Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Voorgenomen Rijkswaterstaat Stuurboord zoet-zout studiereis
naar Denemarken
Figuur 1: Kaart van Denemarken
Roel Doef (RIZA) & Herman Haas (RIKZ) RIZA werkdocument 2006.090x
26 juni 2006
Met medewerking van Rijkswaterstaat Zeeland, Zuid-Holland, Noord-Holland,
IJsselmeergebied, Noord-Nederland, Noordzee, RIKZ en RIZA
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Inhoudsopgave: bladzijde
1 Inleiding Stuurboord studiereis zoet-zout 2006 5 1.1 Voorgeschiedenis, rapport Altenburg & Wymenga 5
1.2 Opties voor 2006 6
2 Zoet-zout overgangen 7
2.1 Probleem 7
2.2 Platform zoet-zoutovergangen 8
2.3 Doelen WB21 8
2.4 Doelen KRW 8
2.5 Doelen VHR 9
2.6 H&I 10
2.7 Stuurboord 12
2.8 Kader van de studiereis 12
3 Doelen van de studiereis 13
4 Tijdsplanning en reisschema 17
5 Kosten 23
6 Organisatie en gegevens mogelijke deelnemers 25
7 Literatuur en websites 29
Bijlagen:
1 Beheersvragen van de Regionale Directies van Rijkswaterstaat 2 Doelen Estuarien herstel ontleend aan Platform zoetzout 3 Letter to Denmark inclusief appendix
4 Mail van Hans Ole Hansen 26 juni 2006 5 Rode lijst zoetwatervissen
6 Kaart van het eiland Rømø
7 Kaart met relevante Natura 2000 gebieden in Nederland
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
1 Inleiding
Stuurboord studiereis zoet-zout 2006
In het zoet-zout-Stuurboordwerk van 2006 is een studiereis van en voor RD-ers voorzien naar één van de EU- buurlanden met interessante referentiegebieden, waarschijnlijk Denemarken. Het is de bedoeling deze reis vanuit RIZA + RIKZ te initiëren en laten begeleiden, maar bij de vormgeving en themakeuze uit te gaan van de kennisbehoeftes bij de deelnemers vanuit RD-en. Een eerste belangstellingsregistratie bij Rijkswaterstaat Zeeland, Zuid-Holland, Noord-Holland, IJsselmeergebied, Noord-Nederland en Noordzee geeft aan dat er voldoende belangstelling is bij de RD-en om dit initiatief te laten slagen.
Een eerste vluchtige rondgang langs RD-en leverde de volgende onderwerpen op:
RWS Noord Holland RWS Noord Nederland
Zeegras: ecologie en herstel
RWS Zeeland Karakteristieken van brakke systemen met gedempt getij of geen getij, bij allerlei verschillende zoutgehaltes
Volkerak-Zoommeer, Veerse Meer, Grevelingenmeer)
1.1 Voorgeschiedenis, rapport Altenburg & Wymenga
In 2005 heeft het bureau Altenburg & Wymenga (Hoekema et al., 2006) in opdracht van het RIZA een overzicht gemaakt van alle speciale beschermingszones langs de Atlantische kusten van Frankrijk, België, Duitsland en Denemarken. Doel van dit onderzoek was, om natuurlijke
Figuur 3: Rapport Altenburg & Wymenga.
Hoekema, F.S., N. Goossens & H Toorman, 2006 Special protected areas and sites of communal importance in coastal France, Belgium, Germany and Denmark. Altenburg & Wymenga rapport 770, Veenwouden.
gebieden te identificeren die als referentie kunnen fungeren voor de Nederlands zoet –zout herstel. Het zoekgebied omvatte open zee, kustzones m.u.v. rotskusten, estuaria, en laaglandrivieren tot en met de zone van zoetwatergetij. Het overzicht dat A&W heeft vervaardigd, geeft per SBZ informatie over de oppervlakte en over aanwezige natuurlijke habitats. Van een geselecteerd dertigtal gebieden geeft het overzicht ook de adres- en contactgegevens van locale instellingen voor (water-)beheer en onderzoek.
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
1.2 Opties voor 2006
Als vervolg hierop hebben we in 2006 in Stuurboord nu de optie om;
1 Hetzij deze gegevens samen te vatten en toegankelijk te maken via de zoet-zout website;
2 Hetzij deze gegevens te gebruiken voor een studiereis naar één van de onderzochte landen, ter ondersteuning van lopend zoet-zout-werk in Nederland. De gegevens zijn met het oog op deze tweede optie verzameld.
Er is in ieder geval gekozen voor de optie 2. Een studiereis moet afgestemd zijn op de behoefte aan kennis en inspiratie die bij de Regionale Directies van Rijkswaterstaat leeft. Deelname door RD-medewerkers is derhalve het uitgangspunt. De voorbereiding ligt in handen van RIZA en RIKZ, en in principe zo ook door reisleiding.
Figuren 4 en 5: Ontwikkeling van jonge duinen zijn dikwijls te vinden in “zoet-zout overgangslandschappen”.
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
2 Zoet-zoutovergangen
2.1 Probleem
Aan het RIZA-rapport “Kansen voor herstel van zout-zoet overgangen in Nederland” (Lenselink & Gerits, 2000) uit de reeks “Waterverkenningen” is het volgende citaat ontleend:
“De meeste zout-zoet overgangen in Nederland zijn in de afgelopen eeuwen verloren gegaan door inpolderingen en bedijkingen, en recenter door de realisatie van Zuiderzee- en Deltawerken en de verdere optimalisatie van de waterhuishouding ten behoeve van de landbouw. In plaats van een zone waar zout (zeewater of zout kwel) en zoet water (rivierwater of grondwater) in elkaar overgaan, wisselend van grootte en zich verplaatsend over de seizoenen, is een harde grens tussen zoet en zout ontstaan. Hierdoor werd de visintrek moeilijker, ontstonden ziekteverschijnselen bij vissen, zijn karakteristieke habitats en soorten afgenomen of verdwenen en is de biodiversiteit en draagkracht afgenomen. Daarnaast vinden tal van waterkwaliteitsproblemen hun oorsprong in het niet langer bestaan van optimale zout-zoet overgangen en hebben de harde zout-zoet overgangen geleid tot veranderingen in de sedimentatiepatronen en lokaal tot een groter baggerbezwaar door het wegvallen van het getij. De afwezigheid van voldoende zout-zoet overgangen werkt dus ook door op andere terreinen dan primair voor de natuur.”
__________________________________________________________________________________________
Een voorbeeld van een persbericht (17 mei 2006) dat ingaat op de zoet-zoutovergang.
Sluizen open voor trekvissen
Trekkende vissen komen nog steeds teveel hindernissen tegen op hun trek tussen zee en binnenwateren. De Kustvereniging pleit ervoor dat sluizen- en waterbeheerders meer vrije doorgang geven aan vissen. Dat is gunstig voor het ecosysteem en voor de visserij.
Net zoals veel andere dieren keren trekvissen terug naar de plaatsen waar ze zijn geboren, om zelf voor nageslacht te zorgen. Palingen, bot, spiering, zeeforel, stekelbaarzen en prikken komen in onze kust moeilijk te nemen barrières tegen. Afsluiting van rivieren en zeearmen met dammen en sluizen vormt een bedreiging voor het overleven van hele populaties. Dit zijn de conclusies van een studie van de Kustvereniging en de Universiteit van Leiden naar sluizen van de Afsluitdijk tot en met de Brouwersdam in Zeeland.
Positieve ontwikkelingen
Gelukkig zijn er ook lichtpuntjes: waterbeheerders maken al plannen om hindernissen uit de weg te ruimen. Na een lange discussie zullen de
Haringvlietsluizen in 2008 tijdens vloed op een kier gaan. En in 2013 komt er een vispassage in de Afsluitdijk. Bij de Helsdeur in Den Helder gaat de bouw van een doorgang al in 2006 in uitvoering.
Figuur 6:
Driedoornige stekelbaars
Meer weten?
Kustgids.nl Dossier Paling
___________________________________________________________________________
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
2.2 Platform zoet-zoutovergangen
Het Platform herstel zoet-zoutovergangen is op initiatief van Rijkswaterstaat RIKZ en - RIZA in 2001 opgericht en heeft als doel:
1. kennisuitwisseling en ervaring bij de uitvoering van projecten;
2. het bevorderen van kennisontwikkeling op het gebied van herstel zoet-zoutovergangen;
3. een betere afstemming van de doelstellingen en de programmering van lopende projecten.
