HOOFSTUK VII .. PJE !'JATUR4.LISME.
1. :VRYHEI D EN G_ESAQ_I:;;.;!:.:..~...;;.D:.,;;I;,;;E;...;,;NA::..;;.::.TU,;;.;RA;.;:;.;.::L;;,:I:.,;;S;.,:T;.,;;;I;,::E;,;::;S;;;,E...;F;,.:I:-...::L::.;O;.,:S:;,;:O;,;.F..:I.;;;;;.E. (a) Inleiding.
Het die Christendom In keerpunt in die wereldgeskiedenis inge:}.ui, met die Naturalisme bereik ons In skrikwekkende laagte punt. Die Naturalisme van die uitgaande agtiende eeu is die
fllosofie wa t B.an die wcreld die Franse Rovolusio op staa tkundige terrein on die modornc hcidendom op godsdienstige erf bosorg het _ twee goostoski~ders van die radik~alste verset teon gcsag.
Dio Rooms-Katoliek, Otto Willmann 1), beklemtoon die gesigs punt dat die tydsgocs van dio agti(;mde eou dio, volslae toljpool van dio Christoliko Middeloouo was; on die Calvinis, Groon van Pri~storor 2), token die antitosQ in ' hiordie woord: II De RovolutlC, in verband tot. de ioTereldhistorie, is, in omgokcerdon zin, wat do Horvorming voor de ChristQnheid goweeet is. Golyk doze Europa uit hot bygoloof gored heeft, zoo heoft de Omwentoling do bo
schaafdo woreld in don afgrond van hot ongcloof goworpon ••• Toon was ~mdorworping a~n God, thans is opstand tegon God hot bogin
I?Olll. En oldors haal hy aan: Dc rovolutie is bogonnon mot do
11
vorklaring van de rochten van den mensch; zy zal aIleen eindigen door de vorklaring van de. rocht9.n van Godl!. In Bewonderaar van
most eminont French di e Natur~lisme darontecn, ,een v.an die II .
writers" 3) tydons dio ooufees van dio Rovolusie, roem Roussoau a,s ud:t~. li!i,el van die Franso Rovolusie 11 en die man wat lIa new
faith ••~. a highor ideal of religionl1 geskep het "by co~ciliatlng
h:; reason and faith through tho culture of the beautifulll
- waarvoor/l
IIdie owigdurondo dankbaarheid van die monsheid verdien"(!). 1. Willmann: Diaaktik als Bildungslohre~ p.234. .
2. Groen van Prinstcror:Ongeloof en Revolutio, pp.20-2l en
15
resp.3. Emile Blcmont, aangehaal deur Payne in sy vortaling van Rousseau's Emile II , pp.3l2-3. Onderstreping deur my.
Vriend en vyand is dit dus eens dat die Naturalisme die sluit steen was in die proses wat reeds met die Renaissance-Humanisme onkeerbaar In aanvang geneem het, en in die Rasionalisme In hoogte. punt bereik het: opstand teen die goddelike gesag op godsdienstige en staatkundige terrein.. Die Oponbaringsgeloof moos na agtien eeue ChristeJ;ldom plok maak vir In uitgosproko ureligio van die ongoloofll 1).
In die vorigo hoofstuk het ons reods gosion dat dio Rasiona lismo o~ die Naturalismo die twee sustorstromingo van die agtiende ~eu was; ook dat dto Rasionalismo. mot sy leuso: Soeweroinitoit
tr
van die ReCle.1I die vo:rsot moor bepaald teon dio godsdienstige on
korkliko gosag aangevoor h.ot, on nio gorus hot voordat di t op In IInatuurliko otiokll enllnatuurlike godsdicnslt, dio dofsmo, uit
goloop het, on di6 woer tot godvorsaking on ato:lsmo goloi.hot nio. Daarmco was dio torrein vir die modorne heidondom gowonno. In hiordio hoofstuk besproek ons dio Naturalisme moor bopaald as die magtigo stroming wat in die twoodo holfte van die agtionde eou,ondor die leuse: Sooworoinitoi t van dio Natuur" - in die
n·
sin van wil on govool - mot dio herontdekto wapons van nnatuurrogll
on In nnatuurliko staatsloor lt dio stryd toen dio gosag op maat skaplike on staatkundige torrein ontketen het, wat in die vor woostonc..e brand van die Franse Rovolusie tot uitbarsting gokom hot. Daardour was dio revolusiobegin.sol virgoed in die wereld goekiedonis ingodra as die boginsel van opstand teen gesag. In dio laaste instansie was dit dio opstand van ~io ongoloof toen dio g9100f.ondor dio slagsprouk: Toen die Evangolio die Rovo
n lusio!1I 2).
(b) Oorsprong van dio Naturalismo.
Eweas by die Rasionalismo blyk ook by die Naturalisme reeds
1. Groen van Prinstoror: Ongoloof en Rovolutie, p.132.
2. Dio omgokoordo van dio slagspreuk: Toon dio Rovolusio die Evangolio!!!, waaron~or .GrooJ;l van Pr!nstcrer in Nederland' goduronde dio notintiondo oou dio stryd van dio antirovolu sioncro party aangevoor hot.
ui t ay ontsta~n, ui t, sy stamboom, da,t di t 'n kind van die verset teen geeag is. One volg hier in hoofsaak Davidson 1) se insig gewende uiteensetting in sy Rousseau and Education according to
II '
Naturel!. Die moderne individualiRme SOOS dit in Rousseau se
naturalisme tot uit~ng kqm, is In reaksie teen die uiterste sosia lisme van die Middeleeue. Die heersendc boginsol van daardio tydperk was die gosag van God, soos dit in die hoofde van die kerk en die, staat - maar meestal in die van die kork aIleen
bcl:l.ggaam~as. Die indi vi,du }:let geen eio oorsprong of dool gehad nio. Hy we.s deur God gcskapo, tot Gods eer, en was slegs In middel tot daardio doel~ Hy hot goen vryheid, hetsy van deru{e J gevoel
of wil bcsit nie. Vrye ondersook na die aard en wotte van die natuur het maar altyd woor voor die eise van die gOS8.g geswig. Selfs dio natuurlike liefde is met wantroue betrag. Die [onsilie van Trent het nog 'n vlock uitgespreek oor enigiemand wat durf so dat maagdomon selibaat nie beter as die huwelikstaat is nie. Boweal is die vrye selfbepaling van die wil onder dio banvloek geplaas. Dit was die taak van die ceue na die Middeleeue om lang samerhand die juk van hierdie gesag af to skud en die mons in sy vryheid to herstel.
, Die bevrydingsvoldtog, so gaan Da,vidson voort, het met die Horvorming en die Italiaanse Renai~sance begin. Laasgenoemde hot dio vryhoic;i van dio individuele gevoclens en emosies geois; eors genocmde, vryheid va~ die individuelo redo. Hier moot ons helaas mot Davidson vcrskil. In ons hQofstuk oor die HeI'vorming 2) hct ons probeer aant90n dat die Hervorming in eerste instansio die
gewotensvryheid van die ge+.owigc wou .veroekor, t erwyl intellektuele vryheid corder die ideaal van die Humanisrne, en hoogstcns In ncwe produk van cUe I:Iervormlng i'las. Vol talre se Rasionalisme is dus die logiese ultvlooisol van die Humanismc, geenslns van die
1, Sien'Davidson: Rousseau and education according to nature, pp.4-S. . . I '
Hervorming nie. Die feit bly egter staan, dat terwyl die lvtiddel eeue die gesag in. die Openbaring Kestel net, die sestiende eeu enersyds die Re?-e, ano.ersyds di.e Na tuup. tot gesag opgewerp het. Die sel'rentiende-oeuso donkers, ~ldus Davidson, het dus in hul erfenis ui"t; die vorlede drie onversoende bogrippo, of stolle bo grippe, gevind - Openbaring, Rodo en Natuur. Terwyl gelowige donkers aan die Openbaringsgesag vasgehou het, het ander die voorkeur a~n 6f die natuur Qf die.rode gegee. Engelso denkers, soos B~con, H~bbes en Locke, het veral. die natuur tot gesagsbron gekies, end+e rede uit die natuur probeer verklaar. Rousseau het hulle gevolg en as' slagsprouk van die naturalisrno die lrroet: nTcrug na die natuur!tl aangehef.
Dit bring ons by die kardinalo boginsel van die naturalisme: die natuurreg. Die teorie van die natuurreg, vcrduidelik Barth, starn uit die leor van die Stoa, dat olke mensesiel In deel van die goddcli~e w~rel9.siel, en daarom a11e menso van. nature gelyk on dus ook vry - is. GolykhOid, en daarom vryhoid, is die wosen like trekko van die natuurreg. Met Hugo de Groot (15S3~1645) 1s die natuurreg uit die Stofsynse heidendom weer opgediep; Hobbes
(15SS-1679) en Locke (1632-1704) het dit tot die fundamentele begin?cl van hul staatsteoriee gemaak, met die gevolg dat die gees van die natuurreg in die sewentieI.1de eeu sterkel" 'tvas as die teokratiese idee in die Middolecue, en in die agtiende eeu selfs all~enhe9rsond geword het in die stryd teen die absolutis tiese staat, 1).
