Als de hemel valt: Bescherming Bevolking tussen fantasie en werkelijkheid

Tilburg University

Als de hemel valt

Leenders, H.W.G.

Publication date: 2001

Document Version

Publisher's PDF, also known as Version of record

Link to publication in Tilburg University Research Portal

Citation for published version (APA):

Leenders, H. W. G. (2001). Als de hemel valt: Bescherming Bevolking tussen fantasie en werkelijkheid. Tilburg University.

General rights

Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain

• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal Take down policy

If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.

r V.VI

rVH 1

Als

de

hemel valt

Je kon de _{oorlog die avond in} de hemel

naderbij voelen komen. De manierwaaropde wolken

wegdrevenen _{terugkwamen, en} de manier_waarop

desterren _{neerblikten, miljoenen sterren}

diedaar_{fonkelden tussen de wolken,}

als _{vliegendeschijven van de vijand,} en _{het gevoel dat} de_{hemel op de stad}

zou kunnen storten en haarverpulveren cot stof.'

Als

de

hemel valt:

Bescherming

Bevolking

tussen

fantasie

en

_{werkelijkheid}

PROEFSCHRIFT

ter verkrijging van de graad van doctor

aan de

_{Katholieke Universiteit Brabant,}

op gezag van de rector magnificus,

prof.dr. EA. van der Duyn

in het openbaar teverdedigen ten overstaan van

een door het collegevoor promoties aangewezencommissie

indeaula

_{de Universiteit op vrijdag 11 mei 2001 om 14.15 uur}

door

Henrica

Wilhelmina

Gertruda

Leenders

Promotor: Prof.dr. A. de Ruilter

© 2001 R.Leenders

ISBN 90-75001-38-X

Foto_{achterkant Gerry Hurkmans}

Behoudens ingeval beperkingen door de wet van toepassing zijn, en onder

gehouden-heid aandegestelde voorwaarden revoldoen, mag zonderschriftelijke toestemming van

de auteur niets uit deze _uitgave worden _{verveetvoudigd} en/of_{openbaargemaakt door}

middel van druk, fotocopie, microfilm ofanderszins, heigeen ook van toepassing is op

'Although basedon fiction,

the following study is science''

Opgedragen aan Henk Stor),1

met u,ie ik plezierig van mening rerscbil

Voorwoord

Dit boek had nietgeschreven kunnen worden zonder de hulp ensteun van_{velen. Mijn}

dank gaat in de eerste plaats uit naar de tientallen vrijwilligersen functionarissen van

de _{Organisatie Bescherming Bevolking die mi j} re woord _{stonden en die mij velerlei}

persoonliike documenten terbeschikking stelden.

In de tweede

plaats wil ik

Amsterdam bedanken. Lodewilk Brunt ben

ik

hulp bij het verwerken van het etnografische materiaal overAmsterdam.BonnoThoden

van Velzen enJojada Verrips ben ik erkentelijk voor de ondersteuning die ik van hen

kreeg om de _{antwoorden op} de _{vraag naar het mislukken van} de _Bescherming

Bevolking ook tezoeken op het terrein van de collectieve fantasieen. Ten slotte zorgde

Arie de Ruijter van de Universiteit Utrecht en de Universiteit Tilburg ervoor dat de

eindstreep ook daadwerkelijkwerd gehaald.

Talrijkeandere personenhebben mij aan_{informatie geholpen. Twee van hen wil ik}

hier niet onvermeld laten: Gerard Koppers, directeur van het Nationale

Brandweer-documentatiecentrum en _Jan Koning, medewerker van het Amsterdamse

Gemeente-archief. Ik sta nog steeds versteld van hun belangelozeen onvermoeibare inzet die het

mogelijkmaakie zoveel primaire bronnen onder ogen te krilgen.

Met collega's die in deverschillende stadia van het onderzoek direct om mij heen

waren, heb ikvelevruchtbarediscussies_{gevoerd. Bij} de_{vakgroep Stadssociologie en de}

Amsterdamse School van de Universiteit van Amsterdam _{hebben diverse collega's}

tevens eerderestukken gelezen en van zinnig commentaar voorzien. Rob van Ginkel wil

ik hier in het

redacteuren vantijdschriftenenkranten aan wieikartikelen ter plaaisingaanbood. Ook

zij vormden voor mij een belangrilke inspiratiebron.

Het Centrum voor Beleid en Management en het Instituut voor Culturele

Antropologie van de Universiteit Utrechi, mijn werkkringen van de afgelopen _Jaren,

boden mij ruimhartig de gelegenheid het 'groene manuscript alsnog tot rijpheid te

brengen. In deeindfase dank ik hetvooral aan Felix van de LaarenHeleen Ronden dat

de grote oneffenheden Uit de tekst zijn verdwenen. Heleen was vanafher prille begin

tot aan de allerlaatste loodies mijn steunen toeverlaat.

Tot slot wil ik mijn familiebedanken die ondanksher lange wachtenoptimistisch

bleef geloven in de _{eindzege. Hierbij horen op} een _speciale manier ook Cees van den

Broek en Henk Storm _{die, ieder op}hun eigen(wijze) manier, gedurendede

Inhoudsopgave

Intrc,ductie 11

Vilfendertig laar BB (12); Van Tweedc Wereldoorlog naar Koiide

Oorlog (13). Bescherming Bevolking en de Derde Wereldc,orlog

(1 4). De middelen en her dc,el (16). State simplificatic,ns (18). Folk

simplificatic,ns (19): De laren vijftig (21); De laren zestig (22); De Jaren zeventig en [achtig (23); Amsterdam als onderzoekslocatie

(25); De pers en de nucleaire SF als empirische bron (26); De

bron-nen_{(27); Opzet van her boek (29): Noten (31)}

Deel I De _{jaren vijftig}

1 De enge en

ruime BB 36

Inleiding (36); Rekrutering van de BB-staf (36); De kwestie van de

Nederlandse _{communisten (42); 'Rood Amsterdam' (45); Stichting}

Bevordering BeschermingBevolking (46); SteunWettigGezag (48):

De dwarsverbanden met het _{leger (50). Implicaties van} de

samen-werking (53); Werven zoals de Jehovageruigen (54); Initiatiefrilke

wijkhoofden worden gestraft (57); Noten (59)

2 Preventieve bescherming 65

Inleiding (65). Over her mogelijke en het waarschijnlijke (66). Het

waarschijnliike (68); Reynierse's commandopost (70); Waar komen

de schuilkelders/ (75); Oplevering van de commandopost (77). Te weinig schuilkelders en op de verkeerde plek (79); Noten (82)

3 _{Repressieve bescherming 85}

Inleiding (85). De oc,rlogsbrandweer (85). 1)e wilkbrandweer (88): Oorlogsrepressie' en de gewone Brandweer (90). Boisingen (93). Noren (96)

4 De hypothetische wijk- en blokorganisatie 98 Inleiding (98); Topogratische _{kennis (99); De Amsterdamse}

wilk-post (100); De papieren wijkwilk-post (104); Het radioactieve Kerndam

(106); Hulpverlening in Kerndam (110); Het 'nieuwe Kerndam' na

de kernoorlog (114); Noten (116)

5 De BBB ende _kernwapens 118

Inteiding ( 118); Maatschappeli ike onbekommerdheid over

kernwa-pens (119). De BBB overde kernwapens (122); De nieuwe

'militai-re onderstelling' (123); Psychologisering van kernwapens (126); De

Deel 2 De_{jaren zestig}

6 De Noodwachtplicht 134

Inleiding (134); Wat st:aat de noodwachtplichtige te wachten? (135);

De ABC-Dienst (138);De _{noodwachtplichtige Brandweer (141); De}

'tegenstribbelende noodwachter' (143); Noten(1 47)

7 De Wenken 150

Inleiding (150); De peilers onder de Wenken (151); Gedragsregels

voorde _{gezinsschuilruimte (152);} De 'huisbrandweer' (155);

Waar-om de Wenken (157);De_{persreacties (159); Mulisch' Wenken voor}

de Jongste Dag ( 162); Dewijkhoofden als uitvoerders vandeWenken (165); Noten (167)

8 Nucleaire SF en de BB 170

Inleiding (170); Nucleaire SF (171); On the Beach (173); Officiele

reacties van_{regering en BB (178); Dr. Strangelove en de}

'knopdruk-ker' (180); The War Game (183); De rijksoverheid reageert op The War Game (186); Noten (189)

9 De BB en de _{afschrikkingsstrategie} 192

Inleiding (192): De theorie van debeperkte kernoorlog (192);

Pers-reacties op de nucleaire _{ontwikkelingen (195);} De _polemologie

(199); Noten (202)

10 De Amsterdamse BB gaat door 204

Inleiding (204); Nucteaire schuilkelders (204); De nucleaire

com-mandopost (207); De

vrijwillige

atoomtijd-perk (209); Her wijkhoofd en de _kernwapens (213); _{Vrijwilligers} reageren op de perskritiek (216); Noten (218)

Deel 3 Dejaren zeventig

11 IJdele hoop 222

Inleiding (222);HetTwente-rapport (223); De Fall-outenquhe (227);