Voor meer informatie zie bijlage 2 en www.zoetzout.nl/index.html.
2.3 Doelen WB21
In het onderstaande kader is de relatie met WB21 aangegeven. Bovenstaande doelen zijn inmiddels geheel of gedeeltelijk verankerd in de instanhoudingsdoelen van de VHR en/of opgenomen in de doelen voor de KRW.
Waterbeheer 21e eeuw (WB21) Advies van de Commissie Waterbeheer 21e eeuw Zie ook website: www.zoetzout.nl
WB21 ondersteunt dat nieuwe oplossingsrichtingen voor veiligheid en wateroverlast moeten worden gezocht door meer ruimte te vragen voor natuurlijke processen. De wijze waarop maatregelen genomen worden (en keuze voor infrastructuur), zal in belangrijke mate de mogelijkheden voor herstel van zoet-zout overgangen bepalen. Recentelijk is er aandacht ontstaan voor laagwater problematiek, die zal ontstaan doordat de rivieren ‘s zomers minder zullen afvoeren. In de toekomst wordt het steeds moeilijker om Laag-Nederland zoet te houden.
Met veel inspanningen zijn maatregelen te nemen om in de winterperiode water op te vangen, de watervoorraad te vergroten en buffering mogelijk te maken. Toch zal zoet water in de zomer schaarser worden en niet overal zullen maatregelen voor aanleg van voorraden of buffering mogelijk of rendabel zijn. Er zullen keuzes moeten worden gemaakt hoe het beschikbare zoete water moet worden aangewend.
Binnendijks zal als gevolg van de versnelde zeespiegelstijging en bodemdaling de zoute kwel en de daarmee samenhangende zoutlast toenemen, terwijl het beschikbare zoet water, om de verzilting mee te bestrijden, afneemt. In delen van Zeeland, Noord- en Zuid-Holland, Friesland en Groningen zullen de condities voor aan grondgebonden landbouw verslechteren. In beperkte mate kan overschakelen op zoutwater landbouw (met potenties voor een aantal producten en toepassingen als groente, veevoer en in de cosmetica) en in combinatie met natuurontwikkeling aantrekkelijk zijn2.
Binnendijks brak
Tot dusver is beleidsmatig weinig aandacht geschonken aan binnendijks brak. Water voor een Vitaal Platteland is de enige discussienota (bouwsteen voor Mensen voor Natuur, Natuur voor Mensen, SGR-II, VIJNO, NMP4, WB21) die rept van effecten van toenemende verzilting. Voorzien wordt dat akkerland zal worden omgezet in grasland en grasland in brakke natuur. Tot dusver heeft dit geen doorvertaling in beleidsnota’s gekregen.
Overgang zoet en zout
Bij de beschouwing van overgangen tussen zoet en zout water dienen de kansen die dergelijke brakke situaties bieden voor de natuur nadrukkelijk te worden betrokken, bijvoorbeeld in de zuid-westelijke delta en bij de Afsluitdijk.
2.4 Doelen KRW
Kaderrichtijn Water
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
aangegeven in welke hoeveelheden of met welke verspreiding ze voor moeten komen. De genoemde soorten zijn zowel in het water zwevende (plankton) of zwemmende (oa vissen) soorten maar ook bodemdieren zoals macrobenthos en specifieke plantensoorten.
Zie ook: www.rijkswaterstaat.nl/rws/riza/home/publicaties/rapporten/2006/rr_2006.002.pdf
2.5 Doelen VHR
EU-Habitatrichtlijn
De HR richt zich hoofdzakelijk, en in globale termen, op instandhouding en kwaliteitsverbetering van specifieke habitats zoals Estuaria (nr 1130), maar ook de in, en in relatie met, dit landschaptype voorkomende habitats zoals onderwaterstaande zandbanken (1110), droogvallende platen (1140) verschillende kwelderhabitats (1310, 1320, 1330) en het zoetwatergetijdengebied. Daarnaast kunnen habitats die in de directe nabijheid van estuaria liggen van belang zijn omdat er wellicht functionele relaties zijn met het estuariene deel (bv kwel, rustplaats vogels, broedgebied vogels etc). Door LNV worden binnenkort de zg “profielen” voor de verschillende habitattypen uitgebracht. Dit zijn beschrijvingen van eigenschappen, staat van instandhouding , bedreigingen en mogelijke ontwikkelingen. Voor alle bovengenoemde en genummerde typen zijn gebieden aangemeld als speciale
beschermingszone (SBZ) waardoor een min of meer strikte bescherming gewaarborgd is. Daartoe zijn of worden instandhoudingsdoelen opgesteld en beheersplannen gemaakt. Samen vormen ze de afwegingskaders voor het te vormen beleid. In het z.g. doelendocument (Ministerie van LNV, 2006a en b en
www.minlnv.nl/natuurwetgeving bij de aanmelding wordt het volgende gemeld over estuaria.
Naast specifieke habitats (of ecotopen) zijn in de HR een aantal soorten genoemd die specifieke bescherming behoeven, te bereiken door het instellen van SBZ’s of meer generieke maatregelen die de leefomstandigheden van deze soorten verbeteren. Voor wateren in het overgangsgebied tussen zoet en zout (niet kwelwateren achter de dijken) zijn dit een aantal vogelsoorten, zeezoogdieren en trekvissen (zie ook bijlage 5).
Voor vogels en zeezoogdieren zijn de specifieke overgangen in het kader van deze rapportage minder relevant, maar van groot belang zijn de mogelijkheden voor trekvissen. Specifiek in de richtlijn genoemde trekvissen zijn Zeeprik, Rivierprik, Elft, Fint, Zalm, Steur en Houting. Maar ook voor andere riviertrekvissen als Paling, Spiering en Driedoornige Stekelbaars is de doortrekfunctie van zoet-zout overgangen van groot belang.
Figuur 7 : Fint (Alosa fallax). (foto OVB).
http://www.synbiosys.alterra.nl/natura2000
De Brabantse Biesbosch was in het verleden een belangrijk paaigebied voor de Fint (Alosa fallax). Het openstellen van de Haringvlietsluizen zou deze doolhof van waterwegen weer bereikbaar kunnen maken voor deze trekvis, maar het is de vraag of de huidige kwaliteit van de met een dikke sliblaag vervuilde waterbodem nog voldoet aan haar eisen.
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Naast het doelendocument, zijn er de zogenaamde Natura 2000 gebiedsdocumenten (versie 8 juni 2006) waarin de specifieke doelen voor de SBZ staan.
De volgende Natura 2000 gebieden zijn voor de Rijkswaterstaat studiereis relevant:
(zie bijlage 7 voor een kaart met relevante Natura 2000 gebieden in Nederland) Vallend onder Natura 2000 landschap “Noordzee, Waddenzee en Delta”
Rijkswaterstaat als (deel)beheerder Gebied 1 Waddenzee Gebied 7 Noordzeekust Gebied 108 Oude Maas Gebied 109 Haringvliet Gebied 111 Hollands Diep Gebied 113 Voordelta
Gebied 114 Krammer-Volkerak Gebied 115 Grevelingen Gebied 118 Oosterschelde Gebied 119 Veerse Meer Gebied 120 Zoommeer
Gebied 122 Westerschelde & Saeftinghe
Rijkswaterstaat geen beheerder, maar wel relevant voor aangrenzende RWS-beheergebieden Gebied 82 Uiterwaarden Lek
Gebied 112 Biesbosch Gebied 127 Markiezaat
Vallend onder Natura 2000 landschap “Meren en moerassen”
Gebied 72 IJsselmeer
Gebied 73 Markermeer & Ijmeer
In relatie tot vismigratie kunnen aspecten van de Natura 2000 landschappen “Rivierengebied” ook nog interessant zijn voor de studiereis.
2.6 Herstel en Inriching (H&I)
Omschrijving van het programma Herstel & Inrichting
De notitie, waarin de H&I “definitie” (kader pag. 2) is beschreven, is op maart 2004 besproken in een workshop met vertegenwoordigers van DGW, staf DG, RD’s en SD’s en werd daar breed gedragen (opmerkingen uit die workshop zijn in de notitie verwerkt).