Aan Davidson s9 helder ontled~~g van hierdie staatsteoriee van Ho"/?bes en Locke.., waarin hy bo.~lle "t;wyfel bewys dat hulle,ten spyte.van die feit dat hullo die gesag van God in. die staat nog erken, tog die mens tot bron van die burgerregte verhef en dus die deur vir die leer vaI.1 die vqlksoe't..rereini tei t oopgostel het, . ontleen ons net die samevatting. Toe Rousseau begin skrywe hot,
s@ Davidson, was d~e idee van Hobbes, Locke, Montesquieu en Morelly in die lug. The chief of these not10ns were: (1) a
11 •
state of Nature, as manls original condition, - a state conceived sometimes as one of goodness, peaQe, freedom, equality and happi ness, ~ometimes as one of o~dness, war, slavery, inequality, and misery; (2) a law of ~atu~e,+ndepepdent of all human enactment, and yet binding upon all men; (3) a social contract, voluntarily and consciously made, as the basls of justification for civil society and authority, - a contract by which men united for the protection of rights, and the ~nforcement of laws which had eXisted already in the state of Nature; (4) false inequality among men, as due to privat~ property, or the ujtsurpation by some of what, by natural rignt, belonged to all, (5) a peaceful, untroubled,
I'
unenterprising, unstruggling existence as the normal f/om of human lifeH • Uit hierdie idee word ons in besonder deur twee get ref: (l) "the ever-increasing importance assigned to Nature,
wil'~ and. the ever-growing tendency to ijtdentify the divine will"its laws, and to regard Reason as the expression of these; (2) the growing tendency to look upon man as the originator of laws and the founder of tnstitutions; as, therefore, their master and not their slavell 1). In die poging om Openbaring, Natuur en Rode as bronne van gcsag vir die mens se handelinge, met mekaar te versoen, is die.klem meer en meer van die Qpenbaring na die natuur ver
skuiwe.. Di.e. gevolge hiervan was verreikend:. in die sedelike lewe, In gedwce navolging van die eie natuur. ilf plaas van selfvorloening in die najaging van In verhewener ideaal; in die 't'ITetenskap, dalence belangstelling in teologie en .metafisika teenoor bloei van die
natuu~etenskappe en wyer to~pa.ssing van. die natuurwetenskaplike metode; in die openbare lewe, tanende invloedvan kerk en gods diens., en toenemende sekularisering. Die vervanging van d1-e god
dolike Openbaringsgesag dour die gesag van die mens se .eie na tuur
-1. Davidson: Rousseau, pp.21-2. 311.
- hoewel voorlopig nog met sy rede vereensehvig - het die 't-reg voorberei vir die revolusione~e ehaos.
Voeg by hierdie teoriee van na~uurreg en sD.sial.e verdrag en die verheerliking van die natuur-gesag nou die praktiese mis stande in kerk en staat en maatskappYI en ons het die kOllstellasie waarin Rousseau met In depde faktor, - sy eie karal~tor on tempera ment toegetree het~" Hy was die.eerste eksemplaar van In nuwe tipe mens: the subjective, sensuous, sentim.ental, dalliant, querulous
U
individualist ll l)! Die grondtrek van sy karakter,
sa
Davidson,was spontaneftoit; sy hole lowe was In ~oging om vry en onbelem merd. ui ting aan h+erdie ne.iging te gee - In. ge jaag na self-sa
tis-I!
facti(;m, and that, too of a purely sensuous, not to say sensual, sort"; hy ~as nutterly incapable of submitting to any restraint, regulation, continuous occupation, or duty, however sac:rcd". Van p1ig en sede+.ike dissiplino het hy ggen benul gehad nie. Inteen deel hy het vas geglo dat "all the ovils which afflict humanity (were) due to :restraints place~ upon spontaneity or attempts to discipline itt!, Die hoofdoel van sy i,.rcrke was II to show how men may bemad~ happy and contented, without being obliged to become moralll • Wat moer is, Rousseau het sy foute geken - maar h.y was
trots op hulle 2). Parker noem hom U" the best example of the type" of character which, since his day, has come to be kno'll>Tn as the
lartistic temperamontlt!
3).
Rousseau was indordaad die tipe van die natuurmens, die boskaafde barbaa:r, die ongelowige by wie twee magtige hartstogte die enigste d:ryfvere tot handeling was: die liefde virsy onbeteuelde vryhoid, en haat teen al1e gesag i'Fa t droig om hom van sy vryheid te berows.Dio glo9dvolle skrif'te van hiordie man vorm dio vornaamsto f'ormulering van dj,e nuwe fi.1o~of'io: die N..'"t turalisme. Geon her vormer was ooit meer radikaal-herostraties nio. Hy ois niks mindol
1, Davidson: Ro~sseau, p.4, vootnoot. 2. Davidson: Rousseau, pp.71-6.
---~ ....
as die vernie.tiging vap die beskawing en In terugkeer na die lIonbedorwe" natuur nie. Elkeen van sy bekendste geskrifte is
In aanval.op In sosialeinstelling: sy twee prysopstelle lE~
die byl aan die wortel van die maatskaplike stelsel van Europa; sy IIContrat Socialll aan die van die staatstelsel; sy IINouvelle
HeloIse" ondermyn die .sedelike grondslag van die gesinslewe, en
;;.
sy uEmil~1I "uproots. whatever is traditional in education and re:J-igion. Thus he attacks the four card~nal institutions of civilization - the family, civil SOCiety, the state, and the Church - together with the school, which is the means of con serving themll 1). Hierdie goskrifte van Rousseau was dan ook
die vonk in die kruitvat wat die ontploffing van die Franse Re volusie veroorsa~k het.
Dit is dus vals om dio oorsaak par excellence van die Re volusie.- en dus van die Naturalismc - in dio praktiese misstande te sook. Dis nog valsor.om die skuld van ~ie Revolusie aan die Horvorming too to dig 2). Dio Naturalismo, die wysbogeorte van 4ie revolusie, is die logioso voortsotting van die hoidenso leer van. die natuurreg, op die moderne hOidon, die natuurmens, toege pas.
(c) Dio Filosofie van die Naturalisme.
Reeds uit sy oorspronge blyk dus dat die Naturalismo In geestesrigting ..is wa t ui t oio beginsol lowe. By grondstelling is die toorie van dio natuurrog, wat dio hipoteso van dio vryheid, gelykheid en brooderskap van aIle mense as aksioma aanvaar. Dis die filosofie van 4io nna~uurlikoll vryhoid in opstand. toen die geoponbaarde gesag. Dit vorm dio hoogtopunt van die rea~sie
v§l.n die antroposontrioso, outonome individualismo van die natuur mens teen oie teosontriese gosagsfilosofiO on gcsagsinstellings.
I
1. Harris ~ W~ T. :. Voorwoord tot Payne: Roussoau f s Emile, P. viii.
2. Groen van Prinstoror noom voorbooldo: Ongoloof on Revolutie
pp.l07-9, 123-7.
313
In hierdie reaksie is egter aIle gosag vir gesagsmisbruik aan gesien, en aIle regering vir absolutisme, met die gevolg dat dit
in In verset,teen aIle objektiewe gesag ontaard het. Die soe wereiniteit van God moeS,wyk voor die soewereiniteit van die mens; die regte van God voor die regte van die mens; die posl tiewe Christendom voor die natuu~like godsdiens; die histories gcwordene v90r die oorspron~lik+-gegewene; die leerstuk van die na tuul'like verdowenheid is vervang deur die optimistiese geloof in die natuurlike goedheid van die mens •. Die Naturalisme is inderdaad ~ie ongeloof in stelselmatige vorm. Laat ons die leeI stellinge van die Naturalisme ten opslgto van vryheid en gesag op die gebied eerstens van die maatskappy en tweedens van die staatslccr nagaan,
om
derdens te sien hoe dit met hul mensbe sk9ulngverband bou.(c.i.) Maatskappyleer.
In die maatskappyleer van die Naturalismc lei die begin scI van soewereiniteit van die individu tot sosiale atomisme. "Die mens is vry geboro, en tog is hy orals in boeie". Met hier die ""voorde open Rousseau sy nContrat Social". AIle maatskaplike
instollings - gosin, maatskappy, staat on kerk - is soveel ketti~g8
wat die individu in sy vryheid belemmel'. Die redmiddel is omver 1verping van alles wat die mens van sy vryheid berowe - gewoonte, tradisie, misbruik, onreg, - sloping van aIle gesag en terugkeer tot die vryhcid van die natuurtoestand.