De vri iwilligerskarikatuur van noodwachtplichtigen (230); Noten (235)

Deel 4 De_{jaren tachtig}

12 Het antinucleaire activisme 238

Inleiding (238); De massaschuilkelder (239); De antinucleaire

acti-visten (242); Het militaire BB-beeld in de pers (248); Nieuwe

ont-wikkelingen rondom de commandopost (251); De vogelvrije

com-mandopost(255); Noten (258)

13 Overleven op TheDay

After

Inleiding (261); The Day After (263); Het BB-verweer (267); De nucleaire survivalisten (268); Her einde van de Amsterdamse

Slotbeschouwing 281 Ondergang van een organisatie (282); State en folk

simplifica-tions (282); Veilige en onveilige horror (284); Eerst en tweede

stadium (285); Derde toi en met achiste stadium (287);

Ne-gende en tiende stadium (289), Het roemloze einde (291). Noten (292)

Literatuur 293

11

12 Als

Vilfendertig jaar BB

In deze studie probeer ik een verklaring te _{Keven voor de roemloze wijze} waarop de

Organisatie Bescherming Bevolking,kortweg de BB, van het toneel is verdwenen. In 1932

vormde de Wet Bescherming Bevolking her starisein voor de opbouw van een enc,rm

hulpverleningsapparaar waarmee heel _{Nederland ie maken kreeg. Talriike mensen}

namen er enthousiast aan deel en duizenden ambrenaren hielden de _organisatie

draai-ende. In elk gehucht, dorp en siad verrees een BB-atdeling. De 'Wlik- en

hlokorganisa-tie'. de vrilwilligersafdeling van de BB, was in elke stadswijkendorpsgemeenschap van

ons land Ie vinden. Honderden magazijnen kwamen vol te staan met BB-materieel.

Bijna 35 jaar later, op 1 juli 1986, hiefde regeringde_{organisatie met dn pennenstreek}

op. Die beslissing kreeg brede politieke en maa[schappeliike steun. Dit is des te

opmerkeli iker omdat de Koude _{Oorlog nog} in _{volle gang was.} Het debat over de

omstreden kruisraketten was juist achter de rug en niets duidde erop dat de Berlijnse

Muurenkele jaren later zou vallen.

De BB-ambrenarenvertrokken na de opheffing naar verwante organisaties of

ging-en vervroegd met pensioen. Het materieel verhuisde eveneens naar andere

hulpverle-ningsorganisaties of bleef gewoon in de _{magaziinen achter. De vrijwilligers van de}

wijk- en blokorganisatie waren reeds eerder met stille trom vertrokken. Niemand

treurde _{daarna over de opheffing; niemand vroeg nog naar de BB. Velen hebben ti idens}

haar bestaan zelfs een _{behoorli ike} afl<eer tegenover de organisatie oniwikkeld. Deze negatieve houding kwam bilvoorbeeld toi uitdrukking in persberichten waarin journa-listen BB-ambtenaren typeerden als arme sukkels die mer middeleeuwse brandspuiten

een_{aroomoorlog denken te bestriiden'. of hun activiteiten samenvatten als 'indiaantie}

spelen in de schaduw van de atc,ombom' Het sterkste negatieve beeld was dat waarin

de BB-vrijwilligers werdenvc,orgesteld als de hoofdfiguren uit de in die ti id populaire

Iv-serie Dads Army. _{Waarom schaarden regering en bevolking zich zo eensgezind}

ach-ter het opdoeken van de oc,it zo enthousiast onthaalde organisatte' Wanneer we de

ste-re(,t\'pen nioeten geloven die destilds over BB-ambienaren en -vrijwilligers de ronde

deden, dan li ikt her erop dat de BB her debacle over zichzell- heeft .it):croepen

Maar her bliikt ingewikkelder te ziin. Diegenen die voor de BB hebben gewerkt.

ambtenaren Un vrijwilligers, tonen zich bij navraag nog steeds hevig teleurgesteld. Ze

zijnhet zonder uitzondering oneens methet besluit toi opheffing, waarvoor _zildiverse

parrijen als 'hoofdschuldigen' aanwijzen. Allereerst Hans Wiegel, de toenmalige

minis-ter van Binnenlandse Zaken waaronder de BB viel, die in 1980 voor het eerst formeel

voorstelde de BB te reorganiseren. Het zou daarna nog een aantal jaren 'doorzeuren'

Ten iweede de noodwachtplichtigen.de opvolgers van een belangrijk deel van de

vrii-willigers, omdat ze zich onwelwillend en kritisch betoonden jegens de BB-organisatie. Ten derde de pers die steeds negatiever over de BB ging schrijven. Tot slot moeten de

Introductie 13

Al deze zaken hebben inderclaad een rol gespeeld, maar zijn niet afdoende om de

roemlozeverdwilning van de BB te verklaren. Zeker niet als we de ontwikkelingen in

ogenschouw nemen die aan haaroprichting ziin voorafgegaan.

Van Tweede _Wereldoorlog naar_{Koude Oorlog}

In de Tweede Wereldoorlog werden de eerste kiemen gelegd voor de Koude Oorlog.'

Josef Stalin,de leider vandeSoviet-Unie, liet zijn bijdrage aan het geallieerde verzet in

belangrijkemate bepalen doorzijnbehoefteaan_{gebiedsuitbreiding}encommunistische

invloed na de oorlog.'

Stalin bevrildde Oost-Europa niet, maar bezette her opnieuw.

Direct nadeoorlog werdenOost-Polen en de Baltische staten bij de Sovjet-Unie

inge-lijfd. In het verlengde van de militaire opmars tegen Hitler legde de Sovjet-Unie de

Oost-Europese naties tegelijkertijd haar communist:ische regime op. Hongarije,

Albanie, Joegoslavie, Bulgarije en Finland kwamen onder Russische invloedssfeer.

Winston Churchill sprak in 1946 voor het eerst over het 'Uzeren Gordijn' dat Oost en

West van elkaar scheidde:

'From Stettin in the BaltictoTrieste in the Adriatic, an IronCurtain has des-cended across theContinent. Behind that line lie allthe capitals ofthe ancient

statesofCentral and _{Eastern Europe. Warsaw,}Berlin, Prague, Vienna,

Buda-pest, Belgradeand Sofia, all these famous cities and the populations around

them lie in what I might call the Soviet sphere and all are subject, in one form

or another, not onlytoSovietinfluence but to a very highandincreasing

mea-sure ofcontrol from Moscow. Whatever conclusions may be drawn from the

facts, and facts they are, this iscertainly not the liberated Europewe thought to build up nor is it onewhich contains the essentialsofpermanentpeace."

In 1947 verkondigde de Amerikaanse president Harry S. Truman in de _zogeheten

Trumandoctrinedatzijn land zich verplicht voelde de 'vrije volken' te verdedigen tegen

de 'terreur vaneen minderheid'. De Verenigde Staten en de Sovjet-Unie

vertegenwoor-digen twee politieke systemen die, om het in de woorden van de historicus Ronald

Havenaar te zeggen, elkaars bestaansrecht voortdurend betwisten." Waarde Verenigde

Staten_{destijds belang}hadden bil de _{wederopbouw van} een _{Europa waarin} dewelvaart

de aantrekkingskracht vanhetcommunisme ondermijnde, zag de Soviet-Unie het

com-munisme zich vooral ontwikkelen in een verpauperd continent. De uitvoering van de

door de Amerikanen opgezette Marshallhulp voor de getroffen oorlogsgebieden

be-vestigde dezich aftekenende scheiding tussen Oost- en West-Europa: de Soviet-Unie

wilde niet dat_{Oost-Europese landen van de hulp gebruik} maakten.

Een jaar later in 1948 blokkeerdendeRussen _{Berlijn dat in}de _{Russische zone lag,}

waardoor de stad gedurende lange tijd volledig was afgesloten van de buitenwereld.

Gedurende die periode bevoorraadden de Amerikanen Berlijn door middel van een

14 Als de hemel valt

her begin van de Koude Oorlog het meest zichibaar werd. maar ook als drukbezocht

transferpunt tussen Oost en West. In datzelfde jaar vond de communistische

machts-overname in Praag plaars, waarmee Ts Jecho-Slowakije veranderde in een zogeheten

satellietst.iat van de Soviet-IJnle. Weer een laar later werden iwee al"zonderli ike Duirse

staten uitgerc,epen: de Duitse [)emocratisclie Republiek (DDR) en de Bondsrepubhek

Duitsl:ind (BRD).

In 1950 brak in Korea ren 'warme oc,rlog' uit. Dit schiereiland was na de Tweede

Wereldoorlog in tweeen gedeeld, waarbii het Noorden onder communistisch en her

Zuidenonder pro-Westers bestuur kwam. Noord-Koreaansetroepenvielen Zuid-Korea

binnen, waaropde_{VerenigdeNaties onder leiding van}de_{Verenigde Staten}Zuid-Korea

te hulp kwamen. Tijdens deze _{oorlog stonden het communistische en her}

kapitalisti-sche blok voor her eerst tegenover elkaar. In 1953 had een wapenstilstandplaats.

