AARD EN OMVANG VAN ILLEGALE KANSSPELEN IN NEDERLAND

AARD EN OMVANG VAN ILLEGALE KANSSPELEN IN NEDERLAND

- eindrapport -

drs. G.H.J Homburg

drs. E. Oranje

Amsterdam, juli 2009

Regioplan publicatienr. 1739

Regioplan Beleidsonderzoek

Nieuwezijds Voorburgwal 35

1012 RD Amsterdam

Tel.: +31 (0)20 - 5315315

Fax : +31 (0)20 - 6265199

Onderzoek, uitgevoerd door Regioplan Beleids-

onderzoek in opdracht van het Wetenschappelijk

Onderzoek- en Documentatiecentrum, ministerie

van Justitie (WODC).

© 2009 WODC, ministerie van Justitie. Auteursrecht voorbehouden.

VOORWOORD

Van oudsher is het kanaliseren van de speelzucht via een beheersing van het aanbod van kansspelen een van de hoofddoelstellingen van het Nederlandse kansspelbeleid. Voor het aanbieden van kansspelen is daarom een

vergunningen- of een meldingsregime van kracht.

Naast de legale kansspelen worden er illegale kansspelen aangeboden. Dat gebeurt fysiek, in locaties als cafés, snackbars en zalencentra, waar commer- ciële bingo, illegale lotto/toto of poker wordt gespeeld of waar gokzuilen staan opgesteld. Illegale kansspelen worden ook op internet aangeboden. De overheid bestrijdt de exploitatie van illegale kansspelen. Daarvoor zijn gegevens nodig.

In opdracht van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC) van het ministerie van Justitie heeft Regioplan Beleidsonderzoek een onderzoek uitgevoerd naar de aard en omvang van illegale kansspelen in Nederland. Daarmee wordt voortgebouwd op een voorstudie, die eerder in opdracht van het WODC door Significant is uitgevoerd en waarin de aanpak van het onderzoek is uitgewerkt.

In dit rapport wordt verslag gedaan van het onderzoek van Regioplan.

Het onderzoek is begeleid door een commissie bestaande uit:

Dr. M.W.J. (Maarten) Koeter AMC/UvA (voorzitter) J.G.E. (Jan) Bouwmeester Belastingdienst Drs. M.M.L.E. (Marie Louise) Tabben Ministerie van Justitie, DSP Dr. F.W. (Frans) Beijaard Ministerie van Justitie, WODC Dr. C.G. (Kees) van der Veer Vrije Universiteit FSW

De opbouwende discussies in de begeleidingscommissie hebben zeker bijgedragen aan het eindresultaat.

Het onderzoek is uitgevoerd door drs. Elske Oranje en drs. Mariëlle Jansen.

Drs. Geerten Kruis werkte mee aan de analyse. Kees Sanderse van Synovate zorgde voor de uitvoering van een omvangrijke gecombineerde webenquête en telefonische enquête. Cornelie van Rinsum en Emmeline Torenbeek verzorgden de lay-out van het eindrapport.

Amsterdam, juli 2009

Drs. Ger Homburg

Projectleider

INHOUDSOPGAVE

Samenvatting ... I

1 Inleiding ... 1

1.1 Aanleiding: onderzoek naar illegale kansspelen... 1

1.2 Doel van het onderzoek ... 3

1.3 Methode van onderzoek ... 4

1.4 De bruikbaarheid van de registraties ... 6

1.5 Leeswijzer ... 8

2 Spelsoorten ... 11

2.1 Inleiding... 11

2.2 Internetkansspelen... 11

2.3 Poker (fysiek, dus niet via internet)... 13

2.4 Gokzuilen ... 15

2.5 Bingo ... 17

2.6 Lotto/toto ... 21

2.7 Legaal of illegaal: operationalisering... 23

3 Spelers over illegale kansspelen: de enquête ... 25

3.1 Inleiding... 25

3.2 Deelname aan illegale kansspelen: overzicht en demografie 27 3.3 Internetkansspelen... 31

3.4 Illegale poker (niet via internet)... 34

3.5 Gokzuilen ... 38

3.6 Illegale bingo ... 40

3.7 Illegale lotto/toto ... 42

4 Conclusie ... 45

4.1 Inleiding: de beantwoordbaarheid van de onderzoeksvragen... 45

4.2 De aard van de illegale kansspelen (onderzoeksvraag 1). 46 4.3 De varianten van de illegale kansspelen (onderzoeksvraag 2) ... 47

4.4 De omvang van de illegale kansspelen (onderzoeksvraag 3) ... 47

4.5 De locaties van het aanbod (onderzoeksvraag 4) ... 51

4.6 Bekendmaking en adverteren (onderzoeksvraag 5)... 52

4.7 De cijfers in perspectief... 52

4.8 Kanaliseren en reguleren?... 53

Literatuurlijst ... 57

Bijlagen ... 59 Bijlage 1 Effecten van weging... 61 Bijlage 2 Antwoorden afgelopen vier weken (deelname) en

afgelopen twaalf maanden (resultaat) ... 63

SAMENVATTING

Doel van het onderzoek

Om zicht te krijgen op de huidige omvang van de illegale exploitatie van kansspelen heeft de minister van Justitie in de vijfde voortgangsrapportage kansspelbeleid een onderzoek naar de aard en omvang van illegale kansspelen in Nederland aangekondigd. Dit onderzoek is verdeeld in twee fasen: een inventarisatiefase en een onderzoeksfase. De inventarisatiefase is in opdracht van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum van het ministerie van Justitie (WODC) uitgevoerd door Significant. Op basis van deze inventariserende studie heeft Regioplan Beleidsonderzoek de onderzoeksfase uitgevoerd. Het voorliggende rapport is het resultaat van de onderzoeksfase.

Het doel van het onderzoek ‘Aard en omvang illegale kansspelen’ is het vaststellen van de actuele aard en omvang van een aantal illegale kansspelen in Nederland anno 2008. Het gaat daarbij om de volgende vijf vormen van illegale kansspelen:

• internetkansspelen;

• illegale poker (fysiek, dus niet via internet);

• gokzuilen en computerterminals;

• illegale bingo;

• illegale lotto en toto.

De algemene doelstelling van het onderzoek (het vaststellen van de aard en omvang van illegale kansspelen) is vertaald in vijf onderzoeksvragen:

1. Wat is de specifieke aard van (de selectie van) illegale kansspelen?

2. Welke varianten van deze illegale kansspelen worden aangeboden?

3. Wat is de omvang van het aanbod van deze illegale kansspelen?

4. Waar en op welke (soort) locaties vinden ze plaats?

5. Op welke wijze worden ze bekendgemaakt en hoe en waar wordt er geadverteerd?

Methode van onderzoek

Het onderzoek is uitgevoerd door middel van:

a. een secundaire analyse van bestaande registraties;

b. een enquête onder een ruime steekproef uit de Nederlandse bevolking;

c. een beperkt aantal interviews met spelers en participerende observatie.

De enquête is de belangrijkste bron van gegevens. In totaal zijn 17.000

mensen online en 3.999 mensen telefonisch ondervraagd, in de

leeftijdscategorie 15-65 jaar.

Deelname aan illegale kansspelen

Van de geënquêteerde personen heeft bijna tien procent in de afgelopen twaalf maanden deelgenomen aan een of meer van de vijf onderzochte illegale kansspelen. De meest gespeelde variant is het internetkansspel. Vijf procent van de respondenten heeft hier in de afgelopen twaalf maanden wel eens aan deelgenomen. Drie procent van de respondenten speelde in de afgelopen twaalf maanden wel eens illegale bingo, twee procent deed mee aan illegale poker. Eén procent nam deel aan een illegale vorm van lotto of toto en minder dan een half procent speelde op gokzuilen of computer- terminals. Tabel S.1 geeft een overzicht van enkele kenmerken.

Tabel S.1 Deelname aan illegale kanspelen: overzicht Totaal

illegale kansspelen

Internet- kans- spelen

Illegale poker

Gok- zuilen

Illegale bingo

Illegale lotto/toto Deelname

% Nederlanders 9,6% 5,1% 1,9% 0,3% 2,9% 1,0%

frequentie 12 maanden 11,7 15,8 6,2 3,6 6,5 14 Demografie

% mannen 62% 72% 81% 54% 35% 56%

% vrouwen 38% 28% 19% 46% 65% 44%

gemiddelde leeftijd (jaar) 41 33 31 34 39 43 % hoger opgeleid (hbo/wo) 33% 38% 48% 47% 15% 22%

Inzet en speluitkomst

gemiddelde inzet laatste spel € 12,90 € 13,00 € 20,00 € 12,10 € 8,90 gemiddelde winst laatste spel* € 63,20 € 48,00 ** € 41,40 € 2,95 gemiddeld verlies laatste spel* € 18,50 € 15,30 ** *** ***

laatst gespeelde spel gewonnen 25% 31% 24% 24% 35%

laatst gespeelde spel quitte gespeeld 40% 38% *** *** ***

laatst gespeelde spel verloren 35% 31% 76% 76% 65%

* Indien van toepassing

** Te weinig gegevens beschikbaar

*** Niet van toepassing

Spelers en spelgedrag

Als de enquêteresultaten worden gegeneraliseerd, volgt daaruit dat ruim een

miljoen Nederlanders tussen de 15 en de 65 jaar in de afgelopen twaalf

maanden aan tenminste een van de vijf onderzochte illegale kansspelen heeft

deelgenomen. Tabel S.2 geeft een overzicht.