So fel veroordeel Rousseau die bed.orwe maatskappy, en so sterk verheerlik hy die ongebondonheid van die natuurstaat in sy prysopstel oor die oorsprong van die maatskaplikc ongelykheid, c;lat Voltaire hlerdl0 Jr,ommentaar maak: As In mens jou boek lecs
,
"
.voel jy In drang om daar en dan.hando~vler-voete te bogin loop 1). Geon treffender bewys ls nodig vlr dle felt. dat Rousseau se
1. ,\!ol talrc. Aangehaal deur He.rrls, Voor'\'lQord tot Payne: Rouss eau IS
unatuurmensl1 nlks meer ls as dle dlerllke barbaar nle. Dle natuur mens +s ln homself kompleet, selfgenoegsaam, onafhankllk - hy het nlks vanander nodlg nle
1).
So mlsken Rousseau dle waarde van maatskapllkf? ontwlkkellng, die.vrug van tegnlek, wetenskap, kul tuur, stryd, organlsasle, werkverdellng, samewerklng, beheer, leldlng en gesag. Dlt ~11es ls vlr hom agterultgang en verval ult dle ldeale natuurstaat lnstede van vord~rlng en voorultgang.m Tog ls sy standpunt volkome konsekwent. As God en aIle godde11kegesag deur dle onge100f weggeredeneer ls, bly slegs mens1ike gesag oor - wat In umensonterende mlsbrulk" ls. Ook dle moet gesloop word; dan .1s aIle mense vry en ge1yk. T~effend ls Groen se ontledlng: Staat on Maatskapplj v~llen ulteen; en ls eon beglnsel van ontblndlng, dat nlet ophoudt, cer de verdeellng op gefso1eerd~ menschen afst~lt, op oen11ngen, op ondeolbaron, op lndlvldul s; een r€.:volutlo-torlll, waarln haar alverwoestond
karaktornafef ultgedrukt lsI! 2). So het dle antropologlese ato mlstlek van dle Naturallsmo sy lndlvlduallstlese wcreld geslen, so Kuyper. Alles het langs mekaar ge10, soos 'n hoop aangerolde kllppe: God naas sy skepplng, lndlvldu naas lndlvldu, gevoel naas
dle vorstand, en dle verstand naas dle wl1. Ult al wolke 10S80
II
stukken.alsnu de mensch, bllnd voor allo bl010glsch en historlsch verpe.nd, door zljn donken eerGt 't heolal zou vormen; ze door convontle en contract aanoenblndend, ze saamkrammend door zljn redo en zo saamlljmend door It sentlment 3). Ondergrmving van die goddellke gosag on orde, wat dl0 maatskapllke lowe deur sy lnstclllngs tot In organlese gchoclsaamblnd, ls In l'ITe.anslnnlge verbrokkcllng van t n me.gtlgo. kUnSl'TCrk tot In gaos van los kllppe)
sand en puln. Dle beloofde vryheld gaan ln ontwr1iStlng en e.nar glsme onder.
,
1, Slen Rousseau: Eml1e (Everyman's), p.5.
2. Groen van Prlnsterer: Ongcloof en Revolutle, p.140.
(c.ii) Staatsleer.
~ieselfde geld op die gebied van die staatsleer. Die gehalte leer van die goddellke reg van konings" 'tiord verwerp, en aIle
"
heil van die leer van die volksoewereiniteit verwag. Sodra die historiesestaat ontbind is blyk ogter dat selfs vir dio revolu sionero staat ook gesag en reg on ongelykheid nodig is! Daarom word 111n ele staatsgcsag geknutsel na die rescp van die Contrat
Social" 1).
Die leer van die maatskaplike verdragll
, soos dour Rousseau II
gevisualiseer, komhierop neer: Dio bron van die gcsag van die politieke owcrhcid, wat volgens histories-Christelike opvatting in die wil van God gesotel is, wat deur bonatuurlike Openbaring aan die gesagsdraers.bekendgemaak word, word op die individuele wil en rede van die verskeidenheid van onderdane oorgedra. Hier die vrye, gelyko individue van die natuurtoestand kom vrywillig bymekaar en sock In regoringsvorm wat almal bcskerm, maar waardeur elkeen desnietcmin sy vryheid ongeskonde sal kan bohou en net
homself sal gehoorsaam. Rousseau so oplossing yir hierdie vraag stuk is die vorming van ':n maatskaplike verdrag. Elke individu plaas sy persoon en al sy kragte onder die oPgerste beskikking van di e algeI)1ene wil, di e vo lksl'Til. Hy gee dus sy lndi viduole vryheid prys, en ontvnng in ruil daarvoor sosiale vryheid, d.w.s. vryhQid in onderwerping at;ln <He wette "lrTa t deur die gesamentlike wil v~n almal opge~tel is •. ~lkc wil is dus vry insovcrre dit deel. vorm van die volkswil, "Tat deur cLie moerderheidstem bepaal 't<Tord. Terwyl elke individu vroocr soewerein in sy eie regte was, is die gemeenskap as In geheel nou die enigste soewerein. Die owerhcid besi t dus goen gcsag behe.lwe wa t deur die volk aan hom oorgetl"ra is nie. As die owerheid dus die gesag misbruik en die volk I'Til d't<Ting, dan is die kontrak verbreek, en die volk is weer vry om na dic natuurstaat terug te keer, vry van aIle gesag, maar
I
ook vry om In nuwe kontrak aan te gaan. Hierin~ merk Davidson oPa het ons ~eteen die voorwaardes en die regverdiging vir In revolusie l).
(c.Iii) Mensbeskouing~
Voordat ons die gesag en yryheid van die naturalistiesestaats. leer aan die soeklig onderwerp, Wil ons egter eers nagaan hoe die Naturalisme hom die ideale mens voorstel" en in hoeverre die
maatekappy - en staatsleer deur die mensbeskouing bepaal word. uTerug na die Natuur!1I roep Rousseau die mens too. Watter natuur bedocl hy? As hy self die vraag beantwoord~ praat hy van ons n:t:le:t;ural tendencies II, waaronder hy by name ons gewaarwordinge
en gevoelens van lus,en onlus, tesame met ona oordele wat daardcur gevorm \..rord~ inaluit, en so dan: l!these tendencies •..•• are what
call Naturel! 2). Harris,kom ook tot die gevolgtrekking dat wat Rousseau, on?-er natuur verataan, betoken nphyaical nature as
opposed to man - •... matter and brute force; ..•• the untamed animal appetites that hold away in h\lman beings when not guided by moral or religious principleslt
3).
Rousseau idealiaeer diebeeld Van ~~e natuurmens wat in die woude ronddwaal, sonder werk of plig, taal of tUiste, haat of trots, sonder behoefte aan sy
•
mcdemens, sonder, en1gc band '!..qat' hom bind, sonder kommer of sorg, ambisie of stryd,sonder sclfs om te din¥: - want the state of
II
rcflection is a state cOJ;1trary to Nature, and the man who thinks is a deproved anime.l l1
1+).
.In h:tcrdie primi tiewc eenvoud, saligeonkunde en ambisielo8c bestaan van di? edele barbaar"
II ' was die
mens vry en gelyk, sterk en gelukkig - en van nature vricndelik en goeo.•
Hierdie idcale barbaredom, se Davidson, is hoofsaaklik die
1. Davidson: Rousseau, _p.gS.
2, Rousseau Emile, p.5. ,
3.. Harris,\-1. T., Voorwoord tot Payne : RO\l88Qau I s Emile, p. viii.
4
Rousseau: Wat is die oorsprong van ongelykheid onder mense, .• ? Aangehaal deur Davidson Rousseau, p.S3.vrug van Ro~sseau se eie verbeelding. His ideal savage is simply
\I
himself" 1 ).. Dis sy eiE;l karakter en temperament, sy eie harts togtelike bandeloosheid, sy eie Bubjekth/isme, wat hy in die ideale natuurmens projekteer. Among all writers of influence
II
there is. hardly. one \:lhose personality, that is, whose feelings, emotions, ~nd tastes, enter for so much into his writings, as Rousseau's. ~e is, •..•. ino.eed, the apostle of subjectivism" 2)~
As ons nou .Davidson se beokrywing vanRousse~u se lewe, tempe rament. en kare.kter 3) in gedagte roep, dan moot ons met hom saam stem dat Rousseau diO B.l.lerlaasto mens is ,de se teuellose los bandighoid en afsku van aIle gobondenheid ons as 'n toonbeeld van die ideale gesindheid teenoor vryheid en gesag in die algemeen kan neem. En tog. is dit die ideale mens ll wat Rousseau aan ons
II
voorhou in sy ideale maatskappy en sy ideale staat.