In 1955 beantwoordde de Soviet-Uniehet_{opnemen van de BRD in de NAVO met}

het Warschaupact waarin ook de DDRwerd_{opgenomen. Dit} militaire_verdrag,officieel

ter beveiliging van de Soviet-Unie en de satellietstaten tegen een aanval van een derde

mogendheid, was in Westerse ogeneen _{signaal dat het UzerenGordiJn} opschoof. Beide

Duitslanden vormden zo de voorposten van twee machtige militaire organisaties en

daarmee de fysieke uitdrukking van de scheiding tussen Oost en West. In 1956

sloe-gen de communisten in Hongarile en Polen een volksopsiand, gerichi regen de

Sc,vjet-Unit, bloedig neer. In Boedapest rolden Russische tanks door de straten. Veel Hongaren

vluchtten hun land uit,onder anderenaarNederland.

De NAVO-bondgenoten beloofden elkaar bijstand in geval van agressie. Tegeli ikerri'cl

riep de NAVO alle lidstaten Op te komen tot de c,prichting van een _rit·,l

defense-organi-satie. I)eze organisatie moest civiele ondersteuning bieden bii militage inspanningen.

met de nadruk op hulpverlening aan oorlogsslachtoffers. De BB die in Nederland in

1952 werd opgericht, mc,et in deze coniext worden begrepen.

Bescherming Berolking en de Derde _{\\'ere Idc)(,rl (,g}

De BB beschikte in vergelilking met andere hulpverleningsorganisaties over enkele

unieke kenmerken die te maken _{hebben met haar inzet tildens}de oorlog. De

organisa-tie zelf noemde dit de 'bijzondere omstandigheden waaronder ze bescherming moest

bieden. Voor her ministerie van Ddensie roen nog ministerie van Oorlog geheten

-vormde de BB een _{vanzelfsprekend onderdeel van} de _{militaire operatie. Op} basis van

door de NAVO opgestelde oorlogsscenarios bepaalde het Nederlandse ministerie van

Defensie war her _{op eigen grondgebied} aan _{oorlogshandelingen} kon verwachten. Over

de strategic van de _{hulpverlening had de BB zelfrelatief weinig} te _{zeggen; Defensie}

stemde her BB-beschermingsscenario af op het militairescenario. Hierdoor was de BB

ook een _{'vreemde eend in de bilt' te midden van} de reguliere

hulpverleningsorganisa-ties waarmee ze moest _{samenwerken, want die hadden geen van alle iets met het leger}

Introductie 15

Een ander _belangrijk kenmerk van de BB was haar _{probleem met} de

bescher-mingsmogelijkheden tegen deatoombom die in hetverloop vande Koude Oorlog een

steeds _{grotere rol gingenspelen. De BB volgde het geldende} militaire scenario en was

aanvankelijk geneigd zich zo_{weinigmogelijk}bezig te houden met deeventuele

gevol-gen vaneen_{atoomoorlog; ze had} haarhanden immers al vol aan het nemenvan

bescher-mingsmaatregelen bii een conventionele oorlog. De zogeheten nucleaire bescherming

was bovendienveel moeilijker te realiseren: bij eenaanval beperkte hetgetroffengebied

zich wellicht niet langer tot de plaats vande _{inslag en}de _{directe omgeving, maar}

reik-te veel verder, rot over de landsgrenzen. Wat viel er dan nog te beschermen?

Toen dewaterstofbom ook in handen kwam vandeSovjet-Uniebegon de nucleaire wapenwedloop tussen beide grootmachten pas goed. Mede daardoor ontwikkelde zich

eind jaren vijftig bij beide een _{groeiende behoefte} aan _{wapenbeheersing.} Binnen het

kader van de afschrikkingsstrategie zochten de twee partijen naarstig naarwegen om de

eigen gevechtskracht zodanig voor te stellen, dat de ander haar niet durfcle aan te

val-len. Dat leidde niet alleen tot de aanschaf van steeds_grotere en steeds _{vernietigender}

kernwapens aan beide kanten, maar ook tot een politiek-militaire 'st:rijd om de

ver-beelding: De nucleaire wapenwedloop en de behoefteaan wapenbeheersing stelden de

BB vooreen paradox. Zij Stemde haar hulpverlening op eengegeven moment af op de

gevolgen van de inzer van kernwapens, terwijl die bi i een correcte toepassing van de

afschrikkende werking nooit zouden worden gebruikt.

In de _{jaren zestig kreeg de} BB, zoals andere _{maatschappelijke instellingen,} te maken

met internationale en nationale veranderingen. Twee ontwikkelingen waren in deze

contextvooral van _{belang. Op internationaal niveau nam, mede door}de berichten over

deontspanning tussende regeringsleiders van Oost en West, de angst voor een door de

Sovjet-Unie uitgelokte oorlog af. De Nederlandse bevolking kon op de televisie zien

hoe de ooit gevreesde Kroetsjow Kennedy de hand schuddeenverwachtie steeds

min-der kwaads van die kant. De angst voor een oorlogszuchtigeSovjet-Unie kreeg ziin

pen-dant in de angst voor eenoorlogszuchtig Amerika. De imperialistische kant van diens

buitenlandse _{beleid trok in de jaren zestig} internationaal steeds meer aandacht. De

Vieinamoorlog en de bemoeienissen van de CIA in Latijns-Amerika en elders

veroor-zaakten in het Westen anti-Amerikaanse _{gevoelens. Tegelijkertijd werd de Koude}

Oorlog, zeker na de goede afloop van de Cubacrisis, minder belangrijk in de

maat-schappelijke discussie. Opiniepeilingen tonen dit akin.»

In de Nederlandse samenleving vond in dezelfde ti id een culturele verandering

plaats, nu bekend alsderoaring sixties.De nieuwe generatie liet zich weinig gelegen

lig-gen aan degevestigdeopvattingenvangezagdragers. 'De verbeelding aan demacht' werd

een _{veelgehoorde strijdkreet. Maatschappelijke inst:ellingen,} vooral die met een

auto-ritaire structuur, stonden blootaan kritiek. De in 1957 opgerichte Pacifistische

Socia-listische _{Parti i (PSP)} voerde het voor die tijd opzienbarende motto 'socialisme zonder

16 Alsde hemel valt

kerkgemeenschappen het Interkerkelijk Vredesberaad (IKV) op. Diens onderzi,eken naar

Imrlogwraagstukken moesten de maarschappelijke bewustwording opdirgebied

bevor-deren. Voortdurend zochten deze organisatiesnaar manieren om dezirrende politici en

hun instituties tegen her licht te houden. Daarbil moest ook de BB het ontgelden.

De middelen en het doel

Hoewel alle rot ntt toe genoemde factoren grote invloed hadden op de BB, vormen ze

niet de hoofdthemas _{maar de context van mijn studie. Ik wil} vooral duideliik maken

hoe eenhulpverleningsorganisatie als de BB, met zo'n humanitaire doelstelling, op zon

deplorabele manier aan haar einde kon komen. Een thema dat in vrijwel alle

stereoty-peringen van de BB naarvoren komt, zijn deopmerkelijk eenvoudige middelen in het

licht van de verwachte_{gruwelijkeoorlog: de BB}wordt_{neergezet als een organisatie met}

re_{simpele oplossingen voorte complexe problemen. Met}anderewoorden: de

organisa-tie wordt _gebrek aan _{professionaliteit verweten. Maar waar is deze beschuldiging op} get,aseerd> Waarom vinden we inde stereotypen zoveel nadruk op het simplisme van de middelen?

De _{rijksoverheid} diende met mensenen middelen een _{organisatie van} de _{grond te}

krijgenen moest aan die organisatie eenrol toekennen in een situatie die zich

mogelij-kerwiis in de toekomst zou voordoen. Er was echier niet zoiets als 66n mogelilk

oor-logsscenario. Bovendien kon geen enkel scenario op ziJn iuiste waarde worden geschai

omdat het niet aan de werkelijkheid kon wordengetoetst. Zich wapenen regen de ergst

denkbare oorlog zou veel te kostbaar zijn en daar was noch een economisch, noch een

maatschappelilk draagvlak voor ie vinden. Verder was de kans niet denkbeeldig dat in

zon oorlog de middelen zelf al grotendeels vernietigd zouden worden. In

rampenbe-striidingskringen geldt de regel dat de meest effectieve hulpverlening met 'blote

han-den' en eenvoudige middelenwordt verricht. Juist omd iher normale maarschappeliike

leven en de daarbil behorende technologieen, zoals elektriciteit en transportwegen.

iii-dens een ramp veelal niet meer functioneren. Eenvoudige bestrildingsmiddelen vormen

dus nier alleen prkikrisch. niciar (Ic,k ps>·cli()1(}gisch Cen eftectieve tegenhanger voor de

complexe omstandigheden bil een ramp: 'eenvoud is het kenmerk van het ware.