Op basis van het voorgaande is het programma H&I als volgt omschreven:
Het programma Herstel & Inrichting is een instrument waarmee inrichtingsmaatregelen worden gefinancierd die bijgedragen aan de realisatie van gezonde en veerkrachtige rijkswateren door
- bescherming tegen verdere achteruitgang, - herstel,
- mitigatie, of
- ontwikkeling van natuurwaarden die door menselijk ingrijpen zijn of worden beïnvloed.
Het programma is gericht op het realiseren van een goede ecologische toestand (c.q. goed ecologisch potentieel), in samenhang met de beleidsdoelen op het gebied van Landschap en Ruimtelijke Ordening.
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Herintroductie van Zeegras (H&I project NH12)
In grote delen van de Waddenzee kwamen vroeger grote velden met Groot zeegras voor. Deze dichtbegroeide velden vormden een leefmilieu voor verschillende waterdieren. Door meerdere oorzaken zijn sinds 1930 de zeegrasvelden in de westelijke Waddenzee verdwenen. De overheid wil nu dat Groot zeegras terugkeert in dit gebied en heeft besloten de plant een handje te helpen. Het doel van dit project is om enkele vitale zeegrasvelden in de westelijke Waddenzee te ontwikkelen, van waaruit zaad zich naar andere gunstige groeiplaatsen kan verspreiden (Remmelzwaal et al, 2006). Groot zeegras is een beschermde plant op grond van de Flora- en Faunawet.
Figuur 8: Zeegras folder. Figuur 9: Groeikans van zeegras (hoe paarser hoe groter de kans).
Groot zeegras nu
In het Nederlandse deel van de Waddenzee groeit nog 116 hectare Groot zeegras en 20 hectare Klein zeegras (1997/1998). In de Duitse Waddenzee komen nog 17.000 hectare zeegras voor, en in de Deense Waddenzee 3.000 hectare zeegras (Groot en Klein zeegras tezamen, 1991). Het afsterven van Groot zeegras in de dertiger jaren viel samen met (1) het uitbreken van de zeegrasziekte in het gehele noordatlantische verspreidingsgebied, (mogelijk samenhangend met toenemende druk van de mens op het milieu), (2) het bouwen van dijken en dammen zoals de Afsluitdijk en bijvoorbeeld de Hindenburgdam en (3) een aantal jaren met weinig zonlicht in het groeiseizoen. Er is geen consensus over de bepalende factor(-en).
Het uitblijven van herstel na de catastrofe werd toegeschreven aan de toegenomen troebelheid van het water, en de later toenemende schelpdiervisserij. In het kader van ‘herstel natuurwaarden’ wil de overheid Groot zeegras graag terughebben in de Waddenzee. Groot zeegras vormt een onderwaterwoud waarin vele soorten vissen een schuilplaats vinden, een kinderkamer voor krabben en schelpdieren en een foerageermogelijkheid voor alikruikjes en andere slakjes die van algen op het zeegras leven.
Figuur 10: Klein zeegras (Zostera noltii) Figuur 11: Groot zeegras (Zostera marina L.)
Zeegras illustraties zijn overgenomen van www.zeegras.nl. Zie ook www.eco.science.ru.nl/aqbiol/wb/tekst.htm Voor deze onderwerpen lijkt vooral Denemarken goede referenties te bieden: niet alleen de Noordzeekust maar ook de vrijwel getijdeloze Oostzeekust. Denemarken heeft een veelheid aan open en afgesloten wateren met allerlei zoutgehaltes en weinig getij.
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
2.7 Stuurboord
“Onderleiding van de Hoofddirectie van Rijkswaterstaat is in 2003 het STUURBOORD-programma gestart.
Doel is om de landelijke advisering en het onderzoek voor het natte beheer en onderhoud bij RWS zo goed en efficiënte mogelijk te laten uitvoeren en de resultaten te (laten) implementeren. Voor 2005 is door RIKZ en RIZA een gezamenlijk voorstel zoet-zout ingediend. De betrokken SD-vertegenwoordigers vormen gezamenlijk een expertisegroep zoet-zout welke in overleg met de voogden van de betrokken regionale directies de invulling van het programma nader zullen coördineren en afstemmen.
De programmering van de voorstellen zijn onderverdeeld in drie velden:
1 Veld a: studies gericht op kostenbesparing op beheer, onderhoud en ontwikkeling;
2 Veld b: studies gericht op water(bodem)kwaliteit, KRW en H&I;
3 Veld c: studies gericht op publieksgerichtheid en communicatie van en bij RWS.
(Naar: mail van Herman Haas (RIKZ) van 30 november 2004 aan Stuurboord zoet-zout.) Stuurboord 2006 en studiereis zoet-zout
Vanuit Stuurboord staat voor 2006 de optie open om een zoet-zout studiereis te maken, ter ondersteuning van het lopende zoet-zout werk in Nederland. Voor Stuurboord blijven de kosten beperkt tot de kosten voor reis en verblijf van de teamleiding, inclusief deins tijd.
Figuur 12: Een kwelderlandschap.
2.8 Kader van de studiereis
Bovenstaande paragrafen schetsen het palet waarbinnen de zoet-zout studiereis te plaatsen is. Samengevat is het probleem van zoet-zoutovergang in 2.1 beschreven. Binnen het platform zoet-zoutovergangen (2.2) is het brede draagvlak voor herstel van zoet-zoutovergangen beschreven. De paragrafen 2.3, 2.4 en 2.5 vormen de beleidsmatige onderbouwing vanuit respectievelijk WB21, KRW en VHR. De Herstel en Inrichtings- maatregelen (2.6) richten zich op uitvoering en het leveren van een bijgedragen aan de realisatie van gezonde en veerkrachtige rijkswateren. Stuurboord is opgericht om de landelijke
advisering en het onderzoek voor het natte beheer en onderhoud bij RWS zo goed en efficiënte mogelijk te laten uitvoeren en de resultaten te (laten) implementeren. Vanuit dit kader is een stuk financiering gevonden om een zoet-zout studiereis te ondernemen.
De studiereis zal uitvoeringsgericht (H&I) en dus een praktijkgericht karakter hebben. Tevens zal het input (lezing en artikel) aan het platform zoet-zoutovergang geven. Naar alle waarschijnlijkheid zal het eveneens concrete bijdragen leveren aan de invulling van WB21, KRW en VHR doelen, en daarmee bestaande problemen met zoet-zoutovergangen verminderen.
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
3 Doelen van de Studiereis
Rijkswaterstaat anticipeert op veranderingen
Rijkswaterstaat is beheerder van een groot aantal kustgebieden. Daarnaast is RWS dikwijls initiator en uitvoerder van publieke werken in de kustgebieden. Om deze verschillende taken goed uit voeren is het noodzakelijk om te anticiperen op nieuwe ontwikkelingen Zo moet Rijkswaterstaat rekening houden met de mogelijke gevolgen van de klimaatsveranderingen, de veranderende wensen en inzichten in gebruik van de beschikbare ruimte en de komst van de EU-richtlijnen (KRW en VHR).
Kijken bij de buren
Alhoewel bij de kustgerelateerde Regionale Diensten van RWS de taken in diverse opzichten natuurlijk verschillend zijn, is er toch een grote mate van overlap. Zo hebben ze allemaal te maken met veiligheid,
scheepvaart, baggerwerkzaamheden, natuur en wet- en regelgeving. Het is dus interessant om van elkaar te leren, en het wiel niet steeds zelf uit te vinden. Maar als we iets verder kijken, dan zien we dat onze omringende landen veelal vergelijkbare thema’s aan de slag gaan, zeker als het gaat om klimaatsveranderingen en invoering van KRW en VHR. Het is daarom slim om eens te kijken hoe onze buren hiermee omgaan. Eerdere studiereizen bv met vertegenwoordigers van het IJsselmeergebied naar het Peipsigebied in Estland/Rusland (zie www.peipsi.nl) bleken bijzonder inspirerend, nuttig en waardevol voor interne en externe netwerken.