Locke het reeds verkcndig dat die kontrak met die staatshoof t e eniKe tyd deur die volltswil nictig vorklaar, en die h::)Qf ont troon mag word. So het die opvatting reods bcstaan that men,
II
instead of being the creature(,? and slaves of institutions, are thoi:::' creators and masters .•.• Thus, man. and his desires became the ultimate end to which institutions ••• are but means". Dan gaan Davidson voort: It required but one unguarded step to pass
II
from this to the notion that institutions are mere arrangements for enabl~ng each individual man to give free play to his natural impulses - his anim~l spontaneity - without foar of being inter rupted or disturl?ed. Rousseau took t~is stapH. Sy hele natura listiese teoric- staats-, maatskappy- en opvoedingsleer - is In poging OI:r1 die vraag te beantwoord: Hoe kan die mens se spontanei teit on vryheld, waarin sy geluk. bestaan, onbelemmerd uiting vind onde.r maatskapliko ins.te.llings wat .' n am.TOl, maar tog in bepaalde omstandighede In noodsaco.klike em1el, is? In werklikheid, se
I, Davidson 2. Davidson
3.
Dav:1.doon Rousseau, Rousseau, Rousseau,p.99,
voetnoot. p.l. .Hfstt.II-III, veral
PP.71-6.
Sien bo , p ·312.---DaYidson, hethy die v~aag nog e~ger gestel: Hoe mQet die maat sJrappy ingerig \-,ees sodat. ek & vryheidsdre.ng ten volle kan ui t lelve'? I} Rouss eau se idea+.e maatskappy en sy ideale staat 'V,ord dus direk deur.sy siening van die ideale mens - die edele bar
11
baarll
- bepaal; en die is 'i:?y eie subjektiwistiese, bandelose self,
wat hoogenaamd geen.bande vir sy natuur kon.duld, en hoegenaamd geen sin gehad het vir die waarde van stryd, dissipline en morele oorwinning nie - hetsy in sy persoonliJ;te lowe, hetsy in die kul turolo ontwi~koling van dio gemeonskap.
(d) . Kritick.
(d. i.) Valse Antropologioso Beginsel.
Rousseau so Naturalismo gaan Van In valse antropologiese boginsel ui
t,
d~o onbowoso hipotoso, ''ITa t deur Skrif on orvaring geloen ''lTord, nl. dat die mens van natur~ good ll is, terwyl dieII
Christe~dom in sy sonnebogrip dio groot beginsol uitsprook, dat in ons vorwocsto natuur die eweboeld van. God nic gosion word, ton sy dit dour Christue horstol ,,,ord nie 2}. Hior kom ons dus v~~r
dio kornvraag to etaan: wat 1.e dio mens like natuur? Mot onigo wysiginge noem ons hier oor wat one eldors 3} oor dio onderworp geS'krywe het: uErnstig-donkende opvoodors was nog al tyd, saam mot Paulus, beWUf:? van die stryd wat daar in ons binnostq wood tussen die I wot van die gooie en . dio wet van. die kwaad'. Maar Rousseau sluit hardnokkig sy 00 vir ~e wot van dio kwaad.. Sonde ie ~n bogrip wat hy nie wil orkon nie. Die eondo ivord deur hom oonvoudig goodgopraat orpd.a.t dit dool van die mens SO natuur is. Saam met die Engelse 9Pvoe~undige., Spe~cor Leeson, glo die Christon: I Sin is sub;-human,_ indeed sub-animal. as ,,,oIl, for the
animalsa~e innocent and hUman sinnors are not. In this sense ..• s.1n is •.•• a monstor, an uttor distortion, contrary to tho truo natur~ of man l 4). Die wceonliko in die mons like natuur is nie
1, Davidson : Roussoau~ p.79.
2, Kuyper: Do ,Nuts" -beweglng, p.47.
3,.
Die Ondorwys~lad, Januarie, 1951, pp.22-3.4- Bien Spenc~r Loeson : Chr:tstian Educationll, pp.9-13.
11
die so~~ige nie. Vir Ou~-Israel was dit dat die mens na die b.eeld. van God geskape 1.s. Vir Plato en Aristoteles, heidene, was ~~ar innerlike verwantskap tussen die goeie in die mens en die noogste ..Goed: God. Vir die Stolsyn was die mens in harmonie met sy eie natuur as sy lewe deur d~e hoogste prinsiep, nl. die goddelike element in hom, Qepaal is~ Christus het ons geleer dat ~ns kinders van God is, wat ,Abba Vader' kan roep~ Waterink, die Nederlandse Gereformeerde opvoedkundige, so die mena vind sy.ware wese in die vrymaking deur Christus. Butler, In Engolse opvoeder, sA:
,
The moral law is written on our hearts, and in actiye obedience to it consists our true nature, our froedom and our highest good ill• In Filosofie wat die mens van nature goedll
II
noem en die gruwelikheid van die sonde misken, is niks anders nie ~s die lewensbeskou;ling van die onwedergebore natuurlike mens.
(d.i~) Valse Sosiologiese Beginsel.
Die N~tur~lisme gaan tweedens ook van In valse sosiologiesc beginsel ui t, nl. die fiksie van 1n idealo n~tuurtoestand 1). Om
die. vryheid van die ind.ividu met die gcsag ve.n die gemeenakap te ver.soen, e.ldus Davldson, gaan RO\lsseau van die kontensie ui t
"that all the relations of the individual to society ought, ~
every moment, to be sueh as would result from a free contract entered into by persons all onjoying the same natural rights, all free and equal, on the understanding that all these rights
should be Il!alntained, and that all the contractants should remain free and eq~al under the contract 2). Maar dis In valse premisse.
8.0 'n natuur'staat ls. In blote vcrdigsel. Sonder enige ge meeDskapsband is soln ecnloper eerstens goen'volwaardlge mens nie, is hy t'\'Toodens ook nie vry gebore nie, want vryhoid sonder
'n sosiale orda is In woord sonder hetel,-onis; en kan hy derdtms
1. Payne ~ Voor1'lToord tot sy Rousseau 1 s Emile", p.xix.
geen regte he,nle, want regte veronderstel pllgte teenoor 'n geme enskap 1). Vryheld en, gelykheld ls nle dle voo,rwaard,?s vlr 80s1ale voorultgang nle, maar dle hoogste gevolge daarvan; hul staan dUI;l nle aan dle begln van dle proses nle, maar aan dle elnde 2).
Ook diegesagsbeskoulng van dle naturallstlese gemeenskap ls radlkaal vals. It teaches men to regard soclal retralnts
II
and lnstitutlons as somethlng artlflclal and conventlonal, whlch l t l s their duty to cast aslde, whenever they can, ln favor of savage.freedomll
• Dle bohoefte aan Goslale orde word teosln~lg
erken - . II not as a moans of moral tralnlng ln con,sclous solf control, whlch ls true froedom, but as a contrlvanco for con servlng anlmal spontanolty and caprlco l1
3).
(d.lll) Valso Staatkundlgo Boglnsol.
Ook dl0 naturallstlcso staatsloor berus op In valso staat kundlge begins91: dl0 Ie or van dl0 Volksoowerolnltolt. Hlordle
toorl0 ls ult vorsot teon dl0 loor van dle ugoddellko reg van konings ll
. goboro om die vryheld van dio onderd.a.an toon dio abso
lutlsms van dl0 oworheid to bovol1lg. Boldo ls c'Jtor valSe Nog dl0 konlng neg dl0 vo~k boslt,lnhoronto gosag. Alloon dl0 Oal ylnls.tloso bolydonls van dle vQlstroktc;; sooworolnl tol t van God vorskaf In gcsagsleer wat dl0 vryl1eld va:n dio ondordaan waarborg. Ult hlordl0 belydenls vlool lmmors voort, ,aldu8 Kuypor, ndat allo gosag on mag op aardo x:t1e lnhor9~t ls x:t1ci, maar opgolC, sodat daar van naturo neg by dle,vors neg by' dl0 volk van soe\vcrclx:tltclt
sprako kan woos. Sooworeln ls alleon God almagtlg solf; allo ~):,opso~o, of hullo, nou ln die koninklike palois of in dio bodo
l~arshut goboro is, ag Hy, by Homsolf vorgoleko, as nlks. Gosag van oen skopsol oor In ander ontstaan oers deurdat God dlt vcr loen, nl0 om dit af te staan nie, maar om dlt to laat gcbrulk tot 1. Slon Davldson :: Rouasea1;t, p.S9.
2. Davidson: ibid., p.95.
3.