Tabel S.2 Het aantal spelers per kansspel (N=20.999)

Spel

Aantal in steekproef

(N=20.999) Percentage

Nederlanders tussen 15 en 65

jaar

Nederlanders tussen 15 en 65

jaar met betrouwbaarheids-

marge*

Internetkansspelen 1.073 5,1% 565.000 547.000 tot 581.000 Illegale poker (fysiek) 389 1,9% 205.000 200.000 tot 221.000 Gokzuilen en

computerterminals 64 0,3% 34.000 29.000 tot 37.000

Illegale bingo 603 2,9% 317.000 308.000 tot 333.000 Illegale lotto/toto 204 1,0% 107.000 103.000 tot 118.000

* Hier wordt een 95 procent betrouwbaarheidsmarge gehanteerd, waarmee een onder- en bovengrens is bepaald van het aantal Nederlanders dat het betreffende kansspel speelt.

Persoonskenmerken

Bij vier van de vijf kansspelen is het merendeel van de spelers man. Alleen aan illegale bingo nemen meer vrouwen dan mannen deel. Onder spelers van illegale poker en internetkansspelen zijn de jongeren in de meerderheid. Bij de overige spelen zijn de leeftijdsgroepen meer gelijk verdeeld over de leeftijds- klassen. Het percentage hogeropgeleiden ligt bij internetkansspelen, illegale poker en gokzuilen wat hoger dan bij illegale bingo en lotto/toto.

De spelers zijn redelijk gelijkmatig over de inkomensklassen verdeeld. Het percentage allochtone spelers is voor alle vijf onderzochte kansspelen relatief laag.

Spelgedrag

Gemiddeld spelen de deelnemers het spel waaraan ze meedoen ongeveer eens per maand. Het aandeel spelers dat vaker dan eens per maand speelt varieert van 45 procent bij lotto/toto en 27 procent bij internetkansspelen tot ongeveer 20 procent bij poker en bingo. Er zijn maar heel weinig gokzuil- spelers die vaker dan eens per maand spelen. Wat frequenter speelgedrag vinden we vooral bij de illegale lotto/toto en bij de internetkansspelen (waar de toegankelijkheid, thuis vanachter de eigen computer, erg groot is).

Inzet

Bij internetkansspelen, poker en bingo zetten spelers per spel gemiddeld € 12,- tot € 13,- in. Deelnemers aan illegale lotto en toto besteedden gemiddeld minder per spel (€ 8,90), deelnemers aan gokzuilen juist meer (€ 20,-).

Omgerekend naar heel Nederland worden bij de onderzochte illegale

kansspelen jaarlijks enkele honderden miljoenen euro’s ingezet (tabel S.3).

Tabel S.3 Inzet van spelers op vijf illegale kansspelen, per jaar, inclusief entry fee, Nederlanders 15-65 jaar

Type spel Aantal spelers Inzet Entry fee Inzet totaal Internetkansspelen 565.000 € 115.158.000 € 65.613.000 € 180.771.000 Illegale poker

(fysiek) 205.000 € 16.523.000 € 4.656.000 € 21.179.000 Gokzuilen en

computerterminals 34.000 € 2.448.000 € 2.448.000

Illegale bingo 317.000 € 24.932.000 € 24.932.000

Illegale lotto/toto 107.000 € 13.332.000 € 13.332.000

Totaal 5 kansspelen € 242.662.000

Winst en verlies

De winstkans bij de spellen varieert van een kwart (bij internetkansspelen, gokzuilen en bingo) tot ongeveer een derde (bij poker en lotto/toto). Als deelnemers winnen, gaat het bij internetkansspelen om het hoogste bedrag (gemiddeld ruim € 63,-). Winnaars bij poker en bingo incasseren gemiddeld respectievelijk € 48,- en € 41,-. Lotto/totowinnaars moeten het met gemiddeld

€ 3,- doen. Bij gokzuilen is het aantal winnaars te klein om een enigszins betrouwbare uitspraak over de winst te kunnen doen. Bij de spellen waar (afgezien van de inzet) ook kan worden verloren, internetkansspelen en poker, bedraagt het gemiddelde verlies voor de verliezers respectievelijk € 18,50 en

€ 15,30.

Opbrengst voor exploitanten

Een minimumschatting van de opbrengst voor de exploitanten is gebaseerd op de bedragen die de respondenten in de afgelopen twaalf maanden aan de exploitanten hebben betaald (inleg of entry fee), verminderd met het door de exploitant uitbetaalde prijzengeld. Deze schatting komt uit op iets minder dan 90 miljoen euro (tabel S.4).

Tabel S.4 Brutospelopbrengst voor vijf illegale kansspelen, Nederland

Type spel

Aantal

spelers Inzet Prijzen Entry fee

Brutospel- opbrengst Internetkansspelen 565.000 € 115.158.000 * € 65.613.000 € 65.613.000*

Illegale poker 205.000 € 16.523.000 * € 4.656.000 € 4.656.000*

Gokzuilen 34.000 € 2.448.000 ? - ?

Illegale bingo 317.000 € 24.932.000 € 20.473.000 - € 4.459.000 Illegale lotto/toto 107.000 € 13.332.000 € 1.547.000 - € 11.785.000

Totaal 5 kansspelen € 86.513.000

* Bij de brutospelopbrengst is er van uitgegaan dat de volledige inzet van de spelers wordt

uitgekeerd aan prijzen. De brutospelopbrenst zou daarom een onderschatting kunnen zijn van

de werkelijke brutospelopbrengst voor de exploitant

Als de schatting van de brutospelopbrengst niet wordt gebaseerd op de opgave van het aantal gespeelde kansspelen over de afgelopen twaalf maanden, maar op die over de afgelopen vier weken (en vervolgens naar twaalf maanden wordt omgerekend), resulteert dit in een aanmerkelijk hogere schatting van € 224 miljoen.

De schatting van € 86 miljoen is daarom als een minimum te beschouwen.

Cijfers in perspectief

Daar waar bijna tien jaar geleden de illegale casino’s het grootste deel van de brutospelopbrengst uit illegale kansspelen incasseerden, hebben nu de exploitanten van internetkansspelen de koppositie overgenomen met meer dan twee derde van de brutospelopbrengst van de illegale kanspelen. Ter vergelijking: de illegale kansspelen zijn, afgemeten aan de brutospel- opbrengst, samen groter dan de Bankgiroloterij (€ 82 miljoen in 2008) of de Sponsorloterij (70 miljoen in 2008). Als van de hogere schatting van € 224 miljoen wordt uitgaan, benaderen de illegale kansspelen de Staatsloterij (brutospelopbrengst in 2008 was 272 miljoen). De internetkansspelen alleen zijn bijna even groot als die van de Sponsorloterij (spelopbrengst legale aanbieders uit jaarverslag College van toezicht op de kansspelen 2008).

De resultaten van het onderzoek suggereren dat de belangrijkste

beleidsaandacht moet uitgaan naar de internetkansspelen, met de (veruit)

hoogste spelopbrengst, de hoogste deelname, de hoogste spelfrequentie, de

hoogste gemiddelde winst, het hoogste gemiddelde verlies en de risico’s van

verslaving door het short-odd-karakter. De gegevens van de respondenten

laten weliswaar geen duidelijke groei in de afgelopen jaren zien, maar de

risico’s van schadelijke effecten voor spelers lijken hier het grootst.

1 INLEIDING

1.1 Aanleiding: onderzoek naar illegale kansspelen

Miljoenen Nederlanders nemen deel aan kansspelen. Winst zonder

inspanning, verlies dat gemakkelijk kan worden geleden en de illusie van een nabije winst die al het eerdere verlies goed zou kunnen maken oefenen klaarblijkelijk een grote aantrekkingskracht op consumenten uit. De gezamenlijke spelopbrengst (omzet minus prijzengeld) van zeven grote aanbieders van kansspelen in Nederland, zoals de Staatsloterij, de Postcodeloterij, de Lotto/Toto en Holland Casino bedroeg in 2008 ruim 1,6 miljard euro (Jaarverslag College van Toezicht op de Kansspelen). Na aftrek van kosten vloeit de opbrengst van deze kansspelen in de schatkist (2008:

429 miljoen euro) en naar een aantal goede doelen (2008: 418 miljoen euro).