Studiereis naar Denemarken
Op basis van het eerder genoemde rapport van Altenburg & Wymenga (Hoekema et al., 2006) is ervoor gekozen om een studiereis naar Denemarken te maken. De gebieden in Denemarken lijken goed aan te sluiten bij het Nederlandse kustbeheer en de zoet-zout overgangen. Daarnaast zijn er goede ervaringen met eerdere vormen van samenwerking (oa. VHR-reis ,Oriëntatie in de buurlanden).
Beheersvragen vanuit de RWS Regionale Diensten
In bijlage 1 staan een groot aantal vragen die leven bij de verschillende Regionale Diensten van Rijkswaterstaat.
Een willekeurige onvolledige opsomming levert de volgende thema’s op:
Landbouw & verzilting, klimaatsveranderingen, ecologisch herstel, getij zoet-zout, waterkwaliteits problemen, beheer water- en oeverplanten, vismigratie en vishevels, VHR en vogels, KRW en integratie VHR-KRW in beheerplannen Natura 2000, beleid (internationaal en nationaal), integraal waterbeheer, resultaten van inrichting en natuurontwikkeling, spui-, doorspoel- en peilbeheer, technische waterbeheer, ontpolderen, (zand)supleties en morfologische processen.
Samengevat gaat het om:
1 Ecologie en waterhuishouding (inhoud/onderzoek) 2 Beheer, beleid, (EU)wet- en regelgeving (proces)
3 Herstel en Inriching en onderhoud (uitvoering) Contacten in Denemarken
Ter voorbereiding voor de studiereis zijn inmiddels contacten gelegd met het Lars Rudfeld en Henrik
Wichmann van het Ministry of Environment, Danisch Forest and Nature Agency, Division Sea an Habitats, in Kopenhagen. Bovenstaande personen zijn tijdens VHR-reis , Oriëntatie in Denemarken bezocht door Ineke Douma (RWS Noord-Nederland) en Aylin Erkman (RWS Zeeland). Naar aanleiding van telefoongesprekken een brief email-wisseling (zie bijlage 3) heeft Lars Rudfeld ons in contact gebracht met een regionaal
contactpersoon, Hans Ole Hansen, Biologist van het Danish Forest and Nature Agency in het Lindet State Forest District. Met Hans Ole Hansen hebben reeds constructieve en plezierige gespreken en emailcontacten
plaatsgevonden. Hij is voor onze voorgenomen studiereis een prima contactpersoon, ook naar andere Deense instanties. Er zijn afspraken gemaakt om op de 10-16 september 2006 geplande studiereis nader uit te werken.
De zoet-zout studiereis richt zich op uitvoering van integraal waterbeheer en ecologie.
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Doelen van de studiereis
Voor de zoet-zout studiereis zijn de volgende doelen opgesteld:
1 Beantwoorden van (zoet-zout )inrichting/beheersvragen (zie bijlage 1) van de RD’s van RWS 2 Input voor de beheervisie als onderdeel de op te stellen beheerplannen (VHR/KRW).
3 Algemene kennisuitwisseling o.a. middels presentaties en op het gebied van zoet-zout overgangen.
4 Uitwisseling van praktijkgerichte beheersinformatie over zoet-zout overgangen (op lokatie).
5 Wederzijdse leren van Deens/Nederlands zoet-zout waterbeheer (inclusief KRW/VHR).
6 Opdoen van inspiratie en voor herstel en behoud van zoet-zout overgangen.
7 Versterken van onderlinge samenwerking tussen betrokkenen bij RWS-zoet-zout beheer.
8 Versterken internationale samenwerking internationaal kustbeheer.
9 Vervaardigen van een rapport, artikel en presentatie over de uitkomsten van de zoet-zoet studiereis.
Figuren 13, 14 en 15 geven enkele impressiefoto’s van “het Waddengebied .
De betrokkenheid, inzet en enthousiasme van de groep is bepalend voor het rendement van de studiereis. Veelal zullen de onderlinge contacten tijdens de reis leiden tot betere afstemming, verbreding van het netwerk, inspiratie en visievorming en ideeën voor concrete maatregelen. Het is goed mogelijk dat de studiereis een follow-up krijgt in een ander of breder verband.
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Een voorbeeld van een beheersvraag
RWS RD’s vragen praktijkinformatie over Houting in Denemarken
(www.synbiosys.alterra.nl/natura2000/hoofdpagina.aspx?subj=soorten&groep=3, rode lijst zoetwatervissen)
Houting (Coregonus oxyrhynchus) stelt eisen aan de omgeving
Voor de houting moet het estuarine karakter van de Delta en het IJsselmeer worden hersteld: het maken van geleidelijk zoet-zoutovergangen. Over de paaiplaatsen is weinig bekend. Mogelijk lagen ze op grote diepte in de benedenrivieren. Voor een geslaagde paai zijn schone waterbodems vereist, zonder veel slib waarin de
viseneieren verstikt kunnen raken.
Figuur 16: Afsluitdijk bij Kornwerderzand Figuur 17: Houting (Coregonus oxyrhynchus)
aan de IJsselmeerzijde Foto: U. Glimmerveen / Foto Natura
Houting in Denemarken
In 1987 waren er alleen nog paaiplaatsen van de (trekkende) Noordzeehouting in twee laaglandbeken in Jutland:
de Ribe Å en de Vidå (bij Tønder). Tussen 1987 en 1992 zijn meer dan twee miljoen jonge houtingen losgelaten in zeven laaglandbeken in het gebied tussen de Varde Å en de Vidå. De jonge vis werd gekweekt uit inheemse, in het wild gevangen dieren. In 1990 (2 beken) en 1992 (4 beken) zijn de uitzettingen gestaakt. In 1996 werd de paaiende - dus uit de Waddenzee terugkerende - populatie geschat op 8700 dieren. Uit onderzoek in de winter van 1997 en 1998 bleek dat dat de populaties in de Ribe Å en Varde Å stabiel zijn gebleven, maar dat de aantallen in twee andere beken afnemen. In deze beken is de toegankelijkheid voor de uit zee terugkerende houting nog gebrekkig.
Informatie: Resumerapport Laksefiskene, Ribe og Sønderjyllands Amt og Danmarks Fiskeriundersøgelser.
p/a: Ribe Amt, Sorgisvej 35, 6760 Ribe, Danmark.
Met dank aan: Mads Ejbye-Ernst van het Ribe Amt.
Veldbezoek en informatie tijdens studiereis
Het is de bedoeling om een veldbezoek aan het bovenstaande gebied te brengen. Daarnaast is er de mogelijkheid om informatie over het project uit te wisselen. Zie o.a. bijlage 4.
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Figuur 18: Recreatie aan de Deense Waddenkust.
Figuur 19: Windturbines aan de Westkust van Denemarken.
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
4 Tijdsplanning en reisschema
Planning:
April/mei 2006
- opzet en eerste uitwerking studiereis (Roel en Herman);
- uitwerken relevante info Altenburg & Wymenga (Herman en Roel);
- contacten leggen met Denemarken (Roel in overleg met Herman) - uitwerken voorbereidende logistiek (Marina en Roel);
- telefonisch werven potentiële kandidaten (Roel en Herman);
- uitwerken studiereis, afstemmen wensen en mogelijkheden;
- plannen bijeenkomst 11 mei in Rotterdam (Roel );
11 mei 2006
- 11 mei, bijeenkomst mogelijk reisgezelschap in Rotterdam (allen, Roel voorzitter, Herman eventueel inhoudelijk toelichten);
Mei/juni 2006
- 2e helft mei start uitwerken gegevens tot een werkdocument (Roel/Herman) - uitwerken concept draaiboek (Marina en Roel);
Juni-juli-augustus 2006
- rondzenden werkdocument aan deelnemers (Roel);
- goedkeuring deelname en financiering (mogelijke deelnemers);
- bijeenkomst plannen voor begin september (Roel/Marina);
- voorbereiding lezingen (Powerpoint presentaties (deelnemers);
- bijstellen draaiboek, voorbereiding logistiek en organisatorisch (Marina en Roel);
- onderhouden contacten met Denen (en Duiters) over reisprogramma (Roel, Herman en Hans Ole) Begin september 2006
- concept draaiboek afronden (Marina/Roel);
- mogelijk voorbereidende bijeenkomst (alle deelnemers);
- eventueel aanpassen draaiboek (planning/logistieke zaken etc.) (Roel/Marina:
10 t/m 16 september 2006
- studiereis (volgens draaiboek) (reisleiding en allen) ; - verslaglegging tussentijds en na afloop van de excursie.