Davidson: lbld., pp.95-6.sy eel". Hy is dus vl'ymagtig. en gee daardie gesag aan wie Hy \.vil ••• Die. vrae.g is nie of di t die volk self is of In koning wat regeer nie, mae.r of beide, indien hulle regeer, dit doen kragtens Hom". Beide bly aan God verantwoordelik. Hiermee is In afdoende 001" deel gevel nie aIleen. 001" die volksoewereiniteit in die sin van die naturaliste nie, - asof clke mens as mens aanspraak op In deel van die politieke gcsag in ~io staat sou he - maar ook 001" die leer van die goddelike reg v~n konings" - asof vorste tot
II
In ho~r soort we8e sou behoQrt 1). Hiermee ls die vryheid van die burger gowaarborg teen vorste~anbldding en staatsoppermag. Dle Qo!).tre.t Social darentecJ.), hoevlel di t onder In vryheids vlagseil, vernietig aIle burgervryheid: die burger word slel en ligg~am etendom van die staat; die reg van dio.owerheid verval; die volksverteonwoordiging word In karikatuur - In ander vorm van slawerny, vryheid word die ~fskuwelike despotisme van die meerderheld 001" die minderheid - die tirannie van die helfte
/I
pl.us ?on", soos Kuyper dit uitdruk 2); die familieband \.vord gc s~aak: die kinders behoort aan die. staat v09rdat hulle aan hul ouers behoort; die godsdiens word verniotig. So som Groen van Prinsterer die ~wingQlandy wat onder die dekmantel van vryheid gepleeg word op. Dis IIvolledige vryheid, behoudens vollco.ige slawernyll! In die skerpste taal trek hy die konsekwensie van die naturalistiese verwerping van die goddelike gesag. nAlleen door zich tegen God tc vcrzetten, aIleen door God te vcrzE,tken, aIleen .door a~s Go~ en in de plaats van God te willen ~n, aIleen
door den \iensch om, ware het mogeJijk, God vernietigd to zien,. bUjft men, eenmaal op den revolutionairen bodem eener stclsel rna tigo goddelooshcid geraakt, aan21.~n eigon beginsel Jell aan
zichzelven, naar de inblazing van den vader del" leugenen, geJijk U3).
-1. Kuyper : Het Calvinisme ~ oorsprong en. 'tva/?rborg onzor consti tut.ion9.ele vr.i..jheden, :.pp.51-2. .
'2. K'l,lYPCr : Ons Program O.fet Bylagcn), p.90.
3. Groen van Prinstcrer : Ongeloof en RevolutiC, pp.l!j·3-5, en
Deur die goddelike oorsprong van die gesag te misken lei die Na turalisme .dus tot absolutisme.
Maar andersyds lei dit ook tot radikalisme!Rousgeau gee aan die onde.rdaIfe die reg om die kontrak met die owerheid te verbreek, maar vergeet, aldus Davidson 1), om.drie uiters belang rike .dinge te pepaal: (1). die presiese torme'van die verdrag. (2) ~ as 'nverbreking van die yerdrag beskou mag word, en
(3)
wie moet vasstel wanneer die verdrag geskend is. Die logiose govolgtrekking is dat enige groep onderdane te enige tyd vry is om die kontrak nietig to verklaar, vry om na hul oQrspronklike staat van barbaarso indlvidualismo terug to keor, vry om mokaar na h~rtolu8 dood to slaan, on vry om opnuut In vordrag aan to gaan. Dubbel vorderflik word hierdie leer in die goval van tn groep ondordanc wat nog nio die ryphoid beeit om volle selfbo paling te waardoor nie, en wat goleor word om allo noodsaakliko boporkinge op hul vryhoid as slawerny to boskou. Suid-Afrika se naturellovraagstuk,biod 'n voorboold wat die orne van hierdie waarskuwing van DaVidson treffond tuisbring. Hy bestempol Rousso~u 80 uCont!,at Socialll dan ook as die bybel van dio sosialisme
en anargiemo. Dioponhorstids dit met hom eons; hy toon nog verdor aan dat ook dio Liboralismo In geesteskind van die Franso Rovo lusio is, en dat voral die ontwikkoling van die Bolejewisme en die KommunisIDo bowys lowor van dio hollovaart van hiordio rovo lusion6re ~oorioH 2).
Die Naturalieme so opvatting van politioko gosag toon dat hullo nio onderskol het tussen dio gosagemisbruik deur absolu tistioeo koninge by dio grasio van God", on handhawing van'n aan
II
God ontlocndogcs!3-g dour In aan God verantwoordelikc owcrhoid nie. DaaroID hot hullo aIle goddolike owophoidsgosag verworp on die
gosag in die algcmono volkswil goplaas - met noodlottigo govolge:
, ,
1. 8ien Davidson : Rouss~au pp.9~-5.
2. Dioponhorst,P .A. : Naskrlf tot C'roen van Prinsterer Ongo loof en RevolutiO, pp.269, 297.
In erger abso:)...utisme E?nerf;3yds, radikalisme en anargisme ander syds. Hul opvatting van vryheid. het vir Europa naaa .9.1 die on heil oOk die .seen van poli tieke. vryheid gebring, maar, 80 se
Kuyper, <lit was 'n gestole vrug.. Hul het die Calvinistiese leer van die vryhede .van die mens, .'tV'at slegs aan die wortel ve.n die
soewereini tei t. yan God ontsprui t probeer oorent op die wilde starn van die Naturalistiese leer van die ~elfgenoegsaamheid van die mens, en dit verdraai tot die "regte van die mens" 1). So hot die vryhoid egter net In mantel gobly wat omgehang is. POli tioke vryheid ka~ nie standhou tensy dit deur die i~nerlike sede like vrymaklng van die me~s gostoun word nie. Dio vryhoidsboom van die Revolusie het sy vryheid gosoek in die: IINi Dieu, ni ma!tre! "; d.io Kruis leer: nAs die Seun julIe dan vrygemaak het, sal julIe waarlik vry wecs" 2).
(e)
E!1£i.
Rousseau '!.'Tas. dio vader van die agti ende-ceuse Na turalisme; want in hom.kom weer die hoidonse boginsel van dio natuurrog tot
volle bloei. Sy intorpretasie van sy eie louse IITorug na die Natuurll.is cgter soo.anig dat dit dourgaans van valso premisscs
~itgaan. In sy monsboskouing verkondig hy die polagiaanse Iocr
van dic natul,.1.rlikc goedhoid van die natuurmens, omde.t hy dio sondo misken. In sy maatskappyleer begin hy al dadolilc mot dio fiksie van' n natuurstaat van eenlopeno.c barbare,wat vry en gelyk cn good en gelukkig is. Hy misken die rol. van ontwikkc ling en vooruitgang in. die kultuurlewe van die mens. Hy ken
aan dic barbaar reeds vryhoid toe. Hy besef nio dat vryheid geen goskcnk aan onrypo menso kan woos nic,. maar In kosbal'e bcloning wat hul na moeisame stryd cl}. .~orele .oorwinning o9r~ kan vorworf. Die hoogstc vryheid is die vrymaking deur Christus. In sy staats leer word beido gesag on vryheid vernlctig omdat beide ult die
1. Kuyper: Het Calvlnismo, oorsprong en waarborg •• "Jpp.46,61. 2. 8ion Kuyper : Niet de Vrijheidsboom, maar het Kruls JPp.S-lO.
volksoe't1ereini tei t, dus ui t mensegesag, afgelei word. Slegs in die Calvinistiese leer van die soewereiniteit in eie kring 1) het ons In gesagsbeskouing.wc;i.t waarlik die vryheid van elke in dividu en elke gesagskring, veral teen staatsabsolutisme, ver sekel;', omda t bei<;le gesag en vryheid ui t God, die so ei.;ereine en vrye, afgelei is.
2. JEAN JACQUES ROUSSEAU (1712-177~). 2 (a) Inleiding •
.'B:ousseau se IIEmileli weerspieel beide die krag en die swak
heid van die naturalistlese fil080fie~ Netsoos sy Contrat
II
ll
Social" 'n verklaring van die regte van die mens was, so was
II
IIEmile tl fn verklaring van diellregte van di.e kindll 2). In
die
boek skilder hy die natuurlike opvoeding van die sondelose kind in die ideale natuur-omgewing. Dit was In gloedvolle omosionele reaksi.e teen aIle formalisme en onna tuur: in die kunsma tige J .
bui tensporige J holle etiket-lewe van d~e sosiale aristoltrasie;
+n hul onopregte seremoniele godsdiens; in die onderdrukking van die natuurlike drange, geyoolens en handelinge van kinders; on in die engc intellektualisme van die skool
3).
Rousseau as gevoclsmens, met sy indomitable spirit of liberty" 4), het ditII
allcs.as soveel knellende boeie, as geostelike dwang op die mens aangevoel. Vir hom het dtt gevoel asof die samelswing In same sweri~g teen ~ie vryheid Van die individu smee, en hy die natuur l~ke vryheid van die kind teen die boderf en korrupsie van die beska't:Ting moef;3 beske:rm 5) II Terug n~ die Natuur1 II J dic leuse van
sy bevrydingsveldtog, het daarom vir hom beteken: II Torug na die vryheid! II.
l~ sien· Kuyper: Souv9reiniteit in eigen kring, p.12.
2~ Duggan_ : A Student I s Textbook in the History of Educ~ ,p. 207.
3.
Sien Parker: Hist. of Modc:rn Elcm. Educ., pp.163-179.t Rousseau in In brief aan M. ,de Malesherbes, 1762. Aangehaal
deur Davidson: Rousseau, p.74.