Be-scheiden hulpmiddelen laten zich echter_moeililk verenigen met het maaischappelijke

beeld van hoe een professionele organisatieeruit hoort te zien. Hoogwaardige techniek

en _{professioneel handelengaan} veelal samen enversterkenelkaar. '

De _{rijksoverheid} moest dus _{schipperen met} de mensen en de middelen die ze had

en zocht dan ook naar die middelen die onder _{'normale' omstandigheden} het meest

effectief waren. Elke 'mogelilke oorlog inaakt evenweldat iedere

hulpverleningsorga-nisatie op den duur - alsde _{oorlog uitblijft - een onwerkelijk imago krijgt.}

Tegelijker-tild kan een overheid die haar verantwoordelijkheid serieusneemt de mogelijkheid van

een oorlog nier negeren; haar zou nalatigheid worden verweten als er na het uitbreken

Introductie 17

De _{rijksoverheid reageert in} haar_{bestuur en aanpak op oorlogen anders dan op andere}

gebeurtenissen. De onvoorspelbaarheid vande soort, omvang, plaats en hettijdstip van

deoorlog werkt dir in de hand. Haar beleidwordtmedevormgegevenvanuitde

weten-schap dat ze, als een oorlog eenmaal uitbreekt, zelf voor een belangrijk deel ook

onvoor-spelbaarzou handelen. Bovendienvindt nier alleen het daadwerkelijk handelen ti idens

een oorlog, maar ook het daaraan voorafgaande denken slechts voor een decl plaats op

basisvanrationele_{overwegingen.} Subjectieve voorstellingen en fantasieen, persoonlijke

ervaringen met eerdereoorlogen, de behoefte aan _{beheersing, de mate van}

onverstoor-baarheid van _individuen, de aanwezigheid van een cultuur van 'oorlogsangst', al deze

zaken _speleneveneens een _{belangrijke rol.}

Voorde_{bevolking geldt}een_{soortgelijke verstrengeling}van_{rede en gevoel. Maar de kans}

opmassale_{ontevredenheid over het optreden van de rijksoverheid}ligicontinu op de loer. De kernwapenwedloop vormde de _{aanleiding tot verhevigde} kritiek. Vrijwel iedereen

was ervan _{overtuigd dat} een _{kernoorlog buitengewoon grote} schade zou aanrichten aan

de samenleving. De oorlog beloofde bij gebruik van de atoombom bovendien

onvoor-stelbaar gruwelijk re zijn. Terwijl men voorstelbare risico's in het dagelijkse leven

weg-redeneertmet gedachten als 'dat overkomt mij niet' of'die dan leeft diedan zorgf, was

een kernoorlogeen risico waarbij het praktisch ondenkbaar is dat men zich daar

indivi-dueel tegen zou kunnen wapenen. Debevolking legt om die reden de

verantwoordelijk-heid bij een _{hogere macht: zo niet de verantwoordelijkheid voor}het uitbreken van een

oorlog, dan toch wel voor een effectieve beschermingtegen degevolgen_{ervan. De}

rilks-overheiddient in haarogenalles in het werkte stellen om welke oorlog dan ook te

voor-komen,en inclien dat niet lukt in elkgevalde schadeervan zo veel mogelijktebeperken.

Wanneer door veranderde _{omstandigheden} de emoties omtrent een _(mogelijke)

oorlogdeboventoon_gaanvoeren, kande_{aanvankelijkgedoogde 'gerationaliseerde'}

een-voud van de_{beschermingsmiddelen onderwerp}van kritiekworden. In het geval van de

BB gebeurde dit desIe_eerder,omdatdeorganisatie een 'glazen huis' was. Bij alles wat

zedeed _{was ze optimaal zichtbaar. Ze liet door haar aanwezigheid en}activiteken

gede-tailleerd aande_{bevolking zien}hoe_{volgens haar}desituatie er naeen_{oorlog uk zou zien}

en welke hulpverleningzedaarbij te bieden had. Bij de landmacht bijvoorbeeld lag en

ligt

houdi haar oefeningen op de hei. Voor de BB gold dat bijna alles wai zedeedfront stage

was, bijnanietsback stage:.

Onder zulke omstandigheden is de kans groot datde bevolking vanuithaar

verhe-vigde emoties de werkelijkheid op haareigen manier vorrngeeft en interpreteer[. Deze

subjectieve 'waarheid' is minderonderhevig aan de restricties van de logica dan de

ver-wachte doeltreffendheid vandeoverheidsmaatregelen. Wanneer die 'waarheid' toi

een-zildige beeldvorming leidt, kan zeuitgroeien tot een dusdanig krachtig stereotype dat

de werkelijkheid nog slechts op die ene manier wordt_{gezien. lets dergelijks is in het}

18 Als de hemel valt

State simplificatic,ns

Wds de BB een organisatie met te simpele oplossingen voor te complexe problemen.'

I)e (sociaal-)wetenschappelijke studies die toi nu toe over de BB zijn verschenen,

bie-den voorde _{beantwoording} van deze ;'raag weinig houvast. _James Scott, een

Austra-lische sc,cioloog die in de jaren zeventig internationale bekendheid verwierf met zi in

onderzoek naar de morele economie van kleine boeren, doet dat wll. Scott geeft

namelijk een theoretische verklaring voor het simplistische karakier van veel overheids-ingrijpen. Hil baseert ziin thec,rie op literatuuronderzoek naar de

ontsraansgeschiede-nis van door de Amerikaanse rijksoverheid ontplooide act:iviteiten als landmetingen,

grondkadasters, staatsbosbeheer, stadsplanning en gemeentelijk grondbezit.

Vervol-gens past hij deze theorie toe op een aantal mislukte, grote ontwikkelingsprojecten in

Zuidoost-Azie. '

Volgens Scott tendeert de overheid van een moderne staat ernaar de chaorische,

wanordelijke en continu veranderende werkelijkheid zo veel mogelijk ie reduceren.v

Deze 'tunnelvisie' leidt tot wat Scottstatesimplificationsnoemt. De overheid brengt

van-uit deze _{optiek een complexe werkelijkheid} eerst _{onder in schematische categorieen.}

Vervolgens vervangi ze de feitelijke zaken door abstracties ervan, met hooguit nog

enkele gemeenschappelijke kenmerken. Als voorbeeld noemt hij de introductie van de

standaardboom' bil de Amerikaanse pendant van Staaisbosbeheer, in Scorts woorden de

normaalboom."

'The actual tree with its vast number of_{possible uses was replaced by an}

"abstract" tree representinga volume of Iumber or firewood.

Sccirt wiist erop dat her hier niet gaat orn ten onbewust prc,ces:

'Th<)se who gather and interpret such aggregate data understand that there is

a certain fictional and arbitran quality Ic, each (,f- the categories they must

employ. rhat thev hide a wealth i,t- problematic variation."

Deze handelwijze is niet uniek voor de overheid: ook wetenschappers proberen greer, re

krijgen op de werkelijkheid door haar te reduceren. ' Maar in tegenstelling toi veel

wetenschappers beperkt de overheid zich niet tot 'papieren manoeuvres' Ze beschikt

immers daadwerkelijk over de praktische middelen om een complexe werkelijkheid ie

vet·vangen door een vereenvoudigde.2"

Oorlogsrampenbestrijdingsorganisaties lenen zich voorstatesimplifications:een

oor-logsramp is dermate omvangrijk dat de middelen daar per definitie niet mee in

ver-houding kunnen staan. Maar nietalleen de _{hulpverlenings- en beschermingsmiddelen,}

Introductie 19

Her begripstate_{simplifications heb ik aanvankelijk als een attenderend begrip gebruikt}

voor de _verzameling en _{analyst van}

_mijn

begrip ook bruikbaar om er de invloed van de publieke opinie op de BB mee aan te

geven. Het zijn immers de state simplifications die in_{her oordeel van de gemiddelde}

Nederlander de hoofdrol spelen. Pas indeze _{publieke opinie krijgen}destate

sintplifica-tions ook maatschappelilk betekenis.

Folk simplifications

Tegenover het thema vandestatesiniplifications _{plaats ik dat van}defolk simplifications.1,

De aanwijzingen hiervoor vond ik vooral in de Science Fiction ofSF. _{Folk simplifications}

hebben in het geval van de BB-organisatie een andere betekenis danstatesimplifications.

Hiermee wordt juist getracht de 'werkelijkheid' zo uitgebreid en fantastisch mogelijk

voorte stellen.Eentweedebelangrijk onderscheid is dat de rijksoverheid de inhoud van

de folk siniplifications pertinent niet deelt.

Binnen her genre van de SF heb ik me vooral geconcentreerd op films en boeken

die zich afspelen in het kader van de nucleaire Derde Wereldoorlog. Het subgenre van deze wat ik hier noem 'nucleaire SF' is in de Verenigde Staten ontstaan rond dezelfile

tijd als de _{uitvinding van} de _{atoombom. De wedloop om} de _kernwapens vormde

ver-volgensdenatuurli ike voedingsbodem voornieuwenucleaire SF. Ik noem het SF omdat

het gaat om verbeeldingen van de toekomstige werkelijkheid, waarin de technologie

geavanceerder is dan die van het desbetreffende tijdsbestek. 'Horror' vormteen

belang-rijk ingredient.

