een kunstdocent aan iedere basisschool. LKCA.
https://www.lkca.nl/opinie/benoem-een-kunstdocent-aan-iedere-
basisschool/?utm_campaign=LKCA+6-4-2021&utm_term=ck-po-benoem-een-kunstdocent- aan-iedere-basisschool&utm_source=nieuwsbrief&utm_medium=email
BDD, VLS, & VONCK. (2017, december). Visiedocument leergebied kunst en cultuur.
https://vonkc.nl/downloads/Visiedocument-leergebied-Kunst-en-Cultuur-BDD-VLS- VONKC.pdf
Commissie onderwijsbevoegdheden. (2021, januari). Hoge lat lagere drempels.
https://www.onderwijsbevoegdheden.com/post/hoge-lat-lagere-drempels
Fonds voor Cultuurparticipatie & het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
(2019, november). Landelijke monitor cultuureducatie primair onderwijs 2018–2019.
ResearchNed. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2019/11/11/landelijke- monitor-cultuureducatie-primair-onderwijs-2018-2019
Hagenaars, P., Hermanussen, M., & Van Hoorn, M. (2019, augustus). Enquête PO & VO - curriculum.nu, Leergebied kunst & cultuur. in opdracht van kunstvakverenigingen VONCK, VLS, BDD en VNK-e. https://www.vls-cmhf.nl/wp-
content/uploads/2019/08/2019_08_25_Rapportage_PO_VO_Curriculum.nu_VONKC_BDD_V LS_VKEe.pdf
Kennisbases en profilering. Lerarenopleiding basisonderwijs. (z.d.).
https://kennisbases.10voordeleraar.nl/pdf/kennisbasis-pabo.pdf. Geraadpleegd op 6 juni 2021, van https://kennisbases.10voordeleraar.nl/pdf/kennisbasis-pabo.pdf
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. (2006, 28 april). Kerndoelenboekje basisonderwijs. Rapport |Rijksoverheid.nl.
https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2006/04/28/kerndoelenboekje Onderwijsraad. (2018a, november). publiekssamenvatting ruim baan voor leraren.
https://www.onderwijsraad.nl/publicaties/adviezen/2018/11/07/samenvatting-ruim-baan Onderwijsraad. (2018b, november). Ruim baan voor leraren (Nr. 20180254/1138).
https://www.onderwijsraad.nl/publicaties/adviezen/2018/11/07/ruim-baan Wilschut, A., & Pijls, M. (2018, januari). Effecten van vakkenintegratie, een
literatuurstudie (Nr. 978–94-92497-05–5). Hogeschool van Amsterdam, Kenniscentrum Onderwijs en Opvoeding. https://www.hva.nl/kc-onderwijs-opvoeding/gedeelde- content/publicaties/publicaties-algemeen/2018/effecten-van-vakkenintegratie.html
Van den Eijnden, J., Van Hout, F., Kox, R., Poll, J., Tal, M., & Wervers, E. (2016, oktober). Basis voor Cultuureducatie, handreiking voor de toekomst van binnen- en buitenschoolse
cultuureducatie. LKCA. https://www.lkca.nl/wp-content/uploads/2019/12/161001- handreiking-basis-voor-cultuureducatie.pdf