5.
Davidson: Rousseau, pp.231, 237. 42( b) beskouin~ oor die kind 1 en die
Die sleutel tot Rousseau se opvatting van vryheid l~ in
sy radikaal-veranderde beskouing van die mens like natuur. "Every
thing is good as it comes from the hands of the Author of Nature;
but everything degenel'at~s in the hands of man" 2); so lui die
eerste sin in sy "Emile II. Ongetwyfeld het die ortodokse ,geloof
in die verdorwenheid van,die mens like natuur aanleiding gegee
tot ernstige 'ivanpraktyke. Alles wat natuurlik is, is gewantrou.
Human affections were evll. ••• Human senses were untrustworthy •••.
"
Human inclinations and instincts, springtng !rom,a nature de praved in its ess ence, vlOre to"Tard the evil and were to be era
dicated. Natural interests •••• were to be shunned in all educa
tional processes ll
3).
Hoe moeiliker vir die intellek, hoe onaangcnamer vir die gevoel, hoe doeltreffender vir die breking
van die wil - deElte beter was die opvoeding. Die lcind se natuur
moes omgevorm word tot In nuwe wese ivat die tradisionele manier van a,ink en doen en voel in die pIck van sy eie aangeneem het.
Met sy hele wese het Rousseau, met sy subjektiewe individu alisme, sy kunstcnaarstcmperament en SY,obsessic vir sinlike genot,
tcen,hierdie opyatting in opstand gekom. Die mens is van nature
goeo.; die le9r van die erfsonde is 'n fiksie. Verdorwenheid" i8
"
bloot diQ gcvolg van In verkeerde opvoeding in die korrupte ge
meenskap. "The first impulses of nature are all.,ays right; there
is no origina:). sin,in the human heart l the how and why of the
entrance of every vice can be traced
4).
Opvoeding moet nio 'nui troeiing of onderdrukking van d,io n& tuurlike, neigings on in
stinkte 'ivees nie, maar 'n ontwikk.eling daarvan. Di t moet die
beginsel volg of utilizing the i~npr urge towards growth of
II
organs and of faculties ll
5).
Opvooding is dus 'n proses van1. Sien bo ,pp. ").19-20. ,
~ Rousseau: Emile, (Payne),p.l~ AIle ander aanhalings uit
IIEmile ll is uit (He Everyman's-uitgawe. '
3••, Honroo": A Text-book in the Hist. of Educ., pp. 566-7.
4- Rousseau: Emile (Everyman's) p.56.
organiese groei van binne, nie van omvorming deur In gesag van bui te nie. , Roussc.8tU se nproclamation of the goepel of free de volopment marks the beginning of a new epooh in educational thought and practice •••• The gu~ding principle of this movement is the
principle of freedom .•• The educator, on this view1 is not the master of mind, but its servant. He helps from without a process, of growth which has its impulses from withinI and only succeeds
when he understands and respccts its laws l)! Daarom is dit die cerate pligvan die opvoeder, se Rousseau, om die kind te ken en,verstaan, om die kind in hom lief te he met oy besondere natuur; sy drang om vry en gelukkig te wees, die le",e tc geniet, te speel, te dink, te doen en te voel soos In kind' 2). We
n know nothing of childhood .•.. The wisest writers devote them selves to what a man ought to know, without asking what a child is capable of learning"
3).
Die oplossing wat Rousseau vir hierdie probleem bied is om di e le\ve van di e _.opvoedelingJ van sy geboorte tot sy vaderska~, in vyf groe1etadia in te deel, die besondepe aard van elke sta dium te probeer vasstql, en die besonderc behandeling wat by
elleeen pas 8.an te gee. Wanneer die opvoecler, behalwe met hierdic algemeno ontwikkelingstadia in die lewe van alle kinders, ook nog met die gesag en in besonder met die eie individuelo natuur van elke kind rekening hou, da-,1 is sy, opvocding waarlik In terug keer na die na tuur en na die vryheid van die kind.
In Rousseau se ,beskouing van die opvoedeling,yind ons dus twee nuwo clemente Nat ,sy bydrae, tot die vryh919- van die kind behel!?,: (1) omdat die mens van nature goed is, volg dit dat die
ta~k v~n die opvoeding moet wees om - ly~reg tecnoor die le9r van Locke - die kind sy natuurlike neiginga vry to laat ui't'.le'lle; (2) hier-die ontivikkoling van die natuur geskied nio 'in Ben deu,rlopende
1. Boyd: From Locke to Montessori, pp.50, 4S, 45. 2. Emile, pp.43, 54.
proses nie, maar I!through sharply defined periods which had little or no 90nnection '11>11 th each other11 1 )I en wat elk t n eie opvoeding
vereis.
Laat ons nou nagaan hoe Rousseau in elk van die stadia die doel, metode en tug 'Iran r?Y opvoeding sodanig wou inrig dat, del,lr die natuur te volg, die vryheid van die kind verseker sou weese 2(c) In die Doel.
( c. i. ) Algome.£ll.
Voordat ons die besonder.e stadia pespreek moet ons eers In paar algemcne doelstellings van Rousseau in o~nskou neem. Om gelukkig te wecs in die ~enot van die onbelemmerde vryheid van ons natuur=l-ikc neiginge - di t is volgens Rousseau cd:e r.:oogste ·ctoel wat die opvocding kan nastrewe. uWhen our natural tendencies have not been interfered with by human prejudicc and human in stitutions, the happiness alike of children and of men consists in the enjoymont of their Ilbertyll 2 ' ). Vryheid is die \'Taarborg van ons geluk; want wic vry is, is onafhanklik van alles en almal bui tekant homself. nThe:;-e is only one man 1vho gets his own 1-Jay he who can get it single-handed; therefore freedom, n~t power, is
the greatest good. That man is truly free who desires what he is able to perform, and doos what he desires. This is my fundamen
tal maxim. Apply it to childhood, and all the rules of education spring from itl!
3).
In hierdie laaste beginsel vind McCallis ter4)
the originality and power of the Emile. For the firstII
time a prl-nciple of freedom is enuncia:ted as the basiC 12rinciElE, of educationll. Die kind se vryheid, so betoog Rousseau verder, sal dus nooi t moer as In. !limper:f.ect libertyll 5) vlees nio I want
hy bly altyd swak en afhanklik van ander, altyd gebind deur la"1s\I
---,---
1. ~1o!1roe : : Text-book in the His t. of Educ. J p.560.
2. Emile,
p.49.
3•.
Emile, p.4g.4- :McCallister: The Growth of Freedom in Educ. J p. 237. Hy vcr taal 9gt9r opsetlik: ••• who desires only 't-Jhat he 1s able to perform". ' II
and oustoms 1\ 1)I en sy begeertes bly altyd groter as sy ver
moens. Om gelukkig te wees moet dus die ewewig herstel word; o_ns vermoens moet gesterk en ons begeertes ingekrimp word. True
II '
happiness oonsists in deorea~ing the differenoe between our de sires and our powers, in est~blishing a perfeo~ equilibrium be tween th(:l power and the will. Then .only, when all its foroes are employed; will the soul be at rest and man will find himse;f in hi,s, true po~it':1i.on II 2). Hierdie ideaal het die mens in sy natuur
s.:t;aat geken; maar <Us ,die verbeelding wat hom in die kultuursta~t
na steeds hoer dinge laat.strewo, wat hom deur hul onbereikbaar heid in die ongelukstort. Half knowledge and ~b.am wisdom set
II
us ~hinking about death and what lies beyond it; and they thus oreate the worst of,our ills 3). Dis dwaasheid om d~e.geluk in d;1e t,oekoms te soek, terwyl_ di tons in die hede toelag. Dis des te dwaser om kinders vir daardi,e veraf geluk vanl n vae ~oekoms v09r te berei ~erwyl ons_ weet dat II . of all ohildren who are born soaroely one half reaoh adole~o~noe~ and it is very li~ely your pupil will not liv,e to be a man. What is to be thought;tperefore; of that oruel eduoation whioh .saorifioes the present to an
unoertain futur~ that burdens ~ ohild with all sorts of restriotion( and, begi~s by making him miserable; in order to prepare him for some far-off happiness whioh he may never enjoy?1I4) Dis hierdiy strewe om. more, than mann 5) te wees" wat die mens swak en onge
1\
lu~ig maak. Ware geluk kan nOrens anders as in die natuurlike staat van die mens gevind word nie 6).Oh, manl live your own
\I
lifo and you will no longer be wretohed. Keep to your appointed plaoe in the order of nature and no.:thing oan tear you from it ••• Ypur freedom and.your power extend as far and no furth9rthan your natural strength; anything more is but slavery, deoe1t, and
a I _ l . Emile, p!4~. 2, Emile, p.4 •
4;
Emile, p, 46. ' Emile, pp.4~-3. Emilel P.4-5.t:
Emile, p.51.trickery" 1). W'aarom moet die kind se le'l.'>Te versuur w'ord to
11
coprect his evil tendencies ll ? 2). Die Jeug moet In tyd van
nharmless mirth" 2) weese IILove childhood" indulge in its
;15 rieQ.r...res, .
sports,Aits delightful instincts ••• As soon as they are aware of the joy of life" let them rejoice in it" so that whenever God calls them they may not die without having tasted the joy of life II 2).