Kansspelen vormen een economisch en maatschappelijk omvangrijke en belangrijke sector.

De keerzijde van de economische en maatschappelijke voordelen van kansspelen is dat er schade uit kan voortvloeien, niet in het minst door het risico van kansspelverslaving en aanzienlijk inkomens- en vermogensverlies voor spelers. Van oudsher heeft er daarom een verbod op kansspelen bestaan, vanuit levensbeschouwelijke, sociale en morele motieven. Lange tijd was de Staatsloterij (vanaf 1726), bij wijze van uitlaatklep voor de menselijke speelbehoefte, een van de weinige uitzonderingen (Van Vondelen, 1996).

Ruim een eeuw geleden, in 1905, maakte de Loterijwet particuliere loterijen met charitatieve doeleinden op beperkte schaal mogelijk. Geleidelijk is daarna de weg vrijgemaakt voor nieuwe vormen van kansspelen, zoals het wedden op paarden, de voetbalpool en de casinospelen. Een belangrijk moment is de inwerkingtreding van de Wet op de kansspelen (Wok) in 1964. Met de Wok zijn via een vergunningstelsel en een meldingsplicht mogelijkheden voor legale exploitatie van kansspelen gecreëerd. In de jaren na 1964 zijn de mogelijkheden verder verruimd, met onder andere de lotto, casinospelen en bingo in de jaren zeventig, gelduitbetalende speelautomaten in de jaren tachtig en de instantloterij in de jaren negentig. Een belangrijk onderdeel is dat de opbrengsten van de kansspelen aan een algemeen belang (schatkist, goede doelen, verenigingskassen) ten goede moeten komen.

De Wok is een uitdrukking van de behoefte om kansspelen te reguleren en te beheersen, met bijzondere aandacht voor het tegengaan van kansspel- verslaving, het beschermen van de consument en het tegengaan van

illegaliteit en criminaliteit. Van een goed georganiseerd en gereguleerd legaal

aanbod wordt verwacht dat het illegale aanbieders de wind uit de zeilen neemt

(Van ’t Veer, 1998). Dit is van belang, omdat de effectiviteit van het kansspel-

beleid wordt ondergraven door illegaal aanbod, waar bescherming van de

consument en maatregelen tegen kansspelverslaving niet afgedwongen

kunnen worden en waar verwevenheid met illegaliteit en criminaliteit gemakkelijk op kan treden (Donker e.a., 2001).

Het Nederlandse regulerende en kanaliserende beleid heeft niet kunnen bewerkstelligen dat illegale kansspelen zijn verdwenen. In onderzoek in opdracht van het College van Toezicht op de Kansspelen en het Nederlands Kansspelplatform werd geconcludeerd dat er rond 2000 een spelopbrengst van enkele honderden miljoenen guldens per jaar werd gerealiseerd in vier vormen van illegale exploitatie van kansspelen (illegale casino’s, illegale bingo’s, illegaal wedden op paarden en illegale lotto/toto) (Donker e.a., 2001).

Met name de illegale exploitatie van casinospelen zorgde voor een grote spel- opbrengst, die die van het legale aanbod benaderde. De relatief omvangrijke illegale exploitatie van kansspelen werd mede mogelijk gemaakt door het ontbreken van een actief handhavingsbeleid (Vijfde voortgangsrapportage kansspelbeleid, 2007).

Inmiddels zijn de illegale casino’s allemaal gesloten, mede door een actieve handhaving. Andere spelsoorten worden nog wel aangeboden, zoals illegale bingo en illegale lotto/toto. Ook zijn er vanaf 2000 nieuwe vormen van illegale kansspelen opgekomen, met name kansspelen die via internet worden

aangeboden. Een al langer bestaand spel als poker mag zich, in illegale vorm, sinds enkele jaren in een grote belangstelling verheugen (Franssen e.a., 2007).

Om zicht te krijgen op de huidige omvang van de illegale exploitatie van

kansspelen heeft de minister van Justitie in de vijfde voortgangsrapportage

kansspelbeleid een onderzoek naar de aard en omvang van illegale

kansspelen in Nederland aangekondigd. Dit onderzoek is verdeeld in twee

fasen: een inventarisatiefase en een onderzoeksfase. De inventarisatiefase is

in opdracht van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum

van het ministerie van Justitie (WODC) uitgevoerd door Significant (Wilkinson

e.a., 2008). Hierin is voor vijf illegale kansspelen, te weten illegale internet-

ansspelen, gokzuilen, illegale lotto en toto, illegale bingo en illegale poker,

vastgesteld wat er al bekend is over aard en omvang van deze kansspelen in

Nederland, of er methoden zijn om per type kansspel de aard en omvang van

illegale kansspelen betrouwbaar vast te stellen en of deze methoden in de

praktijk haalbaar zijn. Ook is aangegeven wat (per type kansspel) de beste

methode is om de aard en omvang van illegale kansspelen vast te stellen. Op

basis van deze inventariserende studie heeft Regioplan Beleidsonderzoek de

onderzoeksfase uitgevoerd. Het voorliggende rapport is het resultaat van de

onderzoeksfase.

1.2 Doel van het onderzoek

Het doel van het onderzoek ‘Aard en omvang illegale kansspelen’ is het vaststellen van de actuele aard en omvang van een aantal illegale kansspelen in Nederland anno 2008. Het gaat daarbij om de volgende vijf vormen van illegale kansspelen:

• internetkansspelen;

• illegale poker (fysiek, dus niet via internet);

• gokzuilen en computerterminals;

• illegale bingo;

• illegale lotto en toto.

De algemene doelstelling van het onderzoek (het vaststellen van aard en omvang van illegale kansspelen) is vertaald in vijf onderzoeksvragen:

1. Wat is de specifieke aard van (de selectie van) illegale kansspelen?

2. Welke varianten van deze illegale kansspelen worden aangeboden?

3. Wat is de omvang van het aanbod van deze illegale kansspelen?

4. Waar en op welke (soort) locaties vinden ze plaats?

5. Op welke wijze worden ze bekend gemaakt en hoe en waar wordt er geadverteerd?

Onder de aard van illegale kansspelen worden verschillende kenmerken van de spelers en het aanbod geschaard:

• kenmerken van de spelvormen, die de aantrekkelijkheid ervan bepalen:

inzet, winstkans, prijzengeld, instantkarakter (long-odd ten opzichte van short-odd);

• de mate waarin de illegale kansspelen openlijk worden aangeboden en gespeeld.

• de regionale spreiding van het aanbod;

• de (fysieke) locaties waar de kansspelen worden aangeboden;

• de media waarin wordt geadverteerd;

• de kenmerken van de exploitanten: herkomst- en vestigingsland, relatie met andere economische activiteiten, betrokkenheid bij andere vormen van criminaliteit, kenmerken van eventuele tussenpersonen;

• leeftijd, geslacht, inkomen, etniciteit en woonplaats van de spelers.

Bij het beschrijven van de omvang van illegale kansspelen gaat het om de volgende kenmerken:

• het aantal exploitanten;

• het aantal locaties en bijeenkomsten;

• de totale omzet en de brutospelopbrengst;

• de omzet per exploitant en de spreiding daarvan;

• het aantal spelers (absoluut en als percentage van de Nederlandse bevolking);

• de spelfrequentie en de besteding per speler.

1.3 Methode van onderzoek

Het illegale aanbod van kansspelen vormt een breed en moeilijk toegankelijk onderzoeksterrein, waarover kennis en inzichten eerder verspreid en

gefragmenteerd dan gebundeld en gestructureerd aanwezig zijn. In het vooronderzoek van Significant (Wilkinson e.a., 2007) wordt betoogd dat voor geen van de te onderzoeken typen kansspelen een volledig beeld van aard en omvang bestaat. Er is daarom nader onderzoek nodig om aard en omvang vast te stellen. De opzet van het nader onderzoek verschilt per type kansspel, afhankelijk van de beschikbare bronnen, de activiteiten van handhavende instanties (en de registratie daarvan) en de mogelijkheden om gegevens via de spelers te achterhalen. De centrale lijn in de voorgestelde

onderzoeksactiviteiten is een combinatie van secundaire analyse van bestaande registraties en een enquête onder een steekproef van burgers, aangevuld met observatie.

In lijn met de conclusies uit het vooronderzoek zijn daarom drie methoden van onderzoek ingezet. De twee belangrijkste zijn:

a. een secundaire analyse van bestaande registraties;

b. een enquête onder een ruime steekproef uit de Nederlandse bevolking.