Ook de nucleaire SF _presenteert de _{Derde Wereldoorlog als een gesimplificeerde}

werkelijkheid, zeker uither perspectief van de rijksoverheid. Zoals inwezen geldt voor

elke_rampenfilm beschouw ikdehorror indenucleaire_{SF-films als een uitlaatklep voor}

de onrust-en_{angstgevoelens die bij het kijk- en leespubliek leven.--} De horrorverlicht

deze gevoelens nadat hi j die eerstheeft aangewakkerd.

Het simplistische karakter komt onder andere tor uiting in her van revoren

vast-liggendepatroon van het verhaal. De romans en filmsbevatten herkenbare thema's die

steeds weer terugkeren. Ook blijkt het uit de moderne invulling van diepgewortelde, toi de Bijbel terugrevoeren angstbeeldenen ondergangsscenario's. De klassieke angst-fantasieen hebben een _{grote emotionelelading. Schilderkunst, muziek, theater en}

lite-ratuur verbeelden al eeuwenlang de totale vernietiging in de Apocalyps, in het li iden

van mensen die alleen opdewereld achterblijven, zich levend begravenwetenof

tever-geefs bescherming zoeken in ondergrondse ruimtes. De overlevenden konien in een

situatieterecht waarin ze dood beterafzoudenzijn. Reeds in_{Johannes (9:5-6) lezen we}

overde _{angst verder} te moeten leven onder_{gruwzame omstandigheden:}

'En in diedagenzullendemenschen dendood zoeken,enzullen dien niet

2() Als de hemel valt

Ten 31(,tie bestaat er de klass,eke angstfantasie van grof machtsmisbruik door de

macht-hebbers. Een voorbeeld vormt de door waanzin ge[roffen keizer Nero, verfilmd in QUO

W,du (1951). die het oude Rome wilde vernierigen om er _zilngedroomde nieuwe stad

'Neropolis' voor in de plauts te bouwen. In deze angstfantasie verandert de vertrouwde

wereld in een lugubere wereld, I,mdat een hogere mac·hi al her rertrc,uwde heeft doen

verdwilnen. Ciezagdragers wenden oncler ititzonderliike omstandigheden hun macht

ten kwade aan. In de context van cle nuileaire SF gebetirr dit alles opnieuw, maar nu

door een kernc,cirlog

Bovengenoemdefc,lkst,nplificationsuit de nucleaire SF bleken vervolgens weer bruikbaar

voc,r het traceren van mogelijkefolk simphfications onderde Nederlandsebevolking. De

aanwi zingen hiervoor vond ik in de _{perskritieken op de BB en op haar voorstellingen}

van een kernoorlog, maar ook in debesprekingen van nucleaireSF-films. Ook hier gaat

her om her beheersen van de angst voor de Derde Wereldoorlog. In het atoomtijdperk

wordt de rol van de beeldvorming steeds

belangrilker in her militaire bedrijf. De

wederzijdse gevechtskracht en de oorlog die daarhetgevolg van zoukunnen zijn.

spre-ken ook tot de verbeelding vande bevolking, de potentifle slachroffers.

Simplificeert cle _{rijksoverheid uit beleidsmatige} motieven, uit de behoefte aan

maatschappelijke hanteerbaarheid, de _{bevolking simplificeert vooral om psychologisch}

greepre _{krijgen op}de_{onvoorspelbaarheid van}de_{dreiging. Vermoedelijk laat}de _neiging

ror folk simplification bij zo,ets _{bedreigends en onvoorspelbaars als een kernoorlog een}

soortgeli_{ike behoefte}aan controle zien als bi j de ril + ksoverheid. De antropoloog Clyde

Kluckhohn _{merkt in dir verband op:}

'Nc,thing is more iniolerable Ic,human beings than being persistently

distur-bed without being able to say why orwithout being able to phrase the

mat-ter in such .1 w.1>· th.it sc,me reliet-or contr<,1 is pc,rentially available.

Bii de keuze voor de imulling van her begrip /9,/6 _{4 "tpliticd}tti,11, heh ik mr laten in3pi·

reren dc,or het begrip collectieve fantasieen: zcials ontwikkeld door de antropoloog

Bonno Thoden van Velzen. ' Als antwoord op een bepaaide maatschappeli ike situatie

vormen_{zich volgens}Thodenvan Velzen collectieve fantasieen, dieeen _imaginaire

ruim-ie scheppen waarin een sociale _{groepering bepaalde gemeenschappelijke gevoelens}

kwijt kan. zoalsonvrede, frustratie en angsten.-- De nucleaire horrorfantasieen groeien alleen onder bepaaldeomstandigheden uit tot collectieve fantasieen. Bepaalde

groepe-ringen vullen, onder meer doorde discussies hierover in de _{pers en op} forums en door

het zien en lezen van _{(besprekingen} van) nucleaire SF-films en _boeken, de _'imaginaire

ruimte' in die er om heronderwerp vaneen kernoorlog is ontstaan. Op zich leidendeze

collectieve fantasieen nooit toI enige vorm van collectieve actie: de bedreiging is haar

nucle-Introductie 21

aireSFsluit niet alleen nauw aan bij de taken die de BB op zich had genomen en

waar-mee zij zichzelflegitimeercle, maar stelt die ook terdiscussie.

In dit verband is her onderzoek van de _socioloog Andrew Tudor naar horrorfilms

relevant.26_Vooral

zijn indeling infilms metlichteen_{zware griezeleffecten is} hier

bruik-baar. De eerste noemi hij 'veilige; de tweede 'onveilige' horror.-- In de 'veilige horror' is het gevaar begrensd, succesvol ingrijpen staar voorop en de oorzaak van her onheil

bevindt zich buiten de samenleving zelf; in de 'onveilige horror' gebeurt her

tegen-overgestelde. De rijksoverheid, en met haar de BB, lijkt de werkelijkheid van een

toe-komstige oorlog en de mogelijkheden van _bescherming te _{hebben opgevat} als _'veilige

horror'; voor de bevolking lijkt juist her regendeel het geval. In de 'onveilige horror'

kent_{het gevaargeen principiele begrenzing, is elk}succesvol _{ingrijpen bil voorbaat}

uit-gesloten en wordt de _{oorzaak van het onheil in de samenteving zelf geplaatst.}

Statesinipliftcations _{spelen zich afop het niveau van de rilksoverheid en van de}

BB-orga-nisatie; folk simplifications op het niveau van de bevolking en haar percepties van de

Derde Wereldoorlog. Deze studie isgeschreven vanuithetuitgangspunt dat het geloof

in de 'waarheid' van de opvattingen van de BB-organisatie even subjectief is als het

geloof in de 'waarheid' van de opvattingen van haar critici. Beide waarheden komen

voort uit een behoefte aan _beheersing en _{beide vereenvoudigen de werkelijkheid. De}

state en folk simplifications laten zich pas ten volle zien als de tegenpartij ze in die zin benoemt. Beide_{partijen hebben in} dit verhaal danook evenveel rechtvan _spreken.

De roemloze_{opheffing van} de_{BB-organisatie is voor}een _belangrijk deel

verklaar-baar met behulp van debegrippenstate enfolk simplifications en,

bij

met respectievelijk 'veilige' en 'onveilige horror'. De BB werd geleidelijk aan

fiinge-malen tussen de molenstenen van beide simplificaties. Dir fijnmalen voltrok zich

gedu-rende haar_{bestaan in een aantal duidelijk af ie}bakenen_{periodes met ieder}haar_eigen

ken-merken. In het kori zien de simplificaties er in de opeenvolgende decennia als volgi uit. De _jaren

_vijftig

Begin faren vijftig ontwikkelde zich als gevolg van de dreiging van het

Sovjetcommu-nisme een _{krachtige state simplification, die ik heb benoemd als de 'geestelijke in plaars}

van fysieke bescherming'. Tegelijkertijd en in samenhang hiermee ontstond op het

materiele vlak eenandere state simplification. her'materieel voortdurend achter de feiten

aanhollen: Die was op haar beurt mede het gevolg vaneenderdestate simplification: her

gehanteerde'conventionelebestcase-scenario van de volgende oorlog: Dit optimistische

oorlogsscenario leidde toteen beschermingsprogramma dat ingeen verhouding Stond

rot defeitelijke ontwikkelingen van deoorlogswapens.

De _{BB-organisatie} moest uit_praktische en_{financifle overwegingen zo veel}

moge-lijk samenwerken met reeds bestaande, reguliere hulpverleningsorganisaties. Uk

mili-taire _{motieven diende zij echter in oorlogstijd}aan dezereguliere organisaties leiding re

organisa-)9 _{Als de hemel valt}

Iia, waarvan her resuitaat een nietiwe ttate timpitticatton_{was: 'de BB als lege}

;211115,KI t

In de jaren vijftig was de BB gebaseerd opvrilwilligers, georganiseerd in de

zoge-heten rrijwillige wilk- en bloki,rganisatie. Veel wilk- en blokorganisaties waren van

mee[ af aan materieel zwaar gehandicap[ vanwege her primaat van de 'geesteli ike

be-scherming' en het conventionelebe.,t cwre-scenario . De meeste middelen be\·c,nden zich

buiten hun directe beheer of hestonden alleen op papier. De aanpassing van de wilk- en blc,korganisatie vanaf midden Jaren vilftig aan hit zogeheren 'arc)omti Jdperk'

resulteer-de in nog slechter toegeruste vrijwilligers. Ik noem _{deze state Ji,uplification werken in}

een kernoorlog met jeblote handen:

De rijksoverheid en de BB maakten zich in_{deze jaren niet werkelijk druk over een}

atoomoorlog,ondanks her snel [oenemende aantal kernproeven van Oost en West en het

daarmee gepaard gaande groeiende arsenaal _{van atoomwapens} aan beide _zijden.