Eind september 2006
- evaluatie dag, en presentatie verslag/Powerpoint presentatie en bespreken conceptartikel Zoet-Zout Krant en Levende Natuur, vervolgafspraken en implementatietraject (allen).
- 20 september een eerste concept van het verslag rondsturen (Roel & Herman) aan deelnemers.
- 25 september verwerken commentaren, en afronden verslag (Roel & Herman);
- op basis van het verslag een concept artikel maken.
Met dit werkdocument is al een basis gelegd voor de verslaglegging van de studiereis.
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
Reisleiders:
- RIZA (Roel Doef)
- RIKZ (Herman Haas)
Mogelijke Deelnemers:
- RD Zeeland (Leo Adriaanse/ Eugene Daemen/Frank Gijzel) - RD Zuid-Holland (Kees Storm, Patric Pieters en Henk van Bommel) - RD Noord-Holland (Arjen Kikkert)
- RD IJsselmeergebied (Francien van Luijn, Bauke de Witte) - RD Noord-Nederland (Kees Borrius, Ante Nicolai )
- RIKZ (Ilse Jonker)
__________________________________________________________________________________________
Voorbereidende Bijeenkomst in Rotterdam op 11 mei 11 mei bijeenkomst in Rotterdam 10.300 – 13.00 uur:
Aansluitend/of vooraf overleg met studiereisteam
Sowieso aanwezig: Hans Drost, Herman Haas, Roel Doef en Ilse Jonker
Reisplanning:
Zondag 10 september t/m zaterdag 16 september 2006 Zondag 10 september (zie figuren 21, 22 en 23) Vertrek bus vanuit Zeeland ca. 10.00 uur
Via Zuid-Holland naar Duitsland hotel in Büsum aan de oostzijde van de monding van de Elbe (ten Noorden van Hamburg). (Fransiscus Colijn voormalig RIKZ-er woont/werk in de omgeving van Büsum en zal ons mogelijk op zondag ontvangen.)
Vertek vanuit Noord-Holland via Leeuwarden ca 12.00 uur Vervolgens vainaar Bremen (ca. 3 uur) naa Büsum /Heide (hotel) 19.00 uur inchecken Hotel en
20.00 uur dinner.
Fig. 21: Overzichtskaart Fig. 22: Detailkaart monding Elbe Fig.23: Overnachtingslokatie
monding Elbe. Büsum of Heide.
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Maandag 11 september (zie figuren 24 en 25 en bijlage 6) 8.00 uur ontbijt
9.00 uur Presentatie/excursie Elbe-delta en Duitse Waddenkust in overleg met Fransiscus Colijn Professor aan GKKS Forschungzentrum van Geesthacht.
14.00 Vertrek richting Riba, tussenstop lunch en tussendoor stops o.a. Rømø (kaart is toegevoegd in bijlage 6) en mogelijk Mando
Figuur 24: Beeld
17.00 aankomst Ribe (hotel) Eten in centrum Ribe
Figuur 25: Overzichtskaartje midden Jutland.
Dinsdag 12 september (zie figuur 27) 9.00 start Lezingendag Denen/Nederlanders
De Nederlandse delegatie zal zoals nu voor zien de volgende presentaties (Powerpoint) geven:
- Algemene inleiding en doelen van de studiereis (Roel Doef, RIZA);
- Beheersmaatregelen in de zoet-zout overgangsgebieden (Herman Haas/Ilse Jonker, RIKZ);
- De geschiedenis en de toekomst en van de Deltawerken (Leo Adriaanse/Eugiene DaemeFrank Gijzel, RWS Zeeland);
- Herstel en inrichting en ruimtelijk gebruik van het Haringvliet (Kees Storm/Patric Pieters/Henk van Bommel, RWS Zuid-Holland);
- Vis en vismigratie van zoet naar zout en visa versa (Arjan Kikkert, RWS Noord-Holland);
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
- De Afsluitdijk en het IJsselmeer bestaan 75 jaar( Francien van Luijn?/??, RWS IJsselmeergebied);
- Het Eemsgebied …. (Kees Borrius/Ante Nicolai?, RWS Noord Nederland) 12.30 – 13.30 lunch
13.30 – 15.00 vervolg lezingen
Spiegelverhalen vanuit Deens perspectief.
(afhankelijk van o.a weer is het mogelijk om programmawijzigingen door te voeren (deel van de presentaties in het veld of op woensdag) .
Dit programma is nog niet afgestemd met bijlage 6. Een veldbezoek in de omgeving van Ribe is wenselijk.
15.00 – 17.00 discussie en vervolg afspraken Mogelijk afsluitende lunch met Denen.
Woensdag 13 september (zie figuren 26 en 27) 8.30 Vertrek vanuit Ribe
Excursies naar o.a. Ribe-A, Skjen project.
Avondeten en overnachting in Ribe.
Figuur 26: Overzicht omgeving Skjern en Ringkobing.
Donderdag 14 september (zie figuur 27) 8.30 uur Vertrek vanuit Ribe
Excursies naar Ringkobing Fjord en omgeving. Bezoek aan Esbjerg.
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Fig. 27: Aaneen gesloten kaartjes Waddenkust Denemarken (Skjern, Esbjerg en grens met Duitsland).
Vrijdag 15 september (zie figuren 27, 28 en 29)
8.30 vertrek Veldbezoek Deense Waddenzee kustlijn richting Duitsland 18.00 uur overnachting zuiden Denemarken/ monding Elbe.
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Figuur 28: Overzichtskaart Deense/Duitse kust
Figuur 29: Overzichtskaart monding Elbe.
Figuur 30: Monding Elbe meer in detail.
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
5 Kosten
Het RIZA heeft veel ervaring met de logistiek en administratie van buitenlandse reizen. Daarom zal Marina de Vries van RIZA WRG zal de logistieke en administratieve zaken van de studiereis uitvoeren.
Om het commitment bij de Regionale Diensten, is het verstandig om hun tijd en kosten vanuit de eigen RD of SD te laten dekken (uit projectbudget, uit een opleidingsbudget, of nog anders). Voor het beperkte
Stuurboordbudget blijven de kosten dan beperkt tot de kosten voor reis en verblijf van de teamleider, plus diens tijd. Het gaat dan om 2000 a 3000 euro aan kosten die in Stuurboord moeten worden vrijgemaakt, plus ca 75 uur capaciteit.
Kosten per deelnemer:
Een grove (naar boven afgestelde) begroting leert dat de kosten per deelnemer maximaal €1500,- zijn exclusie inzet van eigen tijd. Naar verwachting zullen de kosten geringer uitvallen.