Aanvullend is een beperkt aantal interviews gehouden met spelers en zijn gegevens verzameld door participerende observatie.

a. Secundaire analyse van bestaande registraties

Er zijn verschillende organisaties die, als uitvloeisel van hun handhavende taken, over een vorm van registratie van de exploitatie van illegale kansspelen beschikken. In dit onderzoek zijn registraties van de projectgroep Joker en Verispect gebruikt.

In de projectgroep Joker werken verschillende overheidspartners samen bij de aanpak van illegale kansspelen. De projectgroep valt binnen de

Belastingdienst en coördineert op verzoek van de minister van Justitie de landelijke handhaving. Joker richt zich op verschillende vormen van illegale kansspelen en is één van de zeer weinige organisaties in Nederland die over een vorm van registratie van aanbieders en aanbod van illegale kansspelen beschikken. In het verleden heeft Joker een centrale rol gespeeld bij de aanpak van illegale casino’s. Voor het onderhavige onderzoek waren vooral de registraties van het aanbod van illegale poker en illegale bingo van belang.

Naast de Belastingdienst voert Verispect, de organisatie die onder andere toezicht houdt op de naleving van de Wok, een registraties van illegaal aanbod. In het kader van de controlewerkzaamheden beschikt Verispect over een overzicht van het aanbod van gokzuilen en computerterminals in horeca- gelegenheden.

Een derde registratie van het aanbod van kansspelen is opgebouwd in het

project Kansspelen op Internet (KOI), dat in 2003 is uitgevoerd door het KLPD en het Projectbureau Kansspelen. In dit project is het aanbod van

internetkansspelen geanalyseerd, met als conclusie dat er op dat moment 780 websites waren die zich met een aanbod van internetkansspelen op de Nederlandse markt richten. De informatie uit het project is inmiddels gedateerd. Herhaling van het project zou een actueel overzicht van het aanbod van illegale kansspelen op internet opleveren. Dat zou duidelijk kunnen maken hoe het aanbod zich in de afgelopen jaren heeft ontwikkeld.

Ad b. Enquête onder een steekproef uit de Nederlandse bevolking

Onder een steekproef uit de Nederlandse bevolking tussen de 15 en 65 jaar is een enquête uitgezet met vragen over deelname aan illegale kansspelen en een aantal kenmerken en achtergronden daarvan. Uit eerder onderzoek was bekend dat de prevalentie van deelname voor een aantal vormen van illegale kansspelen erg laag is. Om toch voldoende gegevens te verzamelen, is een zeer ruime steekproef nodig. Deze is gerealiseerd door de enquête uit te zetten onder deelnemers van een groot internetpanel van Synovate. Voor sommige vormen van illegale kansspelen, bijvoorbeeld de kansspelen via internet, zou dit tot vertekening kunnen leiden. Personen die weinig of geen gebruik van internet maken, zijn in het panel immers niet of nauwelijks vertegenwoordigd. Daarom is de internetenquête aangevuld met een

telefonische bevraging onder een willekeurige steekproef uit de Nederlandse bevolking tussen de 15 en 65 jaar. Deze maakt deel uit van een omnibus- enquête, waarin vragen over verschillende onderwerpen worden gesteld. De vragen over de deelname aan illegale kansspelen kwamen steeds als eerste onderwerp aan de orde.

Voorafgaande aan het hoofdonderzoek heeft een pilot plaatsgevonden, zowel voor het internet- als voor het telefonische deel van de enquête. De pilot had als doel de vragenlijst te optimaliseren en een inschatting te maken van de respons en de trefkans.

Het online veldwerk heeft van 30 oktober 2008 tot en met 15 december 2008 gelopen. In totaal zijn 17.000 mensen online en 3.999 mensen telefonisch ondervraagd. Om de17.000 interviews te realiseren, zijn 59.466 mensen benaderd. Er zijn herinneringen gestuurd naar moeilijker bereikbare groepen, met name de personen die relatief weinig van het internet gebruikmaken. De uiteindelijke respons op de internetenquête bedroeg 28,5 procent. De bruto respons op de telefonische omnibus, die tussen 6 oktober 2008 en 15 december 2008 liep, bedroeg 16,5 procent.

Ad c. Interviews en participerende observatie

Aanvullend op de secundaire analyse van de registraties en de enquête is een beperkt aantal interviews gehouden met deelnemers aan illegale kansspelen.

Het ging om drie deelnemers aan spelen op gokzuilen, drie deelnemers aan

illegale bingo en drie deelnemers aan lotto/toto-spelen. Daarnaast zijn vijf

illegale bingo’s bezocht om via participerende observatie inzicht te krijgen in

de uitvoering van het spel. Deze methoden zijn ingezet om (in zeer beperkte mate) aanvullende kwalitatieve gegevens te verzamelen.

1.4 De bruikbaarheid van de registraties

Bij de uitvoering van het eerste onderdeel van het onderzoek, de secundaire analyse van de registraties, zijn belangrijke beperkingen naar voren gekomen.

Joker

Bij de projectgroep Joker worden, ten behoeve van de coördinerende en handhavende taken en de heffing van verschuldigde belastingen, al enkele jaren gegevens bijeengebracht over het aanbod van illegale bingo en poker.

Deze gegevens helpen om een beeld te krijgen van het aanbod en de

exploitatie en kunnen waar nodig bij de belastingheffing en handhavingsacties gebruikt worden. Papieren informatie is opgeslagen in dossiermappen die naar gemeente zijn geordend. Het betreft vooral een verzameling van

achtergrondgegevens. Daarnaast is er digitale informatie. Digitale data zijn voor wat betreft algemene informatie eveneens per gemeente gerubriceerd, terwijl specifieke informatie bij individuele belastingplichtigen (personen en ondernemingen) is opgenomen.

Hoewel de doelstelling van de papieren registratie niet veel verder gaat dan het vormen van een beeld van de exploitatie en het aanbod, zouden de verzamelde gegevens voor het onderzoek toch een belangrijke waarde kunnen hebben. Er zijn immers geen andere landelijke overzichten waarin gegevens over exploitatie en exploitanten van illegale kansspelen opgenomen zijn. De Belastingdienst heeft de papieren registratie desgevraagd voor het onderzoek beschikbaar gesteld. Ze is door de onderzoekers overgezet naar een digitale registratie in excel-formaat. De hierdoor gevormde registratie bevat gegevens over 44 illegale bingo’s en 80 illegale pokerevenementen en beslaat de periode 2000-2008.

Bij de ontsluiting en de analyse van de papieren gegevens is gebleken dat het informatiegehalte voor de verschillende vormen van aanbod en exploitatie zeer uiteenloopt. Het karakter varieert van verslagen van onderzoeken naar de exploitatie van de illegale kansspelen door Joker tot kopieën van advertenties en meldingen van mogelijke overtredingen van de Wok. Sommige cases worden uitgebreid beschreven, met een gedetailleerde weergave van de exploitatie (aantal bijeenkomsten, aantal spelers, spelvormen, prijzengeld, inleg) en de exploitant, andere zijn zeer summier.

Voor de 44 vermeldingen van illegale bingo’s gaat het in 10 gevallen om

advertenties. Van 27 vermeldingen is bekend uit welk jaar ze dateren. Bijna de

helft daarvan (12) heeft betrekking op 2005 of eerder, acht zijn relatief recent

(2007/2008). Van de acht recente vermeldingen gaat het in één geval om een

advertentie van een exploitant. De overige zeven zijn gebaseerd op bevindingen of vermoedens van politie of Belastingdienst. Daarvan is in vijf gevallen geen prijzengeld bekend (een belangrijk gegeven bij de vaststelling van het illegale karakter). Bij ruim driekwart van de vermeldingen is het aantal spelers onbekend, bij eveneens driekwart het prijzengeld. In de papieren administratie is niet duidelijk in welke gevallen nader onderzoek is ingesteld en welke bingo’s inmiddels door enig overheidsoptreden zijn gesloten.

Van de in de papieren dossiers opgenomen tachtig vermeldingen van pokerevenementen gaat het in bijna driekwart van de gevallen om

vermoedens, tips en aandachtsvestigingen (die afhankelijk van de kwaliteit van de melding al dan niet door de Belastingdienst zijn geverifieerd). In achttien gevallen gaat het om advertenties. Drie keer is er een proces verbaal, drie keer zijn vermoedens of bevindingen uit verschillende bronnen (politie en Belastingdienst) vermeld. Van 75 procent van de evenementen is onbekend hoe vaak ze georganiseerd worden, bij de helft is het type locatie onbekend, bij meer dan de helft het aantal spelers en bij meer dan tachtig procent ontbreken gegevens over het aantal tafels.