Hetzelfde gold voor her _{overgrote deel van} de _{bevolking. Overheid} en _bevolking

ver-roonden in_{her algemeen} een_{grenzeloosvertrouwen in de NAVO-verdediging. De}

her-inneringen aandeTweede _{Wereldoorlog vervaagden}en_{maatschappelifke zorgeloosheid}

overeen _{mogelijke oorlog} voerdede boventoon. De BB bereidde zich in deze fase van

het atoomtijdperk dan ook voor op een 'conventioneleoorlog met een radioactief

rand-ie in plaars van op een atoomoorlog. Het hrand-ier zichtbaar wordende nucleaire best

ca.ke-scenarid is de volgende state simplification.

In de jaren

vijftig

splinterparti j en een aantal natuurkundigen aan zich zorgen te maken over de

bescher-mingsmogelijkheden van de BB. Ik beschouw hun slagzin 'E6n atoombom en heel

Nederland is van de kaart wel als een eerste folk .timpli/)cation rondom de BB omdat

deze, althans gezien uit het perspectief van de rijksoverheid, blilk gaf van een poging

ic,t 'horrorizering' ran de kernoc,rlog De jaren zestig

Een grondige reorganisatie van de BB bracht nieuwe mensen binnen de BB-organ

isa-tie, de zogeheten noodwachiplichtigen: een soort dienstplichtigen. Deze reorganisatie

bleek het inhalen van het paard van _{Trole teziln} Anders dan devrijwilligers legden zij

tegenover de BB namelijkweinig loyaliteit aan den dag Erger nog: velen van hen

pro-beerden de BB publiekelijk zwart ie maken, om zo _{onder de tijd-} en _{energierovende}

noodwachiplicht uit te komen. Ik noem dit destate simpli cation van het ' gedwongen

mensen helpen

Eind 1961 verspreidde de rilksoverheid huis-aan-huis een voortichtingsbrochure

over hoe binnenshuis te schuilen in Keval van een kernoorlog. Deze Wenken voor U u

Gezin en Uzelf, kortweg de Wenken genoemd, waren bedoeld voor de 'minder erge

situ-atie Deze state simplification, 'een halve maairegel is beter dan geen maatregel', had

ir-Int:roductie 23

realistisch en ongeloofwaardig. Tegelijkerti id wees ze erop dat de gedetailleerdheid waarmee de Wenken een _{kernoorlog beschreef en de beperkte bescherming die werd}

geboden op zich al angstverwekkend werkte. Ik noem ditdefolksimplification van 'de

horror van deWenken' .

Indeze_{periode zagen drie}buitenlandse nucleaireSF-filmshet licht, dieinverband met

de BB relevant zijn en ook in ons land opzien baarden. De nucleaire SF bracht de BB

nietalleenstructureel in het defensief, maarde_{organisatie produceerde}in reactie

daar-op ook weer nieuwestate_{simplifications. Deze Films COn tbe Beach. Dr. Strangelove en Tbe}

Warga,nel brachten alledrie de boodschap dat een kernoorlog gruwzaam zou zijn. De

drie folk simplifications die ik er

uit

machthebber als monster' en 'niemand wit een _kernoorlog overleven'. De beelden en

thema's uit de nucleaire SF-films stonden haaks op datgene wat de BB zelf onder de

bevolkingverspreidde.

Bovendien werd de BB ook zelf - in Tbe _{Wargame, in} de _{hoedanigheid van haar}

Britse zusterorganisatieCivil Defence - voor heteerst visueel gekoppeld aaneen

gefan-taseerde gruwelijke Derde Wereldoorlog. De beelden en opvattingen uit de nucleaire

SF raakten hierdoorverweven metde beelden over en opvattingen van de BB.

In de loop van de _Jaren zestig kreeg het kernwapen steeds meerde functie om binnen

het zogeheten afschrikkingsevenwicht een kernoorlog te voorkomen. Mocht er

onver-hoopt toch eenkernoorlog uitbreken, dan ging de_{rilksoverheid} ervan uit dat de nneest

'waarschijnlijke oorlog' een 'beperkte kernoorlog' zou zijn. De BB richtte vervolgens

haar organisatie op dir uitgangspunt in, juist omdat volgens haareen _'beperkte

kern-oorlog'vanwegehaarbeschermingsprogrammabeheersbaar en dusoverleefbaar was. Dit

standpunt bracht deorganisatie opnieuw in de_{problemen en de BB werd gekapitteld}

als een 'camouflage van de werkelijkheid: Ik noem ditdestate simplification van'de BB

kan een _{beperktekernoorlog wel aan}

Al met al veranderde er binnen de BB na de Wenken en de_{invoering van de}

nood-wachtplicht weinig. De vrijwilligers werden van 'rampenbestrijder' 'voorlichter' en

bestonden nog hoofdzakelijk op papier. Veel tijden energie ging op aan het opleiden

van de aanhoudende stroom nieuwe noodwachtplichtigen. Ik noem ditde_state

simplifi-cation van'de bureaucratische BB'.

De jaren zeventigen tachtig

In de jaren zeventig droegen enkele initiatieven van overheid en samenleving bij aan

het ontstaanvan nieuwevariaties op de reeds in het _{decennium daarvoor} geformuleer-de state en folk simplifications.De rijksoverheid wilde tegemoerkomen aan de kritiek op

de Wenken en deed een nieuwe_poging een _{'redelijke bescherming'} voor iedereen te

be-werkstelligen. Met hulp van de zogeheten Fall-outenquEtewerden leemtes in de

2-4 Als de hemel valt

het het ridicule element van de reeds bestaande itate implificatton de BB kan een beperkte

kernoorlog wei aan' versterkte. In dezelfde tijd kwam her zogeheten Tu·ente_{Rapport uit}

waarin academici de gevolgen van een kernoorlog en de beschermingsmogelijkheden

ertegen voor Nederland cilfermatig schetsten. De rilksoverheid veroordeelde dit

weten-schappelijke rapport integraal vanwege zijn 'horrc,rizerende speculaties overde Derde

Wereldooric,g. Hierniee onistond een nietiwe /blk vmplification'. 'de

verwerenschappe-lilking van de horror'

Onderwill deed derilksc,verheid pc,gingen het imago van de BB re verbeteren dc,(,r

haar c,(,k in te richten op zogeheten vredesrampen. Maar de kritiek op de BB werd er

daarmee niet _{minder om. De noodwachiplichrigen figureerden in} deze kritiek als d6

state simplification van de _{iaren zeventig, die ik benoem als 'de voortgezette karikatuur} van de BB-vri iwilligers uit de jaren vijftig

De _Jaren rachtig waren de iaren van het anti-BB-activisme. Terwijl de BB zelf

voort-durend wees op de gebreken van de_{ondergrondse bescherming, vielen} kleine _groepen

actievoerders _{met enige regelmaat bescherminglocaties aan. Voor} hen _gold deze vorm

van bescherming als verwerpelijk, omdat ze het afschrikkingsevenwicht aantastte en

daarmeeeen_kernoorloguitlokte. Kortom: _{hun aanwezigheid verlaagde}de'atoomdrempel'

Ondergrondse bescherming veranderde in het vocabulaire vandeactievoerders dan ook

in 'undergronds gevaar. Deze beschermingsmiddelen. middelen wier bestaansrecht tot

dan toe niet werd betwist, werden nu 'gehorrorizeerd' en veranderden van een state in

ten folk simplification. 'de_{ondergrondse bescherming als oorlogsbevorderaar}

Om hun doel - her verdwi inen van de ondergrondse bescherming - te bereiken,

stelden de acrievoerders de kernooric,g zo gruwelijk mogelijk voor, under andere door

schuilkelders toi massagraven te bestempelen.-' De werkelijkheidswaarde van de

nude-aire SF nam hierdoor toe. De fulk timplifhati„,1 van 'de verdierlijkte mensheid , die

destiids ook in de nticleaire SF-film The Dal After (1983) werd verrolkt, vergrootte her realiteitsgehalte van Iici gedachtegoed van de actie\(,erders.

Her is in dit verband inzichteli ik her verschiinsel van her z<,gen<,emde nuclwire

hitivivalisnie in de analyse Ie _{betrekkcn. Nucleaire survivalisten beoordeelden feiteliik}

het hdle beschermingsprogramma van de BB alseenstatesimplificatiOn,_{omdat het}

hulp-verleningskarakier van de BB bil voorbaar haar effectiviteit in een kernoorlog

onder-mi inde. De 'nucleaire survivalisten' stonden een exclusiefop het individu en het

parti-culier _{initiatief gerichi beschermingsprogramma voor. Deze strategic van 'ieder voor}

zich en God voor ons allen' brachi de folk si,nplification van een verdierlijkie mensheid'

wederom in de _publieke aandacht.