Tabel 1: Ruwe begroting studiereis zoet-zout Denemarken 10-16 september 2006
Ruwe begroting studiereis zoet-zout Denemarken
kosten in € aantal dagen aantal personen totaal
hotel (overnachting en ontbijt) € 100,00 6 13 7800
Avondeten/avond € 50,00 7 13 4550
Lunch € 10,00 7 13 910
Overige (koffie/thee)/boodschappen € 10,00 7 13 910
Overige onvoorzien € 10,00 7 13 910
Subtotaal I €uro 15080
€uro pp 1160
Reiskosten busjes € 0.50 p/km 2000 km 2 2000
materiaal diversen 500
Subtotaal II €uro 2500
Voor 13 personen Sub I 15080
Sub II 2500
Totaal €uro 17580
€uro pp 1352
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
6 Organisatie en gegevens mogelijke deelnemers Organisatie:
RWS RIZA
Roel Doef (Reisleiding, proces en organisatie) Postbus 17
8200 AA LELYSTAD Tel.: 0320-297307 Mobiel: PM
e-mail: r.doef@riza.rws.minvenw.nl RWS RIKZ
Herman Haas (Reisleiding, inhoudelijk) Postbus 8039
4330 EA MIDDELBURG Tel.: 0118-622815 Mobiel: PM
e-mail: H.A.Haas@rikz.rws.minvenw.nl RWS RIZA
Marina de Vries (logistiek vanuit Nederland) Postbus 17
8200 AA LELYSTAD Tel.: 0320-298361 Mobiel: 06-51835014
e-mail: m.dvries@riza.rws.minvenw.nl
Contactpersoon in Denemarken:
Hans Ole Hansen, Biologist Danish Forest and Nature Agency Lindet State Forest District Stensbaekvej 29, Arnum DK - 6510 Gram
Telephone: +45 7482 6105 - Direct: +45 7351 4454 Mobile: +45 2121 5510
E-mail: ole@sns.dk - Fax: +45 7482 6122
Official E-mail to Lindet State Forest District: Lindet@sns.dk
Vervoer:
8 persoonsbusje Toyota Previa (diesel) Kenteken 33-LH-SX
4 persoonsauto Toyota Avensis (benzine) Kenteken 42-HR-BL
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Mogelijke deelnemers:
RWS Zeeland RWS Directie Zeeland Leo Adriaanse
Tel.: 0118-622400 Mobiel: 06-21274706
e-mail: l.adriaanse@dzl.rws.minvenw.nl RWS Directie Zeeland
Frank Gijzel
Tel.: 0118-622591 Mobiel: 06-27076990
e-mail: f.gijzel@dzl.rws.minvenw.nl RWS Directie Zeeland
Eugiene Daemen
Tel.: 0118-622405 (0113-342725) Mobiel: -
e-mail: e.daemen@dzl.rws.minvenw.nl
RWS Zuid-Holland RWS Directie Zuid-Holland Kees Storm
Postbus 556
3000 AN ROTTERDAM Tel. : 010-4026350 Mobiel: 06-22451978
e-mail: c.storm@dzh.rws.minvenw.nl RWS Directie Zuid-Holland
Patric Pieters Postbus 556
3000 AN ROTTERDAM Tel. : 010-4026642 Mobiel: 06-15014562
e-mail: p.c.pieters@dzh.rws.minvenw.nl RWS Directie Zuid-Holland
Henk van Bommel Postbus 556
3000 AN ROTTERDAM Tel. : 010-4026368 Mobiel: -
e-mail: H.G.vBommel@dzh.rws.minvenw.nl
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
RWS Noord-Holland
RWS Regionale Directie Noord-Holland Arjan Kikkert
Postbus 3119
2001 DC HAARLEM Tel.: 023-5301793 Mobiel: -
e-mail: a.kikkert@dnh.rws.minvenw.nl RWS IJsselmeergebied
RWS IJG
Francien van Luijn Postbus 600
8200 AP LELYSTAD Tel.: 0320-297462 Mobiel: -
e-mail: f.vluijn@rdij.rws.minvenw.nl RWS IJG
Bauke de Witte Postbus 600
8200 AP LELYSTAD Tel.: 0320-297499 Mobiel: 06-53150265
e-mail: b.j.dwitte@rdij.rws.minvenw.nl RWS Noord-Nederland
RWS Directie Noord-Nederland Kees Borrius
Postbus 2301 8901 JH Leeuwarden Tel.: 058 234 43 56 Mobiel: -
e-mail: borriusk@dnn.rws.minvenw.nl RWS Directie Noord-Nederland
Ante Nicolai Postbus 2301 8901 JH Leeuwarden Tel.: 058-2344322 Mobiel: -
e-mail: a.nicolai@dnn.rws.minvenw.nl
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
RWS RIKZ RWS RIKZ Ilse Jonker Postbus 207 9750 AE Haren Tel.: 050-5331363 Mobiel:
e-mail: I.Jonker@rikz.rws.minvenw.nl RWS RIKZ
Herman Haas (Reisleiding, inhoudelijk) Postbus 8039
4330 EA MIDDELBURG Tel.: 0118-622815 Mobiel:
e-mail: H.A.Haas@rikz.rws.minvenw.nl RWS RIZA
RWS RIZA
Roel Doef (Reisleiding, proces en organisatie) Postbus 17
8200 AA LELYSTAD Tel.: 0320-297307 Mobiel:
e-mail: r.doef@riza.rws.minvenw.nl
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
7 Literatuur en websites
Literatuur
Commissie Waterbeheer 21e eeuw, 2000. Waterbeleid voor de 21e eeuw. Advies van de Commissie Waterbeheer 21e eeuw.
Hoekema, F.S., N. Goossens & H Toorman, 2006. Special protected areas and sites of communal importance in coastal France, Belgium, Germany and Denmark. Altenburg & Wymenga rapport 770, Veenwouden
Lenselink G. & R. Gerits, 2000. Kansen voor herstel van zout-zoet overgangen in Nederland. RIZA rapport 2000.032, ISBN 90-369-5329-4, Lelystad.
Ministerie van LNV, juni 2006a. Natura 2000 doelendocument- hoofddocument.
Ministerie van LNV, juni 2006b. Natura 2000 doelendocument- bijlagedocument.
Remmelzwaal, Albert, Wouter Iedema, Martin Soesbergen, Theo Prins & Luc Jans, 2006. Meerkoeten, zeeduivels en rivierkreeften. Rijkswaterstaat werkt aan herstel van de grote wateren. RIZA rapport 2006.010, ISBN 9036957362, Lelystad.
Websites
www.zoetzout.nl/index.html
www.eucc.net/nl/index.htm www.eco.science.ru.nl
www.zeegras.nl.
http://www.synbiosys.alterra.nl/natura2000 www.peipsi.nl
www.rijkswaterstaat.nl/rws/riza/home/publicaties/rapporten/2006/rr_2006.002.pdf
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Bijlage 1: Beheersvragen van de Regionale Directies van Rijkswaterstaat
___________________________________________________________________________
Aanvullende vragen van Herman Haas (RIKZ) (quick scan 3 april 2006)
1 Welke zout/brakke watersystemen komen voor aan de kustzone van Denemarken?
2 Wat zijn de systeemkenmerken voor deze systemen?
3 Hoe is het waterbeheer geregeld?
4 Zijn er waterkwaliteitsproblemen in deze systemen?
5 Wat zijn de ecologische doelen voor deze systemen?
6 Hoe wordt er gewerkt aan de implementatie van de KRW?
7 Zijn er al instandhoudingsdoelen geformuleerd?
8 Welke gebruikers zijn er in de watersystemen en welke eisen stellen zij?
9 Zijn er belangentegenstellingen in gebruik?
10 Is er sprake van zoute kwel naar de omgeving?
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
11 Welke vormen van landbouw zijn er en hoe gaan die om met zout water?
12 Hoe wordt geanticipeerd op klimaatverandering?
Aanvullende vragen van Leo Adriaanse (RWS Zeeland) (quick scan 10 april 2006)
1 Wat kunnen we op basis van wat concreet in de Delta zou kunnen worden gerealiseerd aan zoet- zoutovergangen leren van vergelijkbare situaties in Denemarken?
2 Wat kan aan grote en kleine zoet-zoutovergangen gerealiseerd worden?
3 Wat is mogelijk met poldergemalen en welke eisen dienen gesteld om ecologisch duurzaam iets te doen?
4 Wat is mogelijk aan combinaties met kleinschalige zoet-zoutovergangen en vistrek?
5 Binnen welke waterhuishoudkundige bandbreedte is een grootschalige
zoet-zoutovergang nog ecologisch stabiel te noemen (leren voor mogelijkheden zoet-zoutovergang Hollands Diep- Volkerak-Zoommeer -
Oosterschelde/Grevelingen)?
6 Welke relevante ervaringen met kunstmatige/niet volledig natuurlijke zoet-zoutovergangen zijn er in Denemarken?
7 Hoe kunnen we situaties zien en gegevens van verzamelen die overeenkomen met situaties die we in de ZW-Delta ev. zouden kunnen creëren?
Aanvullende vragen van Kees Storm (RWS Zuid-Holland) (quick scan 12 april 2006)n.a.v. Altenburg &
Wymenga rapport “Special protected areas ….”
1 Wat kunnen we leren van de Ribe A? Ribe A (blz. 58) is een redelijk ongestoord estuarium qua morfologie. Is het wellicht een mooie referentie voor ecologische herstel van getijdengebieden?.
2 Wat zijn de ervaringen van de natuurontwikkeling (2003) in de Skjern A valley (blz. 64)? Wat waren de keuzes? En hoe pakt het uit?