Het verrijken van de papieren registratie met gegevens uit digitale registraties zou het informatiegehalte kunnen verhogen. Dit geldt met name voor gevallen waarin de Belastingdienst actie heeft ondernomen op grond van concrete aanwijzingen. Ook de datering van meldingen zou daarmee in veel gevallen mogelijk worden. Voor een belangrijk deel van de vermeldingen in de papieren registratie bevat de digitale registratie echter geen extra gegevens (met name bij summiere beschrijvingen die niet konden worden geverifieerd of waarbij nader onderzoek geen extra gegevens heeft opgeleverd). Bovendien blijft het probleem van de verdeling van de meldingen over een ruim tijdsinterval bestaan. De beperkingen van de papieren registratie zijn met extra gegevens uit de digitale registratie dus maar ten dele op te lossen. Het ontsluiten en analyseren van de digitale bestanden met daarin meer (en soms gevoelige) informatie is, om deze reden, maar ook in verband met het zeer

arbeidsintensieve karakter, buiten het onderzoek gebleven.

Op grond hiervan moest de conclusie worden getrokken dat de voor het

onderzoek beschikbare gegevens uit de papieren dossiers van Joker geen

direct antwoord geven op de gestelde onderzoeksvraag. Voor illegale bingo

zijn bij een deel van de waarnemingen wel diverse kenmerken van de

exploitatie vermeld, maar is een belangrijk deel van de gegevens erg

gedateerd. Voor illegale poker geldt dat de voor dit onderzoek noodzakelijke

gegevens over de exploitatie vaak ontbreken. Er kan niet, zoals beoogd, een

actuele stand van zaken op een bepaald moment of in een bepaald jaar

worden gevormd, en er zijn evenmin systematisch gegevens over exploitatie

en exploitanten bekend. Al met al kon het beoogde doel, het beantwoorden

van onderzoeksvragen over het aanbod en de exploitatie van illegale bingo en

illegale poker, met de beschikbare gegevens niet worden bereikt.

Verispect

De tweede registratie van aanbod van illegale kansspelen die in het onderzoek zou worden gebruikt, is de registratie van gokzuilen door Verispect. Deze registratie is wel systematisch en pretendeert een hoge mate van volledigheid.

Toch is ook hier sprake van een beperkte bruikbaarheid voor de

beantwoording van de onderzoeksvragen, omdat er geen gegevens over de exploitatie (van gokzuilen en computerterminals) zijn opgenomen. De

gegevens over de omvang van het aanbod achten we wel goed bruikbaar voor de beantwoording van de onderzoeksvragen.

KOI

De derde registratie, een overzicht van websites met aanbod van illegale kansspelen, te vormen door een herhaling van het KOI-project, is tijdens de uitvoering van het onderzoek niet beschikbaar gekomen.

Bruikbaarheid registraties

Al met al betekent dit, dat de drie registraties die gezamenlijk de belangrijkste bron voor de beantwoording van de onderzoeksvragen over exploitatie en exploitanten hadden moeten vormen, niet of slechts gedeeltelijk kunnen worden gebruikt om deze onderzoeksvragen te beantwoorden. De belangrijkste onderzoeksmethode is daardoor de enquête onder burgers geworden, niet alleen voor de beantwoording van vragen over kenmerken van spelers en spelgedrag, maar ook voor de beantwoording van vragen over de exploitatie.

Voor de vijf onderzoeksvragen betekent dit dat ze hoofdzakelijk worden beantwoord op basis van de gegevens die spelers hebben verstrekt. Dit heeft met name consequenties voor de volgende kenmerken van aard en omvang van illegale kansspelen, zoals eerder benoemd in paragraaf 1.2:

• de kenmerken van de exploitanten: herkomst- en vestigingsland, relatie met andere economische activiteiten, betrokkenheid bij andere vormen van criminaliteit, kenmerken van eventuele tussenpersonen;

• de mate waarin de illegale kansspelen openlijk worden gespeeld.

• het aantal exploitanten;

• het aantal locaties en bijeenkomsten;

• de omzet per exploitant en de spreiding daarvan.

Over deze kenmerken zal het onderzoek, met een enkele uitzondering (het aantal locaties met gokzuilen), geen nauwkeurige uitspraken kunnen doen.

Wel beantwoord worden de onderzoeksvragen met betrekking tot de overige onderscheiden kenmerken van aard en omvang:

• kenmerken van de spelen, die de aantrekkelijkheid ervan bepalen: inzet, winstkans, prijzengeld, instantkarakter (long-odd ten opzichte van short- odd);

• de regionale spreiding van het aanbod;

• de (fysieke) locaties waar de kansspelen worden aangeboden;

• de media waarin wordt geadverteerd;

• leeftijd, geslacht, inkomen, etniciteit en woonplaats van de spelers.

• de totale omzet en de brutospelopbrengst;

• het aantal spelers (absoluut en als percentage van de Nederlandse bevolking);

• de spelfrequentie en de besteding per speler.

Vragen over het aanbod van illegale kansspelen worden dus met gegevens over de vraagzijde beantwoord. Dit is niet ideaal, maar in onderzoek naar illegale verschijnselen moeten we soms genoegen nemen met methoden die niet alle vragen even goed kunnen beantwoorden. Desondanks kunnen ze bijdragen aan een verbeterd inzicht in een verborgen verschijnsel ten behoeve van gericht overheidsbeleid.

1.5 Leeswijzer

In hoofdstuk 2 geven we een beschrijving van de verschillende kansspelen.

We beschrijven de spelregels en zetten uiteen wat er zoal bekend is over de spelers en het aanbod. We gebruiken hierbij resultaten van onderzoeken die in het verleden zijn uitgevoerd. Ook geven we hier een korte beschrijving van de aangetroffen informatie in de documentatie van projectgroep Joker en

Verispect. Daarnaast beschrijven we kort de uitkomsten van de interviews met spelers van illegale bingo, gokzuilen en lotto/toto en lichten we toe wat onze bevindingen waren bij de bezochte (illegale) bingo’s.

In hoofdstuk 3 zetten we de resultaten van de enquête uiteen. In het eerste deel geven we een speloverstijgend overzicht van het aantal deelnemers en de demografische kenmerken van de spelers. In de daaropvolgende

paragrafen beschrijven we per spel de resultaten van de enquête.

In het afsluitende hoofdstuk 4 vatten we de resultaten samen en

beantwoorden we de onderzoeksvragen.

2 SPELSOORTEN

2.1 Inleiding

In dit onderzoek is de aandacht gericht op vijf vormen van illegale kansspelen:

internetkansspelen, illegale (fysieke) poker, gokzuilen en computerterminals, illegale bingo en illegale lotto/toto. In dit hoofdstuk geven we een beschrijving van deze vijf vormen van kansspelen. We leggen uit hoe de spelvormen worden gespeeld en waardoor het onderscheid tussen illegale en legale varianten wordt bepaald. We geven beknopt aan welke informatie beschikbaar is over aard en omvang van het illegale aanbod. We baseren ons daarbij op drie typen bronnen. We gebruiken gegevens van enkele onderzoeken uit het verleden. Ook behandelen we kort de informatie die in andere bronnen, zoals registraties van projectgroep Joker (over illegale bingo en illegale fysieke poker) en Verispect (over gokzuilen en computerterminals), is gevonden. Bij de beschrijvingen maken we tevens gebruik van informatie over vijf

grootschalige bingobijeenkomsten die door ons zijn bezocht (participerende observatie) en negen interviews met spelers.

2.2 Internetkansspelen

2.2.1 De spelen

Kansspelen worden op twee manieren via internet aangeboden. Internet kan als verkoopkanaal worden gebruikt voor een kansspel dat niet via internet wordt gespeeld. Een voorbeeld is het verkopen van loten via de website van de Staatsloterij. Deze vorm wordt e-commerce genoemd. Ze kan legaal zijn (bijvoorbeeld de verkoop van staatsloten door de Staatsloterij) of illegaal (bijvoorbeeld de verkoop van loten van buitenlandse loterijen, waarbij de verkoper zich uitdrukkelijk op de Nederlandse markt richt). Deze e-commerce blijft in dit onderzoek buiten beschouwing. Onder internetkansspelen verstaan we in dit onderzoek e-gaming: via internet aangeboden interactieve spellen, waarbij deelnemers prijzen kunnen winnen en waarbij ze direct na de inzet de uitslag krijgen en opnieuw kunnen inzetten. Deelname aan de spellen is soms gratis (los van de kosten die moeten worden betaald voor het internetgebruik), voor andere spellen wordt een inleg gevraagd. Betalingen verlopen via de telefoon, een machtiging, een creditcard, internetbankieren, een speelrekening of een pre-paid kaart (vergelijkbaar met een pre-paid telefoonkaart).