D!t is cLan cUe soort etiese vryheid wat vir die kind geluk. moet bring: In 10uter negering van die hoer geestelike waardes" en Tn uitlewing van die s~nnelike genotsug terwille van In
suiwer hedonistieso geluk. Dft is ook die 800rt gel~k wat vir die kind sedelike vryheid moet br+ngJ AIle strewe na Tn Godge rigte lewe is slav-rerny en bedrog - In hersenskim. Om te lewe soos die dier, tevrodo met sy dierlilte natuur en ~Tillekeur" son der hoer aspirasies, sondor In behoefto aan sedolike <;lissipline en vcrvolmaking~. ~s dieuiteindelike doel van die lowe. Rousseau , se teorie is tn aanpassing van dio hoero aan die laero; In neer haling van ,dio geestelike waardes tot die slyk van die sinnelike plesier soaa..t die. IInatuurlikell mens nie in sy gomoedsvrede en vryheid gesteur mag word o.eur die tweespalt tussen sY.ideale en
sy vermoons nic. Karaktervorming het geen waar<;le nio; al sou In kind die ~de18te geeetelike eienskappe bosit, - as hy te ster we kom voord.at hy a.ie lewe goniet het, dan was sy lewe, In mis J.uld~ingl Davidson slui t sy ,oordeel oor hierdie benede-mensliko" indiviclualistiese opvoeding af met die woorde: It would hardly
11
be possiblo to form. a more pitiful ,conception of human lifo and education than this. There is not a moral or noble trait in i t,n, Duisende onnadenkcnde on sontimontole o~crs en opvooders het hul 10 dOur Rousseau se siren song of mock-prophetic unctionll laat
11
mislci. And hence it has come to pass that the old maxim: Train
II
up a child in the we'/! t:l:19t he sh auld go~ haa been replaced by this other:
..._ _ _ _"'""'-_~_~_~_~______•___.~._~,,_.~.____• --'_~.____•.~~·~_ _~.__L_._.~'~_._ _ _ _ __ 1. Emile, p.47.
See that the child have a good time lll
i).
Ewe verwerplik asI
die inhoud v!:l..n Rousseau se vryheidsopvatting 1s oO.k die tegniese formulering van die vryheidsbeginsel~ naamlik dat .aIleen hy vry ls wat slegs die dinge1:eg'E"er wat hy
2.!l
doen~ en wat doen wat hy 1;>egeer 2'). Die bewoording slui t vryheid vir die Christen uit~ want sy hoogste begeerte is na die dinge wat bokant mensl~ke1
vermoe verhewe is. Dit sluit SL'efs die ge't"one ambisicusc lecr ling uit~ wat hoor mik as 't...at hy kan skict. Dit gee aan die ge maksugtige die allcenreg op vryheid.
Dicselfdc selfsugtige~ gemaksugtige verwerping van hoor waardes yind ons in die verhouding van die individu tot die ge meenskap. Vir Rousseau is daar In onoorbrugbare kloof tU8sen die mens en die burger, die natuur en die kultuur.· IlHarmony be eome8 imp08sible~ Forced to combat either nature or 80ciety~ you must make your choice between the man and the citizen, you cannot train bothl1
3).
By die keuse is dit weer die natuurlike gevoelens wat die deurslag moet gee - die hoer waardes moet aan die laere opgcoffer word. IIHe who would preserve the supremaQY of natural feelings. in soeial life knows not what he asks. Ever at war with himself, hesitating between his wishe8 and his duties, he. wilJ. be nei thor a man nor a citizenII4).
TheII natural man
lives for hims Clf; he i~ the unit I the ,,,hole, dependent only on
himself and on his like. The citizen is but the n~mer!:l..tor of a fraction, whose val~e depends on its denominator; .•.• that is,
on the commu~ityll
5).
Om die spanning tussen sosia~e pligsge voel en individualist~e8e 8clfuitlewing te verhoed, verheerlik Rousseau laasgenoemde. Om te ~ i8 die belangrikste van aIle beroepc6.).
Lewe beteken egter nie net asemhaal of In hoo1. Davidson : Rousseau, pp~ 119-120 •.
2. Emile,
p.45.
Sien ook McCallister: The Growth of Freedom in Educ., p.237.3'1 Emi1 e I p ~ 7 •
4-
EmiIe, P. g •5.. Emi IeI p.
7 •
6
Kmile,p.9.
Rousseau verwar hier burgerskap met ber-oep. Sien Davidson : Rousse~u, p.103. voetnoot.ouderdom bereik ni.e, maar oPl 'n keen sense of living" 1) te h&~
II
Binne die ge~eenskap is helaas geen vryhied vir die individu moontlik nie. Our customs consist in control; constraint, com
n
pulsion. CiviJized man is born and dies a slave. The infant is pound UP in swaddling clothe.s; the corpse is nailed down in his
coffin. All ~is life long man is imprisoned by our institutio~s"l).
T.eneinde sosiale dwang te ontvlug word sosiale vryheid in kuns m.atigeiyl.solasie gesoek. Emile word ui t die korrupte stadslewe na In natuurlike landelike omgewing ve.rwyder - tot tyd en wyl ~y
tn ster~ weerstand opgebou het en as maatskaplike horvormer te ruggeplaa$ kan word. So'n vryhe1d in isolasie is egter hoogs onbe vredigend.• Dis In miskenning van die social freedom which arises
n
from social responsibility" 2).
In beide die etiese en die sosiale opvoeding van die kind s.oek. Rousseau dus d.ie vryheid in fn negatlewe pros,es van afwering van al~p invloede. wat ~ie vrye ontvouing van die natuurlike nei-, ginge aan bande kan
Ie.
Hoe dieselfde beginsel ook op die intel lektuele en die fisiese ontplooiing toegepas ~ord, salons nou in die bespreking van die betrokke groeistadia sien.(c.ii) Klein~n~rJare.
Die eerste twee periodes (0-5 Jare, en 5-12 jaar) is die tyd perk van onbelemmerde groei en ontwikkeling van die liggaam ~n . die sintuie. Al die ander vermocns n sluimer nog: die yerstand,'
II
die geheue
3.),
die gewc:tc, die besef van sedelikheid4),
en die hartstogte wat die sosiale instinlc .opwek 5). Daar is dus twaalfa.
volle jare beskikbaar vir vrye liggamlike en sintuiglike groei. A
R~usseau lewer In 09rtuigende pleidooi vir die fisiese. vryheid van die suigling (0-5 ja~r): vryheid om te beweeg, veral bevry ding uitdie cruel bondage II van die onsinninge en onnatuurlike
11
1, Emile, p.lO. .
2, Hissong: The Activity Movement; p.lOl.
3.,
Emile, pp.71,.7 2 •f.j. Emile, p.34.
gewoonte van inbakering; en vir gekontroleerde vryneid om sy sintuie te oefen, nuwe dinge te sien en te hanteer 1):, die regte aanpassing te vind by dinge wat gewoonlik vrees by kinders opwek, soos die donker, padda's en spinnekoppe 2); en vryheid om te
leer praat wanneer hy die behoefte daaraan voel 3)~ (c.iii) Kindcrjar~.
Die doelstellings vir die l(inderJare (5-12 jaar) word deur McCallist e:r as volg opgesom: II Strength, vigour , health, exercisE',
happy activity, keenness, intelligonce, truthfulness (without vanity, extravagance, or ornament), precision and clearness of ideas, confidence, knowledge of abilities and limitations" 4). Rousseau gee by In terugblik oor dio tweode poriode ~ierdie same vatting: uHe has reached tho perfection of childhood; he has lived the life of a child; his progross has not boen bD:JIght at the price of his happiness, he has gained both. While ho has acquired all the wisdom of a child, he has beon as free and happy. as his health permits. If the Reaper Death should cut him off; .••
we will say J IHis chilcLhood, at least, vras happy; we have robbed
him of nothing that nature gavo himlll
5).
Dus, so Davidson, boreik Rouss.oau so ocnsamo leerling die ouder-dom van twaalf jaar . sonder dat hy geloor het om iots andors to doon as om to spool.Die spel hot egter syspiero en sy sintuio gooofen; hy i8 gesond en sterk 800S In good-afgorigto jong hondo Bowendien is.hy uit bundig gelukkig omdat sy vermoe sy behoeftes vor oortref. Hyken 8y medemens nog ni9, hy redeneor nie, "his sole motive is sen suous pleasure11 6). Van godsdiens hct hy nog noai t gehoor nie,.
want di t sou d't'laas wecs om sy huidigc geluk aan In onsekere toe koms op to offor 7); van Bedelikc tug en gchoorsaBmheid weet hy niks, v1ant dit sou wreed wees lito increase (his) servitude by 1, Emile,
p,31.