3 Hoe ontwikkelt Denemarken Nationale Parken met veel aandacht voor draagvlak (blz. 69)?
4 Wat kunnen we, in het licht van de verziltingproblematiek, leren van het SUSWAT project (blz. 43) over een duurzame (zoet)water voorziening?
5 Wat kunnen we leren van bezoeken aan (uitgevoerde) projecten en gesprekken met betrokkenen?
Aanvullende vragen van Francien van Luijn en Hans Vos (RWS IJsselmeergebied) (quick scan 21 april 2006)
1 Welke mogelijke referenties kan Denemarken bieden voor brak water in de omgeving van de Gouwzee?
2 Welke informatie en kennis is in Denemarken aanwezig over vismigratie van zout naar zoet en visa- versa? Dit in het kader van doortrek vis Afsluitdijk (Wadden-Ijssel).
3 Welke referenties kan Denemarken bieden voor brakke zones nabij de Afsluitdijk (voor vis, waterplanten en macro-fauna)?
4 Hoe gaan men in Denemarken om met de VHR en KRW? Wat kunnen we ervan leren?
5 Wat is er te leren op het gebied van visintrek? Hoe zien de watersystemen en de overgangen eruit? Wat is natuurlijk en onnatuurlijk? Hoe groot moet een vispassage (doorgang) zijn? Toe hoe ver is een effect (van zoet naar zout en visa versa) meetbaar?
6 Zijn er voorbeelden van vishevels?
7 Welke inspiratiebeelden zijn er te vinden voor een brakke zone (IJsselmeer/Waddenzee)? Zijn er
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Aanvullende vragen van Kees Borrius (RWS Noord-Nederland) (quick scan 21 april 2006) 1 Hoe gaan de Denen om met visintrek? Zijn er voorbeelden van Houting en Fint?
2 Hebben de Denen gebieden ontpolderd? Zo ja, welk info is beschikbaar (inpompen, uitlaten en morfologische processen.
3 Wat kunnen van leren van Hohbugd, waar het gebied voor scheepvaart is afgesloten, en waar een indrukwekkende onderwaterwereld ontstaan is?
4 Zijn er voorbeelden (Oostzee?)van sublitoraal Zeegras? Is dit interessant vanuit H&I projecten?
5 Welke inbreng kan Jaap de Vlas (Haren) inbrengen?
Aanvullende vragen van Arjan Kikkert (RWS Noord-Holland) (“quick scan” 28 april 2006)
Onderwerp Vraag/probleem Achtergrond
Bestuur/Beleid Hoe is het waterbeheer organisatorisch geregeld? Vergelijk situatie in Nederland: gemeenten, Zijn verschillende overheden hierbij betrokken? waterschappen, provincies en rijk.
Hoe wordt de burger bij het waterbeheer betrokken?
Waar ligt welke verantwoordelijkheid en hoe worden de kosten betaald?
Is men al bezig met inventarisaties voor de Kaderrichtlijn? worden lagere overheden hierbij betrokken?
Welke criteria worden gehanteerd bij het vaststellen van de te bereiken
doelen? is situatie vergelijkbaar met de onze?
Wie stelt deze criteria vast? onze maatlatten passen slecht op brakke systemen
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Watersysteem Welke extra kansen biedt een polyhalien systeem? Voorbeelden motivatie en voorbeelden voor ons
Leidt de gelaagdheid tot problemen. Welke en hoe verholpen? Bij ons zomers zuurstofloosheid in diepere lagen Leidt de gelaagdheid tot extra kansen. Welke en hoe aangegrepen? motivatie en voorbeelden voor ons
Waterkwaliteit Wat zijn de belangrijkste probleemstoffen, waar komen deze vandaan? Vergelijkbaarheid met onze situatie. Beeld verbreding Heeft het zoute karakter van het watersysteem invloed? Vergelijkbaarheid met onze situatie. Beeld verbreding Is het ecosysteem extra gevoelig? Zou kunnen; minder soorten en gelaagdheid Hoe zit het met koelwater? Is dit een probleem? Is de vergunning
gerelateerd Is bij ons een probleem mn door gelaagdheid
aan de specifieke capaciteit van het ontvangend watersysteem of niet?
Chemische Wordt uitsluitend in compartiment water gemeten (totale fractie) meeste verontreiniging zit aan zwevend stof, maar Meetingen of wordt ook gemeten in zwevend stof? deze bemonsteringswijze is niet verplicht voor KRW
Hoe zit het met analyses. Overheidslaboratoria? Markt?
Macrofyten Zeegras: Het herstel van zeegras in de Waddenzee verloopt
Welke soorten komen voor? vrij moeizaam. Misschien is in Denemarken ervaring Hoe wordt de aanwezigheid ervan gewaardeerd? opgedaan waar wij ons voordeel mee kunnen doen.
Zijn ook hier grote afnamen/toenamen opgetreden? Bedreigingen?
Wat zijn de trends in voorkomen?, waardoor wordt de trend veroorzaakt?
Zijn er specifieke herstelprojecten?
Worden extra maatregelen genomen ter bescherming van zeegras?
Overige soorten:
Welke overige soorten subsmerse macrofyten komen voor in de brakke zone
In deze zone bij ons geen macrofyten ( 2000 - 4000 mgCl/l)
Vis (Hoe) wordt migratie gestimuleerd? motivatie en voorbeelden voor ons
Vindt visvriendelijk spuien plaats?
Vispassages bij gemalen ( Innovatieve ontwikkelingen? "Manshanden-
vispassage?") Is er aandacht voor doortrek van vis naar het achterland (vispassages in
de polders)
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Bijlage 2: Doelen Estuarien herstel ontleend aan Platform zoetzout
Zie ook www.zoetzout.nl
Doelen van estuarien herstel, waarom doen we het?
Herstel van zoet-zout overgangen draagt niet alleen bij aan natuurdoelen (natuurlijkheid en biodiversiteit), maar is ook van belang voor duurzame veiligheid en het verbeteren van de waterkwaliteit. Herstel van deze zone stimuleert het tot stand komen van gezonde watersystemen.
Verhoging biodiversiteit van habitats en soorten
Door het toelaten van natuurlijke dynamiek keren allerlei typen gradiënten terug in het kustgebied: van zoet naar zout, van hoog naar laag, van droog naar nat en van zand naar slib. Hier liften vele planten- en dierensoorten op mee. Naast het belang voor de nationale biodiversiteit vormen dergelijke gebieden ook het internationale knooppunt voor trekvissen en -vogels. Hiertoe moet herstel van estuaria e.d. wel gekoppeld worden aan herstel van de compleetheid van het stroomgebied waartoe het estuarium behoort.
Herstel van migratie mogelijkheden voor trekvis
- Herstel van migratie voor grote trekvis in belangrijkste uitstroompunten van Rijn, Schelde, Maas en Eems;
- Herstel van intrek voor glasaal op alle intrekpunten van Nederland;
- Aanpassing spui en schutbeheer op alle uitlaatpunten;
- Terugkeer van fint en houting in ……
Herstel /optimalisatie van verloren brakke habitats
- terugkeer van structuren van ruppia en zeegras in binnendijkse gebieden;
- terugkeer van ecotopen van brakwatermossels en kokkels.
Herstel van zoetwatergetijde
Herstel van dit zeldzame gebied op redelijke schaal op een plek waar vroeger ook een omvangrijk zoetwatergetijde gebied aanwezig was
Herstel van estuariene processen
Herstel van gebieden waar morfologische processen en als gevolg daarvan chemische en biologische processen hun gang kunnen gaan. Koppelen aan doelstellingen terugdringing eutrofiering en vervuiling. Koppelen aan duurzame veiligheid
Meetbare doelen
Er zijn richtinggevende en meetbare doelen (streefbeelden?) nodig op nationaal en stroomgebiedsniveau. Per stroomgebied een goed functionerende zozo overgang nastreven met minimaal de verplichting tot vispassages en aangepast spuibeheer. Visie op binnendijks brak ontwikkelen met als horizon 2025 en 2050. (verzilting neemt toe, waar accepteren, waar bestrijden, keuzes)
Aansluiten bij bestaande instrumenten
Bij concretisering van doelen aansluiten bij bestaand beleid, instrumenten en regelgeving:
- Zoet-zout overgangen verdienen een duidelijke plek binnen de EHS. Het is wenselijk om de gebieden waar verzilting gaat spelen in de EHS op te nemen.;
- Koppeling van keuzes aan natuurdoeltypenkaart;
- Koppeling met de typologie en ecologische streefbeelden voor de Kaderrichtlijn water in toegewezen overgangswateren.