Voorbeelden van internetkansspelen zijn bingo, poker, lotto en toto,

fruitautomaten, black jack en roulette. Vaak wordt het spel individueel

gespeeld (one-player). Andere spellen zijn multi-player, waarbij de speler het tegen andere spelers opneemt.

2.2.2 Legaal of illegaal?

Alle e-gaming is in Nederland verboden. Dit betekent dat websites met een aanbod van internetkansspelen dat op de Nederlandse markt gericht is, illegaal zijn. Of een website op de Nederlandse markt gericht is, is niet altijd gemakkelijk vast te stellen. Het kan onder andere blijken uit de gebruikte taal of de betalingswijze. In de handhaving wordt wel gesproken van websites die qua look and feel op de Nederlandse markt gericht zijn.

2.2.3 Deelnemers

In 2007 deed volgens de Monitor betaalde interactieve internetkansspelen van Motivation 4,5 procent van de internettende Nederlanders tussen 18 en 55 jaar wel eens mee aan betaalde internetkansspelen (Lambertz e.a, 2007). Over eerdere jaren werden vergelijkbare percentages gemeten (tabel 2.1).

Tabel 2.1 Percentage van de Nederlandse bevolking van 18 tot 55 jaar dat aan een betaald internetkansspel deelnam

Jaar 2003 2004 2005 2007

Percentage internetkansspelers

3,8% 5,3% 3,5% 4,5%

Tweederde van de spelers is man, de meest voorkomende leeftijdscategorie 36-45 jaar.

Gemiddeld namen de spelers 53 keer per jaar (dus gemiddeld ongeveer eens per week) deel aan betaalde internetkansspelen. Ruim een kwart (27 procent) deed dat minder dan eens per maand. Ongeveer een derde zegt mee te doen vanwege de spanning die het spel biedt (32%). Eveneens eenderde noemt het gemak (32%). Als redenen om na één keer te stoppen noemen spelers een gebrek aan vertrouwen in de eerlijkheid van het spel (40%) en het verslavende karakter (32%) (Lambertz e.a., 2007).

De spelers zeggen dat zij in de afgelopen maand gemiddeld 59 euro aan de

betaalde internetkansspelen hebben besteed. Gevraagd naar de bestedingen

over een heel jaar noemen ze gemiddeld een bedrag van 230 euro, relatief

aanmerkelijk minder dan de besteding per maand dus. Voor de bestedingen

aan online poker is een vergelijking mogelijk met het fysieke spel: pokeraars

zeggen aan online poker minder geld uit te geven dan aan poker waarbij de

spelers fysiek aanwezig zijn (Lambertz e.a., 2007).

2.2.4 Het aanbod

In 2003 is door het Korps Landelijke Politiediensten (KLPD) een onderzoek uitgevoerd naar het aanbod van kansspelen via internet, het KOI-onderzoek.

Na een eerste screening via trefwoorden zijn de gevonden websites door deskundigen beoordeeld op illegaal aanbod van kansspelen, met als belangrijk criterium dat zij zich naar look and feel (taal, betalingswijze) op de Nederlandse markt richtten. Geconcludeerd werd dat er op dat moment 780 verschillende websites waren die zich op de Nederlandse markt richten. Zestig procent daarvan, bijna 470 websites, bevatte een aanbod van e-gaming.

2.3 Poker (fysiek, dus niet via internet)

2.3.1 Het spel

Poker is in de afgelopen jaren steeds meer in de belangstelling gekomen. Er worden programma’s over poker op televisie uitgezonden en er wordt meer en meer over geschreven in de media (Franssen e.a., 2007). Op allerlei locaties wordt gepokerd: in besloten kring, bij verenigingen, in vestigingen van Holland Casino en in horecagelegenheden.

Van poker bestaan diverse varianten. De meest vookomende variant is Texas Hold’em (Pokercollege, 2009), dat door ongeveer tachtig procent van de pokerende jongeren tussen de 15 en 25 jaar gespeeld wordt (Franssen e.a., 2007). Iedere speler krijgt twee gesloten kaarten uit een stock van 52 kaarten.

In het midden van de tafel worden vijf kaarten opengelegd. Met een

combinatie van de twee eigen kaarten en de vijf open kaarten op tafel dient de hoogst mogelijke kaart combinatie te worden gemaakt. De speler die links van de dealer zit, krijgt de eerste kaart en moet tevens een vast bedrag inleggen, de zogenaamde small blind. De speler die daarnaast zit, kan een vaste inzet doen die twee keer zo hoog is als de small blind, de zogenaamde big blind.

De spelen kunnen worden aangeboden als limit- en no limit-inzetstructuur. In het eerste geval is er een maximum inzet die vooraf bekend is. Bij de no limit- variant is er geen maximum. De minimuminleg is gelijk aan de big blind.

Poker kan in toernooivorm worden gespeeld of als cashgame. Bij pokertoernooien kopen deelnemers zichzelf in voor een bedrag dat voor iedereen hetzelfde is. Voor dit bedrag ontvangen de spelers een aantal fiches.

Het is de bedoeling om de fiches van de overige deelnemers aan het pokertoernooi te winnen. Een speler legt dus één keer in. Wie alle fiches verloren heeft, ligt uit het toernooi. Er is hier sprake van een vast

prijzenschema. Bij een cashgame bepaalt een speler zelf de inleg. Hij of zij kan op elk moment in- of uitstappen en zijn of haar fiches verzilveren.

De toernooistructuren kunnen freeze out of rebuy zijn. Bij rebuy kunnen

spelers, wanneer ze alles verloren hebben, opnieuw fiches inkopen. Bij de freeze out-structuur is dat niet mogelijk. Deze laatste toernooistructuur komt het meeste voor (Pokercollege, 2009).

Bij sommige pokertoernooien wordt een entry fee gerekend, een entreebedrag dat spelers moeten betalen om aan een toernooi of spel te mogen deelnemen.

Dit bedrag wordt door een exploitant geïncasseerd.

2.3.2 Legaal of illegaal?

Poker is door de overheid en de rechter als kansspel aangemerkt. In de Beschikking casinospelen is poker als casinospel opgenomen. Aangezien Holland Casino als enige organisatie een vergunning heeft voor het exploiteren van casino’s, is het tevens de enige organisatie die een vergunning heeft voor het exploiteren van poker. Alle overige

pokerevenementen zijn illegaal, behalve als ze niet voor het publiek zijn opengesteld en niet bedrijfsmatig worden geëxploiteerd.

2.3.3 Deelnemers

Cijfers over het aandeel pokeraars in de Nederlandse bevolking zijn niet beschikbaar. Er is wel onderzoek gedaan onder jongeren tussen de 15 en 25 jaar. De helft van hen heeft in 2006 gepokerd. Een derde daarvan gaf aan meer dan één keer per maand te pokeren, bijna de helft speelt minder dan één keer per maand. Ze leggen op jaarbasis gemiddeld 420 euro in, waarvan 250 euro bij illegale pokergelegenheden (waaronder in dit jongerenonderzoek ook internetpoker is geschaard). Meer dan de helft van de pokerspelende jongeren zegt gemiddeld quitte te spelen (Franssen e.a., 2007).

2.3.4 Aanbod van illegale pokerspelen

Er is weinig bekend over het aanbod van illegale pokerspelen. Bij de projectgroep Joker worden gegevens bijgehouden over illegale

pokerevenementen, voor zover die bij de projectgroep bekend worden. Vorm en inhoud van de gegevens variëren van een advertentie voor een

pokerevenement tot een uitgebreid verslag met informatie over aanbieder, grootte van het evenement en inleg. Over de periode 2000 tot 2008 zijn er meldingen over ruim honderd pokerevenementen in de registratie van Joker opgenomen. De meeste daarvan vinden in de provincies Noord-Holland, Zuid- Holland en Noord-Brabant, zowel in grote als in kleinere gemeenten. Van een groot deel van de evenementen is bekend dat ze meerdere keren worden georganiseerd, deels gaat het om eenmalige evenementen. Als de locatie vermeld wordt, is het meestal een café.

We geven een aantal voorbeelden uit de registratie.

Voorbeeld 1: Advertentie voor pokertoernooi, 2006

In een advertentie op een pokerwebsite wordt een groot pokertoernooi aangekondigd.

De spelvorm is ‘Texas Holdem’ en er zal in rebuy-vorm gespeeld gaan worden. Het toernooi wordt elke derde zaterdag van de maand aangeboden. De deelname is gelimiteerd tot 48 spelers. De entry fee is 5 euro en de eerste inzet 30 euro. De spelers die op plaats 7, 8 en 9 eindigen, verdienen elk 50 euro. De rest van de inleg wordt verdeeld over de eerste plaatsen.