Mondiaal gezien veranderden de verhoudingen. De Soviet-llnie bleek steeds meer

bereidtot_{afspraken over wapenbeheersing en won hiermee} internationaalaan _prestige.

Tegelijkerti id was er twi ifel omtrent het buitenlandse beleid van de Verenigde Staten,

Introductie 25

geavanceerd, dat slechts enkele personen en _handelingen waren vereist om ze af te

vuren. De angst dat vanwege deze omstandigheden nu ook de Verenigde Staten 'per

ongeluk' de veroorzakers van een kernoorlog zouden kunnen zijn, noem ikdefolk sin:_

plification van 'de knopdrukker'.

Critici wezener_{bovendien op dat overheid, landmacht en BB in} de _{voorbereiding}

opeen _{kernoorlog zichzelfuiteindeljk wel} debeste _{ondergrondse bescherming hadden}

toegeeigend, in de Verenigde StatenNoab's Arkpolicy genoemd. Mede daardoor kreeg

de BB in de _beeldvorming hetkarakter van eensemi-militaire_{organisatie met een}

ver-dachte doelstelling. Het was immers de BB die in oorlogstijd alle macht naar zich toe

zou trekken via de organisatie van haar hulpverlening Binnen dit perspectief

fungeer-de ze _{nier langer als hulpverlener maar}als _{oorlogshitser. Sommigengingen nog verder}

en beschouwden de hele BB als een 'oorlogsbevorderend' instituut.

Amsterdam als onderzoekslocatie

Het onderzoek naar de _{geschiedenis van de BB-organisatie is in} deze studie vooral in

Amsterdam verricht; de Amsterdamse BB dient alscasestudy Amsterdam was de

groot-ste BB-gemeente in ons land. De BB moest er nauw samenwerken met organisaries die

zich in_{vredestijd methulpverlening bezighouden.}In_{deze stad nam de BB-afdeling een}

relatiefautonome positie in: de BB onderhandelde er rechistreeks met het lokale

be-stuur en met andere lokale inst:anties als de_{brandweer. Ik heb op miln zoektocht naar}

verklaringen voorhaar _{roemloze ondergang dan ook}niet alleen naarde_{ontwikkelingen}

binnen de _{organisatie gekeken, maar ook naar}de _{ontwikkelingen in de relaties tussen}

de BB enderdepartiJen.

De Amsterdamse BB stond het meest in de _{publieke schijnwerpers.} Zeker in de

hoofdstad zatde_{organisatie in}een _{'glazen huis: In vergelijking}met andere lokale

BB-organisaties stond vooral de Amsterdamse BB bloot aan kritiek. Ze ontwikkelde zich hier in de context van een 'Rode Stadi een gegeven waarmee ze vanafher begin te

maken kreeg. De stad gold tevens als de bakermat van de_{roaring sixties,} de _jaren

waar-in vooral overheidswaar-instellwaar-ingen het moesten_{ontgelden. De BB was} erhiervan maar 6/n.

Juist in de _{bestaansperiode van de BB kregen} de traditioneel _gewortelde

antimilita-ristische en pacifistische bewegingen erveel aanhangers bij. Deze bewegingen richtten

hun piflen ook op de BB. In de hoofdstad droeg de hier oververtegenwoordigde

intel-lectuele en culturele elite instellingen als de BB meestal ook geen warm hart toe.

De Amsterdamse BBvormdeonderdeel vandenationale_{BB-organisatie. Uiteraard}

dringt zichdevraag opin hoeverredeAmsterdamse BBrepresentatiefis voor de

Neder-landse BB alsgeheel. Het BB-beleid kreeggestalie op her ministerievan Binnenlandse

Zaken, dat ookde formele_{zeggenschap over}de _{uitvoering had. Voor de uitvoering zelf}

waren de Amsterdamse BB en daarbuiten de _{regionale BB-kringen verantwoordelijk}

Die BB-kringen werden _{gevormd door} een aantal aan _{elkaar grenzende gemeentes en}

waren door _{hun regionale} karakter niet alleen _{minder stedelijk gericht, maar ook}

26 Als de hemel valt

zich nogat vati de regionale BB-kringen. Als hoot-ds[edeliike organisatie leek ze

afhanke-li iker van de afhanke-liaar direct omringende omstandigheden. De Anisterdamse BB vormt dus

op sommige, in he[ oog springende. punten een uitzondering binnen denationale

BB-organ is:itie.

A.in de andere kant gold unifc,rmiteit als een belangrilke doelstelling. de structuur

van de organisatie was overal hetzelfde. Al her materiaal dat ik van andere

BB-afde-lingen (,nder (,gen heb gehac!, wilst erop dat de Amsterdamse organisatie de nationale BB in al haar wezenlijke kenmerken vertegenwc,c,rdigde en daarom kan dienen als een

representatief voorbeeld.

De pers en de nucleaire SF als empirische bron

Vanafhet midden van de jaren

vijftig

BB in de pers. Deze varieerden van kritische kanttekeningen bij het functioneren van

de organisatie tot ridiculisering van BB'ers en 'horrorizering' van de komendeoorlog

-haar uiteindelijke werkierrein. Om de beeldvorming omtrent de BBteachterhalen, heb

ik_{onderzoek gedaan naar}de manier_waaropde_{schrijvende pers verslag deed van de}

ini-tiatieven en activiteiten die de BB ontplooide. In die verslagleggingtonen zich de ftate

simplifications Hhun _{volle omvang.}

Om de ontwikkelingen in de folk siuiplifications re taren zien, heb ik onderzoek

gedaan naar de inhoud van en de recensies over een aantal nucleaire SF-films. Ik

beschouw de nucleaire SF als een van de vele bronnen om collectieve fantasieen over de DerdeWereldoorlog ie achierhalen. In de context: van de BB is de nucleaire SFevenwel

een _{bruikbare empirische bron, omdat de erin voorkomende themas nauw aansluiten}

bi j de taken die de organisatie op zich had genomen. Centraal in mi in analyst van de

nucleaire SF staat de vraag welke topoj, welke gemeenplaatsen uit de films en recensies

ziin afte leiden en hc,edeze passen in mi in omschrijving van een fblk simplification.

De Alk simplificatifitis uit de films vertonen soms c,vereenkomsten met die uit het cc,ntemi,oraine nieuws op de 'serieuze' pagina's. Overeenkomst russen fictie en non-tic-tie kan niet alleen een groter realistisch gehalte Keven aan de ticnon-tic-tie. maar oc,k leiden tor extra belangstelling voor de non-fictie. Fictie en non-f-ictie kunnen als

communiceren-de vaten' werken. Dit is bijvoorbeeld terug te zien inde beelden die de nucleaire

acti-visten in de iaren [achtig gebruikten bii hun anti-BB-acties. De nucleaire SF kreeg

daardoor in het openbare debat somsde status van een realistische schildering van hoe

de wereld er na een Derde Wereldoorlog kan uitzien.

Ik ben me er terdege van bewust dat ik me op gevaarlijk terrein begeef door SF te

gebruikenals empirische bron. Het genre st:aar wetenschappelilk gezien niet in hoog

aanzien. _{Fictie geldt binnen} de sociale _{wetenschappen als}een onbetrouwbare bron om

sociaalgedrag ofeencollectieve mentaliteit meeteverklaren. Soms is her geoorloofd als

aanvulling, wanneer echte feiten de fictionele elementen ondersteunen of andersom.2"

Int:roductie 27

materiaal." Doorde verworven _{inzichien op} het vakgebied van de massacommunicatie

is her duidelijk dat ergeen causale relatie bestaat tussen bijvoorbeeld her beki iken van

films ende invloed _{ervan op opvattingen en gedragingen. Ik heb dan ookgeen}

onder-zoek gedaan naar de kijkcijfers van deze films of gegevens _{verzameld over de wilze}

waarop de Nederlandse pers in de _{afgelopen decennia} is _{omgegaan met filmrecensies,}

noch naar het aantal mensen dat de filmrecensies heeft gelezen. Zowel voor het

bekij-ken van films als voor het lezen van filmrecensies _geldt dat deze _{cijfers weinig} zeggen

overde_{daadwerkelijke maaischappelijke invloed ervan." De}SFheeftindezestudie dan

ook vooral een attenderende endemonstratieve functie.

Her gebruik van de reacties in de _{pers op de BB en op} de nucleaire _{SF-films roept de}

vraag op naar de identiteit van 'de' pers. In mijn zoektocht naar kritischeen

ridiculise-rende opmerkingen over de BB waaruit de_{state en folk simplifications} waren af te leiden,

heb ikcitaten enparafraseringen vooral uit diekranten en tijdschriften gehaald waarin

over de hele linie _genomen kritisch over de BB _{werd geschreven.} Dit _{gebeurde in de}

eerste plaats in de linksgeorienteerde Amsterdamseen landelijke_pers, maar later sloot

derechtse_{landelijke pers zich hier wei bij aan. Inhet algemeen schreef}de_regionalepers

buiten de Randstad tot aan heteinde toe met meer begrip over de BB.