Robuuste verbindingen en samenhang
Vanuit het perspectief van zoet-zout overgangen kunnen verbindingen als de Delta-natte as veel robuuster worden gemaakt. De robuuste verbindingen zijn niet gekozen vanuit het perspectief van zoet-zout overgangen.
Verder is het wenselijk om te verkennen welke kleine riviertjes (deelstroomgebieden) zich er voor lenen
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
opnieuw een koppeling te geven met een estuarium. Voorbeeld Lauwersmeer-Reitdiep (Robuustheid op stroomgebiedsnivo)
Kwaliteitsimpuls
Bij de blauw-groene dooradering dient de koppeling met verziltende gebieden te worden gelegd. Er zijn een aantal gebieden met blauwgroene dooradering die naar alle waarschijnlijkheid met verzilting te maken krijgen in de nabije toekomst (zie 3). Het lijkt wenselijk om de ligging van de aangewezen gebieden in heroverweging te nemen en de koppeling met verziltende gebieden te versterken. Bij zo’n kwaliteitsimpuls van het landschap en in verband met behoud en herstel van biodiversiteit, cultuurhistorische, aardkundige en ecologische waarden kan zoet-zout een prachtige rol spelen. De uitkomsten van de laagwaterstudie (van Waveren) zouden meer uitsluitsel over de ligging van de gebieden kunnen geven. Bij een kwaliteitsimpuls van het landschap en ivm behoud en herstel van biodiversiteit, cultuurhistorie, archeologische en ecologische waarden kan zoet-zout een rol spelen.
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Bijlage 3: Letter to Denmark
Ministry of Transport, Public Works and Water Management
Directorate-General for Public Works and Water Management Institute for Inland Water Management and Waste Water Treatment
RIZA
___________________________________________________________________________
Contact person: Roel Doef
Email: r.doef@riza.rws.minvenw.nl Telephone: +31320297307
Adres: RIZA
Box 17
8200 AA Lelystad
The Netherlands
Lelystad, 19th May 2006
Dear Mr. Rudfeld and Mr. Wichmann,
According to the Water Framework Directive and the Bird- and Habitat Directive restoration and conservation of freshwater and saltwater transitionzones in the Netherlands needs extra attention.
For this purpose a Dutch engineering office did a literature/internet study on “Special protected areas and sites of communal importance in coastal France, Belgium, Germany and Denmark”.
According to this study, we became very enthusiastic to visit Denmark.
We think, in our case, it is of significant importance to broaden our field of vision by sharing knowledge and experience with European colleagues. Therefore we, as ecological and technical project leaders of the Ministry of Transport, Public Works and Water Management, hope to be able to visit Denmark. We are curious to gather information (by lectures and field visits) about projects and management in the area of Vadehavet, Ribe, Skjern and Ringkøbing. Next to this, we are very willing to bring in our knowledge and experience on water management, policy and specific project information.
In 2005 two of our Dutch colleagues (Ineke Douma and Aylin Erkman) visited you concerning the Bird- and Habitat Directive. That is how I got your addresses.
I hope you are willing to contact us with a key person who can create an opportunity to prepare our intended study tour to Denmark (see appendix). Furthermore I am interested in useful suggestion to make our intended study tour successful.
Meanwhile I thank you, for the attention you already paid to this letter.
Yours sincerely, Roel Doef
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Appendix: Intended study tour to the Danish West Coast
Intended study tour freshwater and saltwater transitionzones to the Danish West Coast Ministry of Transport, Public Works and Water Management
Directorate-General for Public Works and Water Management Goals:
1 Exchange of knowledge on freshwater and saltwater transitionzones
2 Exchange of practical management information on freshwater and saltwater transitionzones (on location)
3 Mutual learning between Dutch water managers and Danish water managers
4 Getting inspiration for restoration and conservation of freshwater and saltwater transitionzones 5 Presenting a report and article with a description of the study tour results.
Water managers
As a group of approximately 10 regional water managers (from the entire coastline of The Netherlands) and 3 specialist on national level, we like to gather practical information
on realisation of projects concerning the freshwater and saltwater transitionzones. In this case a study tour to the West Coast of Denmark seem to be very inspiring. We discussed topics that are we like to involve in the intended study tour:
We are very much interested in the following topics:
a. fish (migration)
b. restoration of marine water vegetation (Zostera) c. management plans WFD/BHD (policy)
d. water management (water level, sluice (way) etc.
e. agricultural and salt seepage water
f. restoration and conservation of specific habitats
g. landscape restoration
h. integration of functions
Mutual learning/presentations and exchange of knowledge:
In case our Danish colleagues are interested, we are looking forward to offer you presentations and possible digital information, on for instance: management plans BHD and WFD, restoration projects, Delta works, physical planning and public participation, fish-migration and several specific ecological/technical topics. Our intention is cooperation by mutual learning.
Planning and suggested program:
Suggested time of study tour: 10-16 September 2006
Sunday 10: Departure from The Netherlands by own bus
Monday 11: Travel through Germany (visit Danish Islands Rømø and Fanø) Tuesday 12: Lectures Dutch/Danish and excursion to Ribe A
Wednesday 13: Lectures Dutch/Danish and excursion to Skjern
Thursday 14: Excursion/fieldtrip to surrounding Ringkøbing Fjord and northern area’s Friday 15: Excursion to coast Vadehavet /German coast
Saturday 16: Return to the Netherlands
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Bijlage 4: Mail van Hans Ole Hansen 26 juni 2006
(het concept programma, suggesties Deense kant is nog niet afgestemd) Dear Roel
A very provisional schedule for your study tour to Denmark could look something like this:
Sunday 10: Departure from The Netherlands by own bus Monday 11: Travel through Germany
Drive along Margrethe kog (largest Danish salt water lake, diked in the 80s, BHD) Visit Danish Island Rømø – (sand dunes, dikes, one of the most tourist visited areas of Denmark, conflicting user interests, landscape restoration etc. (forester Peter Ilsøe and ranger Thomas Fyhn, Lindet State Forest District (SFD))
Accommodation in Ribe. Dinner and maybe short tour to houting projects in Ribe town) Tuesday 12: Lectures on the houting project,
Other Danish and Dutch lectures (about 3-4 hours?) Ribe Å (houting project, sluice etc.)
Varde Å (houting project, dismantling of power plant, remeandering, fish farms, record salmons, only south western river without a sluice etc.)
(probable guides: Lindet SFD, Ribe County)
Wednesday 13:Excursion to Skjern area (Denmark’s largest river restoration project, monster salmon) (probable guides: Oxbøl SFD)
Thursday 14: Ringkjøbing Fiord (birds, water vegetation, fiord restoration, sluice practise etc.) Vest Stadil Fiord (large restoration project)
(probable guides: Klosterhede SFD, Ringkøbing County) Friday 15: Excursion to coast Vadehavet
(probable guides: County of Southern Jutland, Lindet SFD)
Saturday 16: Return to the Netherlands
As mentioned… it’s provisional! And as soon as we agree on the tour skeleton I’ll work further on the schedule – and as I contact the different people the they will undoubtedly come up with some brilliant ideas and suggestions on the detailed plan. It will of course also be possible to include many other things in the programme.
Regarding the lectures I’m not confident that it will be possible to gather a very big crowd at one time.
However, I will of course ask the participating people and their working places if they have the possibility to participate. As you can see I suggest 3-4 hours in Ribe, as Ribe is the most central city for the three counties and the two SFDs.
So… please let me know if the above is what you were hoping for, and also any suggestions and/or changes you want me to include.
Also, please let me know as soon as you know the number of participants, the size of your bus (there might be a few low bridges on our way!), and if you want any help/recommendations on your
accommodations.
Best regards Hans
Rijkswaterstaat zoet-zout studiereis Denemarken 10 t/m 16 september 2006
__________________________________________________________________________
Figuur 31: Mogelijk te bezoeken lokaties (suggesties Hans Ole Hansen).
