Jacques van Hoof
Inleiding
Hardleers
Volgens het CBS waren er aan het einde van het eerste kwartaal van dit jaar ruim 120.000 banen onbezet. Zo hoog is het aantal open staande vacatures sinds 1990 niet meer ge weest. Het hoeft geen verbazing te wekken, dat bij veel werkgevers de vrees voor grote perso neelstekorten en het einde van de loonmati ging toeslaat. Zo pleitte de voorzitter van MKB Nederland in maart van dit jaar al voor de her invoering van de 40-urige werkweek. En pas sant noemde hij ook nog even de mogelijkheid om werknemers uit Duitsland en andere EU- landen met een hoge werkloosheid te importe ren.
Dit voorstel heeft vooralsnog niet veel bijval gekregen. Maar de achterliggende redenering lijkt meer steun te genieten. De voornaamste oorzaak van het snel oplopen van het aantal va catures wordt gezocht in demografische ont wikkelingen (ontgroening en vergrijzing van de potentiële beroepsbevolking), waardoor het aantal nieuwkomers op de arbeidsmarkt af neemt. De oplossing moet blijkbaar worden ge zocht in de uitbreiding van het volume van het aanbod. Behalve de nogal drastische voorstel len van de MKB-voorzitter komen daarbij ook het verder stimuleren van de arbeidsparticipa tie van vrouwen en het terugdringen van het voortijdig vertrek van 55 plussers uit de be roepsbevolking in aanmerking. Voorstellen die zich in een heel wat grotere populariteit mogen verheugen.
Het is bepaald niet de eerste keer dat wij over het naast elkaar bestaan van werkloosheid en moeilijk vervulbare vacatures discussiëren. Rond 1990 stond dit thema eveneens hoog op de agenda van overheid en sociale partners en
aan het einde van de jaren zeventig was het niet anders. De vraag is wat we inmiddels van onze ervaringen geleerd hebben. Zijn wij beter dan vroeger in staat om deze kennelijk om de tien jaar terugkerende problemen het hoofd te bieden? Of laten wij ons steeds weer in slaap sussen wanneer de verslechterende conjunc tuur voor een verruiming van de arbeidsmarkt zorgt, zodat een nieuwe stijging van het aantal vacatures ons overvalt en de discussie van vo ren af aan kan beginnen ?
Het is leerzaam om nog eens in herinnering te roepen over welke vacatures er in de afgelo pen jaren vooral gesproken is. Aan het einde van de jaren zeventig waren dat met name va catures voor geschoolde arbeiders in de bouw en metaalberoepen. Tien jaar later waren deze vaklieden nog steeds een bron van knelpunten, doch het lijstje beroepsgroepen met relatief veel moeilijk vervulbare vacatures was inmid dels uitgebreid met beroepen uit de diensten sector: automatiseringsdeskundigen, verple gend en verzorgend personeel en horecaperso- neel (zie de Rapportage Arbeidsmarkt 1991). Het rijtje van nu vertoont zeer grote overeen komst met deze lijst. Volgens een recente prog nose van het NEI zijn in 1999 de meeste vaca tures te verwachten in de zakelijke dienstverle ning (waaronder de automatiseringsbranche valt), de detailhandel en de gezondheids- en welzijnszorg. Daarna komen de bouw, de groothandel en de horeca. De metaal wordt in dit rijtje niet genoemd, maar wie zijn oor te luisteren legt weet dat ook daar weer proble men worden ervaren met het vinden van (aan komende) vakmensen.
Ook de diagnose die in de loop der tijd van
* Prof.dr. J.J. van Hoof is voorzitter van de redactie van het Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken
Inleiding
deze knelpunten gemaakt is vertoont grote continuïteit. Aan het einde van de jaren zeven tig werd vooral gewezen op deficiënties van het aanbod: enerzijds de (veronderstelde ) geringe offer- en scholingsbereidheid van werklozen, anderzijds gebreken in de vooropleiding van met name schoolverlaters. Met dat laatste werd ook de gebrekkige aansluiting van het beroeps onderwijs op de arbeidsmarkt voorwerp van discussie. Deze thema's lopen nog steeds als een rode draad door allerlei commentaren en beleidssuggesties. Toch zijn er in die twintig jaar door onderzoekers nog wel andere elemen ten aangedragen voor een meer complete ver klaring van knelpunten bij de personeelsvoor ziening, zoals:
• de relatief hoge selectie-eisen met betrekking tot vooropleiding en werkervaring ook voor banen aan de onderkant van de arbeids markt;
• het feit dat de kwaliteit van de arbeid in som mige beroepen waar men al geruime tijd pro blemen met de vacaturevervulling onder vindt te wensen overlaat;
• de aarzeling van veel werkgevers om via scholing te investeren in het systematische 'upgraden' van aanbieders die te weinig oplei ding voor bepaalde vacatures hebben (Van Hoof, 1990; 1993)
In hoeverre spelen deze factoren ook vandaag de dag weer een rol? Er is al vaker vastgesteld dat werkgevers een groot deel van de werklo zen bij voorbaat lijken af te schrijven en dat in elk geval werklozen maar voor een klein deel van de onstuimige werkgelegenheidsgroei pro fiteren. De selectiviteit van het werkgeversge- drag is dus nog steeds een factor van belang. De betekenis van de andere twee punten laat zich goed illustreren aan de hand van de pro blemen in de zorgsector. Dat die problemen hardnekkig zijn is bekend: ook tien jaar gele den waren de beloningsachterstand en de werk
druk aanleiding tot grote protestacties van met name de verpleegkundigen. Hier is de kwaliteit van het werk zelf en van de arbeidsomstandig heden en -voorwaarden in het geding. Het be leid dat de instellingen vanaf 1990 gevoerd hebben om de werkdruk te verlichten (functie- splitsing, Melkertbanen) is kennelijk weinig succesvol geweest. Maar ook het scholingsbe leid is hier tekort geschoten: het is teveel een kortetermijnbeleid geweest, dat te weinig ge richt was op de continuïteit van de in- en door stroom van leerlingen (Volkskrant 22-8-98). Ook de introductie van een nieuw opleidings- stelsel heeft bijgedragen tot de huidige knel punten.
Daarmee wil ik de betekenis van andere fac toren (zoals bijvoorbeeld patronen van oplei- dings- en beroepskeuze) niet bagatelliseren. Wat ik hier vooral wil benadrukken is dat het wat gemakzuchtig is om alleen op de demogra fische ontwikkelingen te wijzen en vervolgens te pleiten voor maatregelen die het aanbodsvo- lume moeten vergroten. De punten die ik hier boven genoemd heb hebben alle betrekking op het personeels- en opleidingsbeleid van bedrij ven en instellingen. Daarin zijn kennelijk nog steeds oorzaken te vinden voor het optreden van moeilijk vervulbare vacatures. Wij praten veel over lerende organisaties de laatste jaren. Maar met betrekking tot de vacatureproblema- tiek lijken veel organisaties nog behoorlijk hardleers te zijn
Literatuur
Hoof, J.J. van (1990), De arbeidsmarkt als arena, Am sterdam, SUA.
Hoof, J.J. van (1993), Arbeidsmarkt en arbeidsmarkt beleid in de jaren negentig, in A. van Asch en J. Boonstra (red.), Personeelsvoorziening in een tur bulente arbeidsmarkt, Utrecht, Lemma.
Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (1990), Rapportage Arbeidsmarkt 1991, Den Haag.