Voorbeeld 2: Verslag op pokerwebsite, 2007

Op een pokerwebsite wordt verslag gedaan van een pokertoernooi dat door de organisatie van de website is gehouden. De toernooistructuur was rebuy. Tijdens het toernooi waren twee van de vijf beschikbare tafels in gebruik. De inzet was 10 euro no limit. Het precieze gewonnen bedrag is onbekend maar de organisatie noemde het

‘een leuk bedrag’.

Voorbeeld 3: Tip aan Belastingdienst, 2007

Volgens een tip aan de Belastingdienst worden in een bowlingcentrum regelmatig pokertoernooien gehouden. De doelgroep is jeugd tussen de 16 en 25 jaar. De toernooien worden regelmatig georganiseerd in de vorm van sit and go en ‘Texas Holdem’. De inleg is gemiddeld 50 euro per speler.

Voorbeeld 4: Advertentie pokerorganisatie, 2007

In een advertentie wordt melding gemaakt van een pokertoernooi dat wekelijks in een café wordt georganiseerd. Het toernooi wordt zowel in rebuy- als freeze out-vorm aangeboden. De inzet is 10 euro rebuy plus add on. Het eerste drankje is voor alle spelers gratis. Op deze avonden worden ook cashgames georganiseerd. De spelers van deze cashgames krijgen aan tafel de gehele avond gratis drank.

2.4 Gokzuilen

2.4.1 Het spel

De Wok maakt onderscheid tussen twee typen speelautomaten:

• Kansspelautomaten die geld uitkeren (bijvoorbeeld de ‘eenarmige bandiet’

en fruitautomaten). Deze gelduitkerende speelautomaten worden in de praktijk ook wel gokautomaten of gokkasten genoemd.

• Behendigheidsautomaten die geen geld uitkeren maar vrije spellen en/of tijdverlenging als beloning toekennen (voorbeelden hiervan zijn

flipperkasten en videospelen).

Voor deze speelautomaten geldt een vergunningenregime, waarbij een onderscheid wordt gemaakt tussen hoog- en laagdrempelige horeca.

Gokzuilen en computerterminals vallen onder geen van beide categorieën. Het

zijn terminals met een internetverbinding, waarop diverse kansspelen kunnen

worden gespeeld. Ze zijn in cafés, snackbars of andere horecagelegenheden geplaatst, meestal in de laagdrempelige horeca (zoals snackbars), waar geen kansspelautomaten mogen staan. Voor deelname moet worden betaald, meestal met cash inworp of met een chipkaart. Soms kan een speler betalen aan de horecaondernemer, die vervolgens een code verstrekt waarmee de speler kan inloggen. Gewonnen prijzengeld wordt door de horeca-exploitant uitgekeerd of op een speelrekening gezet. Doorgaans is de

speelautomaataanbieder eigenaar van de automaat en verhuurt hij deze aan de horeca-exploitant. De opbrengst wordt tussen beide verdeeld.

Een variant van de gokzuil is de voetbalzuil. Op deze zuil kan gewed worden op de uitslagen van sportwedstrijden. Door een verbinding met internet komen de spelers op een website waar ze kunnen inzetten. Dit zijn (veelal Duitse) websites die niet via een normale, openbare verbinding bereikt kunnen worden. Als de uitslag van de wedstrijd bekend is, tonen de spelers hun bonnetje bij de horeca-exploitant, die vervolgens de winst uitbetaalt.

De gokzuil kan soms ook gewoon een computer zijn. Er is dan een mechanisme voor geldinworp aan toegevoegd.

2.4.2 Legaal of illegaal?

Alle gokzuilen zijn illegaal.

2.4.3 Deelnemers

Er is weinig bekend over de spelers op gokzuilen. In het kader van ons onderzoek hebben we een drietal respondenten gesproken die op gokzuilen spelen. Hun spelfrequentie varieerde van “bijna nooit” tot eens in de drie weken en zij besteedden daarbij tussen de 3 en 15 euro per keer, met een winst die varieerde van 1 euro tot 40 euro per keer en die door de horeca- exploitant werd uitgekeerd. Ze maakten kennis met het spel doordat ze de gokzuil ergens zagen staan en hem eens wilden uitproberen. De meeste spelers kwamen al in het betreffende café voordat de gokzuil er stond. De reden om het spel te gaan spelen is redelijk eenduidig: “ik speel het spel meer als tijdverdrijf. Het gaat voor mij puur om amusement”. Een andere

respondenten zei: “ik speel wel om te winnen ja, zeker, maar ook is het wel leuk om te doen”. De spelers zeiden dus niet erg doelbewust te spelen, maar dit te beschouwen als tijdverdrijf tijdens het uitgaan of om het wachten (op vrienden) te bekorten.

2.4.4 Aanbod van gokzuilen

Controleurs van Verispect bezoeken alle horecalocaties in Nederland. Elke

gelegenheid wordt eens per drie jaar aangedaan. De controleurs registreren

waar en wanneer zij gokzuilen aantreffen en hoeveel het er zijn. Vervolgens

doen ze melding bij de politie. Deze registratie kan worden gezien als een

populatiemeting van het aantal gokzuilen, omdat Verispect alle locaties bezoekt. Mogelijk is er enige onderregistratie als gevolg van wisseling van eigenaren en de komst van nieuwe zaken.

In de periode van 2006 tot en met 2008 zijn er door Verispect in de bezochte horecagelegenheden in totaal 107 gokzuilen aangetroffen. Daarvan behoren er 37 tot de categorie voetbalzuilen. De gokzuilen waren tijdens de controles vooral te vinden in laagdrempelige horeca, zoals snackbars en grillrooms. Ook werden ze veel gevonden in cafés of restaurants. Voetbalzuilen werden juist wat vaker aangetroffen in koffiehuizen. De meeste gokzuilen werden gevonden in de provincie Zuid-Holland en in het oosten van het land.

2.5 Bingo

2.5.1 Het spel

Bingo is een cijferspel. Iedere speler koopt een kaart met een aantal rijen cijfers. Vervolgens genereert een ballenmachine of computer telkens een nummer. Dit gaat net zo lang door totdat iemand een rij of een kaart vol heeft en ‘bingo’ roept. Vervolgens controleert de spelleider of de weggestreepte getallen kloppen en keert hij de prijs uit. Veel deelnemers spelen met meerdere kaarten tegelijk. Dit vergroot de winkans. Bingo is een zuiver kansspel. De speler heeft geen enkele invloed op de getallen.

Bingo’s worden veelal georganiseerd in buurthuizen, zalencentra of in

horecagelegenheden. Dit kan op incidentele basis gebeuren (bijvoorbeeld één keer per jaar om de verenigingskas aan te vullen of om een goed doel te steunen). Het gebeurt ook op meer regelmatige basis. Zo worden bijvoorbeeld in buurthuizen en partycentra wekelijks of zelfs dagelijks bingo’s

georganiseerd.

2.5.2 Legaal of illegaal?

Bingo valt onder het wettelijk regime voor kleine kansspelen. Uiterlijk twee weken voordat een bingo wordt gehouden, moet de organisator de bingo melden bij de gemeenten waar hij zal plaatsvinden. Als aan de wettelijke voorwaarden wordt voldaan, zal de bijeenkomst niet worden verboden. De voorwaarden zijn:

• de bingo wordt georganiseerd door een vereniging;

• de vereniging bestaat tenminste drie jaar;

• de opbrengst wordt gebruikt voor een algemeen belang;

• de waarde van de prijzen mag per spelronde niet meer bedragen dan

€400, en per bijeenkomst niet meer dan €1.550.

Kleinschalige bingo’s, georganiseerd door een vereniging, waarbij geen

sprake is van hoge geldprijzen, zullen doorgaans dus niet illegaal zijn.

Grootschalige, commerciële bingo’s zijn dat wel.

2.5.3 Deelnemers

Bingo geldt als een kansspel dat vooral door vrouwen wordt gespeeld, merendeels autochtoon. In grote steden, zoals Amsterdam lijken de spelers wat vaker van allochtone, meestal Surinaamse of Antilliaanse afkomst te zijn In het kader van dit onderzoek hielden we drie telefonische interviews met bingo-speelsters en bezochten we vijf grootschalige bingo-evenementen.

Twee van de drie respondenten die we tijdens de telefonische interviews hebben gesproken, hebben op een camping kennisgemaakt met het spel: “Ik heb bingo leren kennen via de kinderen. Die wilden op de camping naar de bingo en toen zijn we een keer meegegaan en er direct aan verslingerd geraakt”. De camping is ook de locatie waar ze meestal bingo spelen. Een enkeling speelt ook wel eens bingo op het werk. De respondenten doen vooral om de gezelligheid mee: “op de personeelsavond van het werk wordt door de personeelsvereniging vier keer per jaar een bingoavond georganiseerd voor ongeveer tachtig mensen. Dat is echt een hopeloze chaos, echt voor de gezelligheid”. De respondenten spelen vaak samen met familie en vrienden.