De bronnen

Ik ben mijn onderzoek naar deAmsterdamse BB gestart in het plaaiselijke Gemeente

Archiefwaar, onder nummer 5345, het archief van de _{lokale BB ligr opgeslagen.'- In}

dit

wilk-en _{blokorganisatie,} debrandweer, de_{schuilkelders en de commandopost. Hier is}

ook de correspondentie te vinden cussen de lokale BB en andere

hulpverleningsinstel-lingen en tussen de lokale en de nationale overheid. Bovendien bevinden zich er de

Jaarverslagen van deAmsterdamse BB en de jaargangen van het BB-vrijwilligersblad de Amsterdamse Paladijn, een lokale editie van de nationale Paladijn. Van 1953 toi 1960

werd in dit blad _{maandelijks geschreven over} de _{BB-ontwikkelingen in de hoofdstad.}

Ook de latere nat:ionale uitgaven zijn hier te vinden.

Om de werkwijze van de organisatie opnationaal niveau teachterhalen heb ik hier

eveneens de BB-tijdschriften De Vierde Alacbt (1952-1 968), CivideVerdediging

(1969-1973)en Noodzaak (1973-1984) bekeken. Behalve het archief heb ik ook her

BB-deel van het archief van het Kabinet van de_Burgemeester (nummer 5168) bestudeerd.

Hierin bevindt zich de correspondentie tussen de burgemeester en het BB-hoofd van Amsterdam.

Ik heb mewatbetreftdeonderzoeksperiode ruim georienteerd enben zover

moge-11 jk teruggegaan in de Nederlandse geschiedenis van de rampenbestrijding. De

BB-vorm van rampenbestrijding was namelijk niet nieuw. Zeker in de grote steden

vorm-de vorm-de BB een schakel in een serie van _{rampenbestrijdingsorganisaties. Voor}de Tweede

oor-28 Als de heniel valt log de Luchibeschermingsdienst, een sterk op de BB Kelijkende organisatie maar mer

minder overheidsbemoeienis. In her Gemeente Archiet- heb ik in dir kader ook de

archieven uit her Kabiner vande Burgemeester vandeBurgerwacht (1918-1940)

(num-mer 5168) en van de Luchtbeschermingsdienst (1936-1946) (num(num-mer 5227) bekeken. Na de opheffing van de BB is een nieuwe rampenbestrildingsorganisatie (,pgezet, in Amsterdam in de eerste iaren de RRO geheten. de Regionale Rampenbestrildingsorga-nisatie van Amsterdam en Omstreken.

Een belangrijke aanvulling ziindezogeheten _{ic,urnaals van het} eersteAmsterdamse

BB-hoofd I.W. _{Reynierse. Ze bestriiken de periode 1952-1953}en _{geven biina per dag}

aanwelk onderwerp de zorg had van her BB-hoofd, met wie hij contact had en wat er

op vergaderingen en _{dergelijke werd besproken.}

Om de beweegredenen van de beleidsmakers re achterhalen heb ik de Handelingen

devStaten-Generaalbestudeerd op de ingangen Bescherming Bevolking, Communisme

en Rampenbestrijding. Dankzij de _{inspanningen van} de direct:eur van het Nationaal

Brandweerdocumentatie Centrum in Amsterdam, Gerard _{Koppers, heb} ik _praktisch

alle _{primaire bronnen over de BB in de vorm van overheidspublicaties en publicaties}

van deStichting BevorderingBescherming Bevolking (BBB) kunnenbest:uderen. In her

documentatiecentrum bevindt zich ook veel beeldmateriaal in de vorm van affiches,

tenroonstellingsmateriaal, foto's en instructie- en wervingsfilms.

Participerende observatie maakt eveneens deel uit van

dit

ter-rein van de _{rampenbestrilding in Nederland van binnenuit te} leren kennen en van de

laatste ontwikkelingen op de hoogrete _{raken, heb ik me in} 1989 aangemeld als lid van

de Amsterdamse rampenbestri idingsorganisatie RRO. Ik volgde er tot eind 1991 de

cursussen Redding' en 'Geneeskundige Dienst: deed meeaan _{oefeningen en sprak met}

een twin[igtal andere leden over hun motivatie voor deelname aan en mening over de Lirganisatie. De methode van participerende observatie heeft bruikbare inzichten

opge-leverd voor her boek. zeker daar waar de overeenkomsten russen BB en andere

rampen-hestrijdings(,rganisaties ian de (,rde konien, zoals het principe van redden met ie blote

handen Bovendien vereenvoucligcle het licimaatschap een geregelil c-(,nract met

otid-BB'ers die in de nieuwe rampenbestrildingsorganisatie terecht waren gekomen.

In de tweede fast van mijn onderzoek heb ik twintig interviews gehouden met

Amsterdamse BB-vrilwilligers en twaalt interviews met BB-ambtenaren- zowel lokale

en regionale als nationale ambrenaren. Met een tiental ambtenaren en vrijwilligers

sprak ik meerdere malen. Via deze interviews leerde ikde zienswiize kennen van men-sen die nauwbetrokken waren bi j de organisatie en haar een warm hart toedroegen. De

interviews namen doorgaans twee toi drie uurin beslag enzijngrotendeels op band

op-genomen. Bovendien bezocht ik in de eindfase van mijn onderzoek met Ger Hoekstra,

brandweerfunctionaris_bil Binnenlandse_{Zaken en met fotograafBart Sorgedrager, in het}

kader vaneen _{fototentoonstelling over de BB inhet Legermuseum in} Delft,verschillende

BB-projecten in het land, waaronder schuilkelders, commandoposten en noodhospitalen.

kranten-Introductie 29

knipselarchieven systematisch onderzoek gedaan naar de berichtgeving over de BB in

Het Parool, de Volkskrant, De Telegraaf en Het Nieuu·s van de Dag. Vervolgens analyseerde

ik op basis van mijn persoonlijk krantenknipselarchief de

kranten-knipsels uit mijn eigen archief zijn afkomstig uit de _Openbare Bibliotheek van

Am-sterdam, de Amsterdamse BB zoals _{aanwezig in} het BB-archief van het Gemeente

ArchiefAmsterdam en de BBvan kring Gelderland zoals in het bezit vande

eerderge-noemde_{Gerard Koppers. De geraadpleegde recensies van}de nucleaireSF-films komen

voor een deel uit mijn eigen verzameling, maar ook uit de bibliotheek vanhet

Amster-damse Filmmuseum.

Het onderzoek naar de standpunten vandecriticileidde me naar hetInternationaal

Instituut voorSociale _{Geschiedenis (IISG) in Amsterdam, waar uitgebreide}

documen-tatieaanwezig is vandepolitieke partijen CPN en PSR van devredesbeweging IKV en

van de _{anti-BB-activisten,} waaroncler organisaties als Onkruit en Walg. Om de hier

behandelde nucleaireSF-films binnenenbuiten_{het genre beter}te kunnen_{plaatsen, heb}

ik tientallen boeken en films en secondaire lit:eratuur over het onderwerp bestudeerd.

De geannoteerde bibliografie van de literatuur-historicus Paul Brians, Nuclear

Holo-causts: Atomic warin fiction. 1895-1984, heeft me hierbij goede diensten bewezen.''

Ver-der heb ik NIPO- en andere enquBres over de opvattingen van Nederlanders geraad-pleegd op thema's als Bescherming Bevolking, communisme, Derde Wereldoorlog,

atoombom en kruisraketten.

Om zicht tekri igen op het bijzondere karakter van de Nederlandse en de

Amster-damse BB heb ik met behulp van secondaire literatuur ook buitenlandse BB's

bestu-deerd. De _{Amerikaanse Civil Defense,} de _{zusterorganisatie van de BB, had in het}

bij-zonder mijn belangstelling, omdat de Nederlandse _{rijksoverheid} steeds _{vaker bij haar}

te rade_{ging om}de_{eigenBB-organisatie} teactualiseren. In het kader hiervan heb ik een bezoekgebrachtaan _{enkele federale archieven,} bibliotheken en de

rampenbestrildings-organisatie FEMA in Washington. Hier heb ik eveneens literatuur verzameld van en

over een _{specifiekegroep}critici van de Amerikaanse BB, denucleaire survivalisten.

Opzet van het boek

Metde titel van het boek, 'Alsdehemel valt...' wil ik uitdrukkinggeven aan de

ambiva-lente gevoelens die de BB-organisatie hebben omringd. De titel kan op twee manieren worden uitgelegd,die beidevanbelang zijn om het BB-debaclete kunnen begrilpen. In

de ene _{betekenis zijn het de BB-functionarissen die ondanks} alle _problemen sceevast ce

kennen gaven voldoende beschermingIe kunnenbieden. Methet gezegde 'Alsde hemel

valt, hebben we _{allemaal een blauwe hoed pareerden ze} hun critici die daar niet in

geloofden. In de tweedebetekenis kandespreuk worden aangevuld met 'houdt het

alle-maal op'. Dit is de pessimistische en fatalistischevariant,devertolking vanhe[gevoel of