2 , Emil e, p.30. 3 ••.. Emile, P.40i .
4
McCallister: 'The G:rowth of Freedom in Educ., p.;232 .. 5, E·miJ.e, pp.l?6-7.6. Davidson: Rousseau, p.137. 7. Emile, p.42.
obedience to our caprices II 1).
(c.iv) Leerjare.
•
Die derde periode (12-~5 jaar) is die tydperk vir die ont wikkeling van dte verstand - II the time for work.- • instruction.• and tnqui ryll 2). Hiervoor i8 daar drie rustige ,1are voord.a..t
die verbeelding en die hartstogte ontwaak. Die rede is op
hierdie stadium nog a sort of s~xth sense, called common-sense, •..
"
because it results from the well-regulated use of the other five. and teaches the nature of things by the sum-total of th.eir exter nal aspectsII
3).
Emilo moet nou sy omgewiJ)g leer verstaan deurdie uiterlike verband tussen dingo to sien. Sy eie natuur moet egter die keuse van studlovakko bepaal: slegs die dinge wat ho~ raak 4), 'V'l.at vir hom nuttig is 5), wat geon kennis van ingowlk
koldo soslale vorbande 6), of In hoog-ontwlkkelde intolllgensle 7). of emosle g), verois nio. ~y 'ltlorold word vlr hom veroenvoudlg
tot die van Robinson Crusoo; hy word as oenloper self ontdekklngs roislgor en uitvindor, on hy loer In paar olementorenatuurfeite ult dle aardrykskundo, storrokundo, natuurkundo, ons., In paar. natuurliko kunste soos landbou, on In ambag soos kabinetmakory. Llggaamliko oefonlng on han<i9arboid "unconsciously arouse thought and refloxtlon in my pupl1 ••• ", want sy moostor se ideaal ls:
uHo must lvork liko a peasant and think 11ko a phllosophor, if he is not to bo as idlo as a savago U 9). Roussoau orken: Emile
weet min, maar hy woot dathy min weot, on hy weot hoo om meer kennis te bekom; sy konnis is conflned to naturo and thlngs.
II
The very namo of history is unknown. to hlm, along 'toll th metaph,sic8
l~ Emilo, p~52~ \ 2. Emilo
,
p.129. \ Emi1l', p.122.~:
Emilo p.170. Eml1e,pp, 141, 146.~:
Emile, pp.129, 146, 148.7,
Emllo, p~129~ 8. Emile, p.132. 9. Emile, p.lb5.and morals. He knows the essential relations between-men and things, but nothing of the moral relations between man and man. He ,has little power of generalisation, he has no skill in ab stractionn. Daarteenoor is hy hardt'l1'erkend, rna tigI geduldig,
standvastig, moedig, en nie bang vir die dood nie. In a word, n
Emile is possessed of all that portion of virtue which conce~ns himself. To acquire the social virtues he only needs a know ledge of the relations which make those virtues necessary •••• He is alore~n the midst of human society, he depends on himself alone •••• Without disturbing the peace of others., he has passed
~is life contented, happy, and free, 80 far ~s nature allows 1).
~ uNo II, werp David~on tee, as far as Rousseau I s u.tterly false 11'
,
viet-TC3 of N,;lture have allot-Ted. In fact, Emile has all the time been caged, watched, and trained in ignorance into complete ar tificiality". Aan die einde van die puberteitsjare is hy lIan altogether fantastic and impossible creature, a human. automaton, neither man nor beast, utterly unloving and unlovable. Instead of being richly and plastically moulded by the manifold influen. ces of SOCiety, he has been cast in a rigid, beggarly mOUld, by on9 man I s cold caprice, calling itself natural neoess1tyl 2). (c.v) Adolossensie.
Die adolessensieperiode (15-20 jaar) breek aan. Die ver standsmens word In gevoelsDlens.. Nou is o.i t die tyd 11 to make
him loving and tender hearted, to perfect reason through feeling 3) .
Die ee.rste hartstog, die seksinstink, ontwaak o:t;1.der die prikkeling van die verbeelding 4-). Dis In twee~e geboorte. Deur die eerste geboorte het hy bloot t n mens geword; deur die t weede word hy In
man. Nou begin hy waar:;Lik to Im'Tc; 'lIhcncc,forth no human passion is a stranger to him
5).
Die natuurlike hartstogte lIare the 1, Emile, pp.l69-l71.2, Davidson.: Rousseau, p.155, oak voetnoot. 3., Emile, p.165.
4- Emile, p.29g.
5.
Emile, p.173.means to freedom, they tend to self-preservation;1I die onnatuur likes soos jaloesie en haat verslaaf die mens 1). Deur In natuur. , like seksopvoeding moet hierdie vryheid verseker word. Die ver beelding moet onder die bedwang van die gevoel geplaas word 2) blyk.baar bedoel Rousseau die edele 60sie.le gevoelens van vriend skap, medelye, anA.
Uit die seksinstink ontstaan,die sosiale instink. His first
II
passion soon arouses tho rest •..• ; from the.need of a mistress there soon springs the need of a friend"
3).
Die lIonnatuurlikell sos gevoelens soos selfsug, haat, ydelheid en trots moet voor kom word, en die unatuurlikosll moet bevorder word. Deur medelye met noodlydendes te WOk, daursy hart, vir sy medemens oop te.stel, on deur hom tot In weldoener van die armes te maak, we must ••.It
stimulate in him the rst impulses of nature"
4).
Die selfsug tige, egoBentriese Emile van Bestien jaar moet na sowat tweojaar In ware filantroop word!
Di9 sosiale wese word nou ook In sedelike wese. Die gewete ontwaak. From the feelings of love and hatred spring tho first
II
notions of good and evil ll
5).
Om In bog rip van die goeie t«;:: krymoet staatsleer en sedeleer hand aan hand bestudeer word
6).
Geskiedskrywers verdraai die feite dour hul eie opinies te gee. As Emile mensekonnis uit die geskiodenis wil opdoen, dan moet hy net die feite leer en sy eie oordele v7).-Eindelik ontwaa.k oak die natuur1ike drang om God te dien. Rousseau
Ie
die kart begrip van die natuurlike godsdiens ~) ao sy ideaal in die mond van die Vikar~us van Savoye. Godsdiensneeds
it no reve.lation ll ~), die stem van die gewete in die hart
van die mens is sy gids. Conscience!
II Conscience! Divine instinct
Emile, pp.175-6. Emile, p.130. Emile, p,
J)5
~ Emile, p.187. Emile, P.l96. . Sien ~mile, p.197. Emile, pp. 200-1. Emile, :9.259.immortal voice from h~aven; sure guide for a creature ignorant and finite indeed., yet inte4.1igent and free;· infallible judge
of good and eVil, making man like to God!" 1). Die , gewete \I speaks to us in the language of nature"· die mons is dus verlos van die
, '
noodsaaklikheid om filosofie - die produk van die unbridled
It
understandinglf
-
te studeor om tot k~nnis van die se:rlelikheidte kom 1). Hy moet net sy eie ,hart volg. Oak in die godsdiens erken Roussoau dus geon gosag van buite nie. Die natuurlike lig van die oie gewete, die oie hart, is voldoende - dis onfeilbaar! Ook hier is vryhcid daarom niks andors as subjoktiwisme, indivi dualisme en anarglsmo nie 2)!
Tel" afsluiting van die vierde bock gee Rousseau dan nog , sy porsoonlike opvattlng van ware aardse geluk - In idillies~, vry, 8orgelose lewe in l1a littlc cottagell in die vrye natuur,
waar sy gaste, mans en vrouens, dio good thingsll van In lewe
11
volgens die natuur saam. mot hom kan geniet. Hy stipuleer wel dat hy nie nou na die sedelik; gocin vorwys nie, IIbut only to tha t which d.,opends on the body, on real de] i.ght II 3). Davidson
se slotsom na In decglike studio van Rousseau se lewe en werk is egter c.c'1.t sedelikheld vir hom niks anders beteken het nie as
lIa careful calculation of tho possibilities of undisturbed sen sual enjoyment II 4). Dae.rin bestaan due die vryheid "fat voort
spruit uit die navolging van die natuur - in die sin van Rousseau. (c.vi) E~~ Jongman
Die laaste staclium is die tydperk van liefde en huwplik. Emile se, geestelike v9rming is egter. nog nie voltooi ni0,. In Hoogs onveN~agtc eis van sy goowerneur wag hom nog. Nadat hy
1. Emile, ~~254.
2, Bien Davidson Rousse~u, p.i67.
3.
Emile, p.310. Bien pp.310-S.~.• Davidson: Rousseau, p.177.