Bij deze bingo’s was er sprake van prijzen in de vorm van televisies,

koffiezetapparaten, pannen enzovoort. Er werd dus niet om geld gespeeld. Bij de meeste bingogelegenheden die de respondenten kenden doen vijftig tot honderdvijftig personen mee, die 5 tot 15 euro per avond uitgeven.

Over de grote bingo-evenementen waar om geld wordt gespeeld, vertelde een respondent het volgende: “dan stap je hier op de bus en wordt je gratis naar die locatie gebracht. Maar ten eerste vond ik het vrij duur. Ook gaat het spel erg snel en als mensen cijfers niet gehoord hebben, is er irritatie van anderen.

Dat zijn echte broodspelers, die zijn dan geïrriteerd. Daar houd ik niet van”.

2.5.4 Aanbod van bingo

Traditioneel worden bingo’s vooral gespeeld in het zuiden en oosten van het land. De bingo’s met commerciële doeleinden worden ook in het westen van het land gespeeld. Dit soort bingo’s is vaak wat groter opgezet, met

honderdvijftig of meer spelers per avond en een frequentie van één keer per week. Ook zijn er exploitanten van nog grootschaliger bingo’s actief in het zuiden en oosten van het land en in de Randstad. In het onderzoek ‘Verkeerd gokken’ (Donker e.a., 2001), dat dateert uit 2001, werd gesproken over een brutospelopbrengst in de grootschalige commerciële bingo’s van 45 miljoen gulden per jaar.

Net als bij poker wordt informatie over bingobijeenkomsten gedocumenteerd

door de projectgroep Joker. Vorm en inhoud van de documentatie zijn ook hier

erg gevarieerd. Bijna de helft van de gegevens heeft betrekking op illegale

bingo’s in Noord-Holland en Gelderland. Van de evenementen waarvan de soort locatie bekend is, valt het merendeel in de categorie ‘partycentrum of zalencentrum’. Ook worden veel bingo’s georganiseerd in andere

horecagelegenheden, zoals cafés en restaurants. Het grootste deel van de illegale bingo-evenementen in de registratie vindt wekelijks plaats. Het aantal spelers varieert van vijftig tot driehonderd. Voor zover jaaromzetten geschat zijn, lopen deze uiteen van duizend euro tot vijf miljoen euro.

We noemen enkele voorbeelden uit de registratie.

Voorbeeld 1 (2007)

Door een organisatie wordt wekelijks een commerciële bingo georganiseerd in een partycentrum. Er zijn ongeveer 75 bezoekers per keer. De opgegeven omzet is ongeveer 80.000 euro.

Voorbeeld 2 (2007)

Door een tip van de politie komt het Projectbureau kansspelen te weten dat er in een café drie keer per week een commerciële bingo georganiseerd wordt waar per keer 220 deelnemers aanwezig zijn. De geschatte omzet per jaar bedraagt ongeveer 360.000 euro.

Voorbeeld 3 (2008)

Er wordt een melding gedaan bij het Projectbureau Kansspelen dat er elke dag een commerciële bingo plaatsvindt een partycentrum. Het prijzengeld per avond is 4470 euro. De omzet volgens opgaaf is ongeveer 14.000 euro.

2.5.5 Vijf illegale bingo’s

In het kader van dit onderzoek hebben we vijf grootschalige

bingobijeenkomsten bezocht: twee in Noord-Holland, twee in Noord-Brabant en één in Gelderland. Alle bijeenkomsten werden gehouden in partycentra.

Het aantal deelnemers varieerde van honderd tot driehonderd. In Noord- Holland was het merendeel van de spelers van Surinaamse afkomst, terwijl in Noord-Brabant en Gelderland het grootste deel autochtoon was. Bij de bingo’s in Noord-Holland was de (geschatte) gemiddelde leeftijd lager dan bij de bingo’s in Noord-Brabant en Gelderland. De spelers van Surinaamse afkomst waren tussen de 35 en 45 jaar, terwijl de spelers van Nederlandse afkomst rond de zestig jaar waren.

Bij aanvang van de bingo’s wordt wat gekletst: de deelnemers leken elkaar

vaak al te kennen. Tijdens het spel was het redelijk stil en was iedereen

geconcentreerd. Ook in de pauzes was het niet erg rumoerig; de meeste

deelnemers bestelden een drankje of gingen (buiten) roken, maar er werd niet

veel meer gepraat. Er werden niet veel alcoholische dranken genuttigd. De

organisatie bestond uit drie tot zeven personen; kaarten/boekjesverkoop, bar/bediening, spelleiding, controle winnaars. Prijzen werden ter plekke in contanten uitgekeerd.

Steeds werd eerst een aantal voorronden gespeeld voor de spelers aan de

‘echte ronden’ begonnen. In de voorronden werden lagere bedragen voor deelname betaald dan in de hoofdronden. De ene keer werd in de voorronden gespeeld met zogenaamde plastic ‘plankjes’ waarop de nummers weg-

geschoven konden worden. Bij andere evenementen werd in de voorronden al met soortgelijke boekjes gespeeld als die in de hoofdronden werden gebruikt.

Bij de bingo’s in Noord-Holland was tijdens de voorronden ongeveer de helft van het aantal spelers aanwezig en liep de zaal pas vol toen de hoofdronden begonnen. Bij de bingo’s in Noord-Brabant en Gelderland waren alle spelers ook tijdens de voorronden al aanwezig.

De meeste deelnemers kochten meer dan één boekje zodat ze meer kans zouden maken op een prijs. Ze gaven op een avond 15 tot 25 euro uit. Veel spelers hadden klaarblijkelijk ervaring in het spel en ze bereidden zich terdege voor. Zo plakten ze de kaarten uit de boekjes op hun tafel, zodat ze in een oogopslag konden overzien of het afgeroepen nummer op een van hun kaarten stond. Ook legden ze van tevoren stiften op tafel in verschillende kleuren; voor elke ronde één.

Vier van de vijf geobserveerde bingo’s keren op een avond meer dan 1.500

euro aan prijzengeld uit. In één geval was er sprake van bijna 8.000 euro aan

prijzengeld per avond. Het grootste bedrag dat tijdens de hoofdronden per

speler gewonnen kon worden, was 400 euro.

Tabel 2.2 Kenmerken van bezochte illegale bingo’s

Provincie

Aantal bezoe- kers

Aantal werk- nemers

Samenstelling bezoekers

Kosten boekjes**

Totaal prijzen- geld (geschat) Bingo 1 Noord-

Holland

300 7 98% vrouw

75% Surinaams en tussen de 35-45 jaar 25%

autochtoon en 65+

€ 15,- -

€20,- (enkel)

€ 8.000,-

Bingo 2 Noord- Holland

100 6 80% vrouw

50% Surinaams rond 40 jaar 50%

autochtoon rond 60 jaar

€ 2,50

(enkel) € 2.000,-

Bingo 3 Noord- Brabant

300 6 100%

autochtoon, 95% vrouw en 75% is 60+

€ 12,-

(enkel) € 2.000,-

Bingo 4 Noord- Brabant

150* 4 100%

autochtoon en vrouw van gemiddeld 60+

€ 10,-

(enkel) € 1.600,-

Bingo 5 Gelderland 100 3 90% vrouw tussen 40 en 65 jaar

€ 11,50

(enkel) € 1.200,-

* capaciteit is 300.

** het gaat hier om de kosten van een enkel boekje. De meeste mensen kopen (drie- of vier-) dubbele boekjes waar meerdere kaarten in zitten. Daarnaast zijn er vaak nog voorronden waarvoor andere kaarten gekocht dienen te worden.

2.6 Lotto/toto

2.6.1 Het spel

Bij Lotto kunnen de deelnemers raden naar cijfers. Wanneer een cijferreeks geheel of gedeeltelijk goed is geraden, wint de speler een prijs. De trekking van de (legale) Lotto geschiedt wekelijks en is via televisie te volgen. Toto is een spel dat gebaseerd is op het raden van uitslagen van sportwedstrijden.

Van te voren moet de speler beoordelen of een bepaald team gaat winnen, verliezen of gelijkspelen. In dit onderzoek worden deze twee kansspelen samengevoegd.

Formulieren voor de legale Lotto en Toto worden aangeboden door de Stichting Nationale Sporttotalisator. De loten worden onder meer verkocht bij tabaks- en gemakswinkels (kleine supermarkten voor kleine, snelle

aankopen). Bij deze verkooppunten zijn soms ook formulieren voor niet-

officiële lotto en toto of van buitenlandse aanbieders te koop. Daarnaast